Quyền Tác Giả Đối Với Tác Phẩm Sân Khấu: Lý Luận và Thực Tiễn

Về mặt lý luận, quyền tác giả bao gồm quyền tài sản và quyền nhân thân của tác giả đối với tác phẩm văn học, nghệ thuật, khoa học. Khái niệm này được dùng để đề cập đến chính các quyền của tác giả - người đã sáng tạo ra tác phẩm. Các nước thuộc hệ thống pháp luật Anh - Mỹ sử dụng thuật ngữ “bản quyền” (copyright), nhấn mạnh đến quyền sao chép, nhân bản tác phẩm, tức là chú trọng đến giá trị kinh tế của tác phẩm. Ngược lại, các nước thuộc hệ thống luật Châu Âu lục địa sử dụng thuật ngữ “quyền tác giả”, chú trọng đến việc bảo hộ quyền của người trực tiếp sáng tạo ra tác phẩm, đặc biệt là các quyền tinh thần (quyền nhân thân).

Quyền liên quan đến quyền tác giả, còn được gọi là quyền kề cận, là một quyền liên quan mật thiết đến quyền tác giả. Quyền này bổ sung và tồn tại song song với quyền tác giả, giúp tác giả thể hiện nội dung tác phẩm. Luật SHTT không có định nghĩa trực tiếp về quyền liên quan đến quyền tác giả, mà chỉ có khái niệm gián tiếp mang tính liệt kê: quyền liên quan là quyền của tổ chức, cá nhân đối với cuộc biểu diễn, bản ghi âm, ghi hình, chương trình phát sóng, tín hiệu vệ tinh mang chương trình đã được mã hoá. Người biểu diễn, chủ sở hữu cuộc biểu diễn, nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình, tổ chức phát sóng được gọi là các chủ thể liên quan.

Khái niệm về tác phẩm sân khấu chưa được quy định trực tiếp trong pháp luật Việt Nam, mà mới chỉ đưa ra quy định mang tính chất liệt kê về tác phẩm sân khấu. Theo quy định tại Điều 13 Luật SHTT, tác phẩm sân khấu là tác phẩm thuộc các loại hình nghệ thuật biểu diễn bao gồm: kịch (kịch nói, nhạc vũ kịch, ca kịch, kịch câm), xiếc, múa, múa rối và các loại hình nghệ thuật tác phẩm sân khấu khác.

Kịch là loại hình nghệ thuật dùng sân khấu trình bày hành động và đối thoại của các nhân vật. Căn cứ vào tính chất của nội dung kịch, có thể chia thành các thể tài: bi kịch, hài kịch, bi hài kịch, chính kịch. Căn cứ vào nội dung của các thể tài, có thể chia thành: kịch cổ điển, kịch thần thoại, kịch dân gian, kịch lịch sử. Căn cứ vào hình thức ngôn ngữ kịch, có thể chia thành: kịch nói và kịch thơ. Căn cứ vào hình thức thể hiện kịch, các nhà làm luật đã chia kịch thành: kịch nói, nhạc vũ kịch, ca kịch.

Âm nhạc đóng vai trò quan trọng trong nhiều loại hình tác phẩm sân khấu. Do đó, quyền tác giả đối với âm nhạc trong tác phẩm sân khấu cũng cần được xem xét. Các nhạc sĩ, nhà soạn nhạc và chủ sở hữu bản quyền âm nhạc có quyền kiểm soát việc sử dụng tác phẩm của họ trong các buổi biểu diễn sân khấu. Điều này bao gồm việc cấp phép biểu diễn công khai, ghi âm và phân phối bản ghi.

Tác giả kịch bản sân khấu là người tạo ra nội dung chính của vở diễn. Họ có quyền nhân thân (đặt tên tác phẩm, bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm) và quyền tài sản (nhận thù lao, cho phép sử dụng tác phẩm). Tác giả cũng có nghĩa vụ tôn trọng quyền của các đồng tác giả và các chủ thể liên quan khác.

Quyền tác giả đối với đạo diễn sân khấu thường được xem là quyền liên quan, vì đạo diễn không trực tiếp sáng tạo ra tác phẩm mà chỉ diễn giải và thể hiện tác phẩm của tác giả kịch bản. Tuy nhiên, sự sáng tạo của đạo diễn trong việc dàn dựng có thể được bảo vệ ở một mức độ nhất định.

Quyền tác giả đối với diễn viên sân khấu cũng thuộc phạm trù quyền liên quan. Diễn viên có quyền bảo vệ tính toàn vẹn của biểu diễn cá nhân, ngăn chặn việc sử dụng biểu diễn trái phép. Quyền của diễn viên thường được quy định trong hợp đồng biểu diễn.

Quyền nhân thân bao gồm quyền đặt tên tác phẩm, quyền đứng tên thật hoặc bút danh trên tác phẩm, quyền bảo vệ sự toàn vẹn của tác phẩm (chống lại việc sửa chữa, cắt xén tác phẩm mà không được phép). Đây là những quyền gắn liền với danh tính và uy tín của tác giả.

Quyền tài sản bao gồm quyền biểu diễn tác phẩm trước công chúng, quyền sao chép tác phẩm, quyền phân phối tác phẩm, quyền cho thuê tác phẩm, quyền truyền đạt tác phẩm đến công chúng bằng phương tiện hữu tuyến hoặc vô tuyến. Tác giả có quyền chuyển giao hoặc cho phép người khác thực hiện các quyền này để thu lợi nhuận.

Quyền liên quan bao gồm quyền của người biểu diễn, nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình và tổ chức phát sóng. Người biểu diễn có quyền được ghi nhận tên tuổi, bảo vệ hình ảnh và danh tiếng, cũng như nhận thù lao. Nhà sản xuất và tổ chức phát sóng có quyền ngăn chặn việc sao chép, phân phối trái phép bản ghi và chương trình phát sóng.

Các hành vi vi phạm phổ biến bao gồm sử dụng kịch bản, tác phẩm âm nhạc mà không xin phép tác giả, cắt xén, sửa chữa kịch bản mà không được sự đồng ý của tác giả, sao chép lại hình thức trang trí sân khấu của vở diễn khác mà không xin phép họa sĩ thiết kế, ghi âm, ghi hình và phân phối tác phẩm mà không có sự cho phép của chủ sở hữu quyền tác giả.

Để bảo vệ quyền tác giả một cách tốt nhất, tác giả nên đăng ký quyền tác giả tại Cục Bản quyền tác giả. Thủ tục đăng ký bao gồm nộp hồ sơ (tờ khai, bản sao tác phẩm, giấy ủy quyền - nếu có) và nộp lệ phí. Việc đăng ký giúp tác giả có bằng chứng pháp lý để chứng minh quyền sở hữu của mình.

Khi phát hiện hành vi vi phạm, chủ sở hữu quyền tác giả có thể áp dụng các biện pháp pháp lý như gửi thư cảnh cáo, yêu cầu bồi thường thiệt hại, khởi kiện ra tòa án. Các biện pháp xử phạt vi phạm có thể là xử phạt hành chính (phạt tiền) hoặc xử lý hình sự (tù giam) tùy theo mức độ nghiêm trọng của hành vi vi phạm.

Các điều khoản quan trọng bao gồm: đối tượng của hợp đồng (tên tác phẩm, phạm vi sử dụng), thời hạn sử dụng, mức thù lao, phương thức thanh toán, quyền và nghĩa vụ của các bên, điều khoản về chấm dứt hợp đồng, điều khoản về giải quyết tranh chấp.

Cần xác định rõ chủ sở hữu quyền tác giả, phạm vi quyền được chuyển giao hoặc cho phép sử dụng, mức thù lao hợp lý, trách nhiệm của các bên trong trường hợp có vi phạm quyền tác giả. Nên tham khảo ý kiến của luật sư để đảm bảo hợp đồng hợp pháp và bảo vệ quyền lợi tốt nhất.

Việc tạo ra tác phẩm phái sinh từ tác phẩm sân khấu (ví dụ: chuyển thể thành phim, dựng thành hoạt hình) cần có sự cho phép của chủ sở hữu quyền tác giả đối với tác phẩm sân khấu gốc. Hợp đồng cần quy định rõ về quyền và trách nhiệm của các bên liên quan đến tác phẩm phái sinh.