Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế thế giới biến đổi nhanh chóng và xu hướng toàn cầu hóa ngày càng sâu rộng, công tác quản lý ngân sách nhà nước (NSNN) giữ vai trò then chốt trong việc đảm bảo an ninh tài chính quốc gia và ổn định kinh tế vĩ mô. Tại Việt Nam, đặc biệt là ở cấp xã, phường, thị trấn, quản lý NSNN còn nhiều thách thức do nguồn lực tài chính hạn chế, tình trạng thất thoát, lãng phí và hiệu quả sử dụng chưa cao. Thị trấn Cát Tiến, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định, với dân số gần 11.600 người và thu nhập bình quân đầu người khoảng 41 triệu đồng/năm (2021), đang trong quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp và dịch vụ, đồng thời phát triển đô thị nhanh chóng. Tổng thu ngân sách hàng năm của thị trấn tăng từ 14,7 tỷ đồng năm 2020 lên 26,3 tỷ đồng năm 2022, phản ánh sự phát triển kinh tế và tiềm năng tài chính địa phương.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích thực trạng quản lý NSNN tại thị trấn Cát Tiến trong giai đoạn 2020-2022, đánh giá điểm mạnh, điểm yếu và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện công tác quản lý ngân sách đến năm 2025. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ hoạt động quản lý NSNN cấp thị trấn, với số liệu thu thập từ báo cáo chính thức và khảo sát trực tiếp cán bộ quản lý tài chính địa phương. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn lực tài chính, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên khung lý thuyết quản lý NSNN cấp xã, tiếp cận theo chu trình ngân sách gồm bốn giai đoạn chính: lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và kiểm tra, giám sát thu, chi ngân sách. Hai lý thuyết trọng tâm được áp dụng là:

  1. Lý thuyết quản lý ngân sách nhà nước cấp xã: Quản lý NSNN cấp xã là quá trình tổ chức, điều hành các hoạt động thu, chi ngân sách nhằm đảm bảo thực hiện các chức năng của Nhà nước cấp xã trong khuôn khổ phân cấp quản lý. Khái niệm này nhấn mạnh vai trò của chính quyền cấp xã trong việc lập kế hoạch, tổ chức thực hiện và kiểm soát ngân sách.

  2. Mô hình chu trình ngân sách nhà nước: Bao gồm các bước lập dự toán ngân sách dựa trên phân tích nguồn thu và nhu cầu chi, chấp hành dự toán theo kế hoạch đã được phê duyệt, quyết toán ngân sách để đánh giá hiệu quả sử dụng và cuối cùng là kiểm tra, giám sát nhằm phát hiện và xử lý các sai phạm, nâng cao tính minh bạch và hiệu quả quản lý.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu gồm: ngân sách nhà nước cấp xã, quản lý ngân sách nhà nước cấp xã, dự toán ngân sách, chấp hành dự toán, quyết toán ngân sách, kiểm tra và giám sát ngân sách, cũng như các nhân tố ảnh hưởng đến quản lý ngân sách như năng lực bộ máy quản lý, điều kiện kinh tế - xã hội, và hệ thống pháp luật.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập số liệu thứ cấp và sơ cấp. Số liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo tài chính, kế hoạch ngân sách và các văn bản pháp luật liên quan của thị trấn Cát Tiến trong giai đoạn 2020-2022. Số liệu sơ cấp được thu thập thông qua khảo sát bằng phiếu hỏi với 12 cán bộ, công chức làm việc tại UBND thị trấn, Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện Phù Cát và các đơn vị liên quan, thực hiện trong tháng 5/2022.

Phân tích dữ liệu được thực hiện bằng phần mềm Excel, áp dụng phương pháp thống kê mô tả, so sánh và phân tích định tính. Cỡ mẫu khảo sát là 12 phiếu hợp lệ, được đánh giá theo thang điểm từ 0 đến 5, phân loại mức độ quản lý ngân sách thành yếu, trung bình và tốt. Quá trình nghiên cứu gồm 5 bước chính: xây dựng khung lý thuyết, thu thập số liệu thứ cấp, khảo sát sơ cấp, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2020-2022, với định hướng giải pháp đến năm 2025.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng lập dự toán ngân sách: Thị trấn Cát Tiến thực hiện lập dự toán ngân sách theo đúng quy trình, dựa trên hướng dẫn của UBND huyện và các mẫu biểu quy định. Dự toán thu ngân sách chi tiết theo từng khoản mục, bao gồm thu 100% NSNN, thu phân chia theo tỷ lệ phần trăm và thu bổ sung từ ngân sách cấp trên. Tuy nhiên, tỷ trọng thu từ ngân sách cấp trên chiếm tỷ lệ cao, năm 2021 lên đến 64%, cho thấy thị trấn chưa chủ động khai thác tối đa nguồn thu nội địa.

  2. Chấp hành dự toán thu, chi ngân sách: Thu ngân sách thực tế tăng từ 14,7 tỷ đồng năm 2020 lên 26,3 tỷ đồng năm 2022, tương ứng mức tăng 79%. Chi ngân sách chủ yếu tập trung vào chi thường xuyên, chiếm tỷ trọng lớn hơn chi đầu tư phát triển, điều này hạn chế khả năng đầu tư cơ sở hạ tầng và phát triển kinh tế địa phương. Việc chi đầu tư phát triển còn thấp, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế nhanh và bền vững.

  3. Quyết toán ngân sách: Quyết toán thu, chi ngân sách được thực hiện đúng thời hạn, đảm bảo tính chính xác và trung thực. Tuy nhiên, công tác quyết toán còn mang tính hình thức, chưa phản ánh đầy đủ hiệu quả sử dụng ngân sách. Việc kiểm tra, giám sát ngân sách chưa được tổ chức thường xuyên và có hệ thống, dẫn đến một số khoản chi chưa đảm bảo chặt chẽ, khoa học và hiệu quả.

  4. Nhân lực và bộ máy quản lý: Bộ máy quản lý ngân sách tại thị trấn gồm HĐND, Chủ tịch UBND, công chức tài chính kế toán và thủ quỹ với tổng số 3 cán bộ chuyên trách tài chính kế toán có trình độ đại học và 1 thủ quỹ trình độ trung cấp. Mặc dù được đào tạo và bồi dưỡng thường xuyên, nhưng số lượng cán bộ còn hạn chế, một số kiêm nhiệm, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý ngân sách.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của những hạn chế trong quản lý ngân sách tại thị trấn Cát Tiến bao gồm sự phụ thuộc lớn vào nguồn ngân sách cấp trên, năng lực bộ máy quản lý còn hạn chế, và tốc độ đô thị hóa nhanh tạo áp lực lớn về nguồn vốn đầu tư. So với các nghiên cứu tại các địa phương khác, tình trạng tỷ lệ thu ngân sách nội địa thấp và chi đầu tư phát triển hạn chế là điểm chung, phản ánh thách thức phổ biến trong quản lý NSNN cấp xã.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ trọng các khoản thu ngân sách theo từng năm, biểu đồ tròn phân bổ chi ngân sách giữa chi thường xuyên và chi đầu tư phát triển, cũng như bảng tổng hợp điểm đánh giá các tiêu chí quản lý ngân sách theo khảo sát cán bộ. Những kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết của việc nâng cao năng lực quản lý, đa dạng hóa nguồn thu và tăng cường kiểm tra, giám sát để nâng cao hiệu quả sử dụng ngân sách.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường công tác lập dự toán ngân sách sát thực tế: Động viên bộ phận tài chính kế toán chủ động phối hợp với các đơn vị, tổ chức trên địa bàn để thu thập thông tin chính xác, dự báo nguồn thu hợp lý, giảm tỷ lệ phụ thuộc vào ngân sách cấp trên. Mục tiêu nâng tỷ lệ thu nội địa lên trên 50% tổng thu ngân sách trong vòng 3 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND thị trấn phối hợp Phòng Tài chính - Kế hoạch huyện.

  2. Tăng cường hiệu quả chi ngân sách, ưu tiên chi đầu tư phát triển: Rà soát, cắt giảm các khoản chi thường xuyên không cần thiết, tập trung nguồn lực cho các dự án hạ tầng kỹ thuật, giáo dục, y tế và an sinh xã hội. Mục tiêu tăng tỷ trọng chi đầu tư phát triển lên ít nhất 30% tổng chi ngân sách đến năm 2025. Chủ thể thực hiện: UBND thị trấn, Ban Kinh tế - Xã hội HĐND thị trấn.

  3. Nâng cao năng lực và số lượng cán bộ quản lý ngân sách: Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ tài chính ngân sách cho đội ngũ cán bộ, đồng thời xem xét bổ sung nhân sự chuyên trách để đảm bảo công tác quản lý hiệu quả. Thời gian thực hiện trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND huyện, Sở Nội vụ, UBND thị trấn.

  4. Tăng cường kiểm tra, giám sát và công khai minh bạch ngân sách: Xây dựng kế hoạch kiểm tra định kỳ, xử lý nghiêm các vi phạm, đồng thời công khai các khoản thu, chi ngân sách để nâng cao trách nhiệm giải trình. Mục tiêu hoàn thiện hệ thống kiểm tra, giám sát trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: HĐND thị trấn, UBND thị trấn, các cơ quan thanh tra tài chính.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý ngân sách cấp xã, thị trấn: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về quy trình và kỹ năng quản lý ngân sách, từ lập dự toán đến kiểm tra, giám sát, áp dụng thực tiễn tại địa phương.

  2. Các nhà hoạch định chính sách tài chính địa phương: Tham khảo để xây dựng chính sách phân cấp ngân sách phù hợp, tăng cường hiệu quả quản lý tài chính công cấp xã.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh chuyên ngành quản lý kinh tế, tài chính công: Tài liệu tham khảo bổ ích về nghiên cứu thực tiễn quản lý ngân sách nhà nước cấp xã, phương pháp nghiên cứu và phân tích số liệu.

  4. Các tổ chức, cơ quan thanh tra, kiểm toán: Cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích thực trạng để nâng cao hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát ngân sách tại cấp cơ sở.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý ngân sách nhà nước cấp xã là gì?
    Quản lý ngân sách nhà nước cấp xã là quá trình lập dự toán, chấp hành dự toán, quyết toán và kiểm tra, giám sát hoạt động thu, chi ngân sách nhằm đảm bảo thực hiện các chức năng của Nhà nước cấp xã trong khuôn khổ phân cấp quản lý.

  2. Tại sao tỷ lệ thu ngân sách nội địa tại thị trấn Cát Tiến còn thấp?
    Nguyên nhân chính là do quy mô kinh doanh nhỏ lẻ, chưa ổn định, nhiều hộ chưa tự giác kê khai thuế, cùng với tốc độ đô thị hóa nhanh khiến đất đai bị bỏ trống, gây thất thu ngân sách.

  3. Chi ngân sách thường xuyên chiếm tỷ trọng lớn có ảnh hưởng gì?
    Chi thường xuyên cao làm giảm nguồn lực dành cho đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng và các dự án kinh tế xã hội, ảnh hưởng đến sự phát triển bền vững của địa phương.

  4. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã?
    Cần tăng cường năng lực cán bộ, đa dạng hóa nguồn thu, nâng cao tính minh bạch, công khai ngân sách và tổ chức kiểm tra, giám sát chặt chẽ các hoạt động thu, chi.

  5. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Luận văn sử dụng phương pháp tổng hợp, mô hình hóa, thống kê, phân tích số liệu thứ cấp và khảo sát sơ cấp qua phiếu hỏi với cán bộ quản lý ngân sách địa phương.

Kết luận

  • Quản lý ngân sách nhà nước tại thị trấn Cát Tiến đã có nhiều tiến bộ, thu ngân sách tăng trưởng ổn định từ 14,7 tỷ đồng năm 2020 lên 26,3 tỷ đồng năm 2022.
  • Tỷ trọng thu ngân sách nội địa còn thấp, phụ thuộc lớn vào ngân sách cấp trên, chi đầu tư phát triển chưa đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội.
  • Bộ máy quản lý ngân sách còn hạn chế về số lượng và năng lực, ảnh hưởng đến hiệu quả quản lý và sử dụng ngân sách.
  • Công tác kiểm tra, giám sát ngân sách chưa được thực hiện thường xuyên và hiệu quả, dẫn đến một số khoản chi chưa đảm bảo chặt chẽ.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường lập dự toán sát thực tế, ưu tiên chi đầu tư phát triển và tăng cường kiểm tra, giám sát minh bạch ngân sách.

Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu đánh giá hiệu quả quản lý ngân sách cấp xã tại các địa phương khác để hoàn thiện chính sách quản lý tài chính công. Đề nghị các cơ quan quản lý và cán bộ tài chính địa phương chủ động áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả quản lý ngân sách, góp phần phát triển kinh tế - xã hội bền vững.