Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo theo Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4-11-2013, việc phát triển năng lực học sinh trở thành mục tiêu trọng tâm nhằm đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Môn Ngữ văn, đặc biệt là dạy học tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại sau 1975, giữ vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực văn học cho học sinh trung học cơ sở (THCS). Theo khảo sát tại trường THCS Nam Hải, tỉnh Quảng Ninh, có khoảng 98% giáo viên đánh giá hệ thống tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại sau 1975 trong SGK Ngữ văn lớp 9 là rất quan trọng, tuy nhiên chỉ có 53,9% học sinh hình thành được năng lực đọc hiểu sau các tiết học. Mục tiêu nghiên cứu nhằm phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 9 thông qua dạy học các tác phẩm thơ Việt Nam hiện đại sau 1975, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn theo định hướng đổi mới giáo dục phổ thông. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào chương trình giáo dục THCS môn Ngữ văn, SGK lớp 9 và thực nghiệm sư phạm tại trường THCS trong khoảng thời gian gần đây. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu, tư duy sáng tạo, đồng thời nâng cao sự yêu thích và đam mê môn Ngữ văn.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và phát triển năng lực trong giáo dục, đặc biệt là lý thuyết về năng lực văn học như khả năng tiếp nhận và tạo lập văn bản văn học, năng lực tư duy hình tượng và năng lực thẩm mỹ. Lý thuyết dạy học theo định hướng phát triển năng lực nhấn mạnh vai trò của hoạt động tích cực, chủ động của học sinh trong quá trình học tập. Mô hình dạy học tích hợp và phân hóa được áp dụng nhằm phát huy tối đa năng lực cá nhân học sinh, đồng thời bám sát đặc trưng thể loại văn bản thơ trữ tình hiện đại. Các khái niệm chính bao gồm: năng lực văn học, năng lực đọc hiểu, chủ thể trữ tình, thi pháp thơ trữ tình hiện đại, và phương pháp dạy học tích cực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích và tổng hợp tài liệu lý thuyết, kết hợp với phương pháp thống kê - phân loại để xử lý số liệu thu thập được. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành tại trường THCS Nam Hải, tỉnh Quảng Ninh, với cỡ mẫu khoảng 120 học sinh lớp 9 và 15 giáo viên Ngữ văn. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện kết hợp với chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả và so sánh tỷ lệ phần trăm nhằm đánh giá thực trạng và hiệu quả các biện pháp dạy học. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 1 đến tháng 8 năm 2020, bao gồm giai đoạn khảo sát thực trạng, xây dựng biện pháp, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học và phát triển năng lực văn học: Khoảng 68,7% giáo viên thường xuyên đánh giá hiệu quả giờ dạy và điều chỉnh phương pháp, tuy nhiên chỉ 47,4% sử dụng phương tiện dạy học hiện đại thường xuyên. Hơn 60% học sinh cho biết kiến thức về tác phẩm thơ hiện đại lớp 9 là bình thường, trong khi 57,3% thể hiện sự yêu thích môn học này.

  2. Khó khăn trong phát huy năng lực học sinh: 53,9% học sinh chỉ hình thành được một phần năng lực đọc hiểu sau các tiết học, 8,4% không hình thành năng lực nào. Học sinh còn rụt rè, ít tương tác trong giờ học, dẫn đến hiệu quả phát triển năng lực chưa cao.

  3. Phương pháp dạy học: Giáo viên chủ yếu tổ chức dạy học theo mô hình kết hợp giữa lớp học truyền thống và hiện đại, nhưng vẫn còn 5,8% cho rằng lượng kiến thức trong SGK nặng về lý thuyết. Hơn 86% học sinh mong muốn đổi mới phương pháp giảng dạy, tăng cường sử dụng phương tiện hiện đại và tổ chức hoạt động học tập tích cực.

  4. Đánh giá và kiểm tra: 66,4% học sinh cho rằng câu hỏi kiểm tra chưa đa dạng và ít khi đánh giá năng lực thực sự, chỉ tập trung vào việc ghi nhớ kiến thức.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy việc phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 9 trong dạy học thơ Việt Nam hiện đại sau 1975 còn nhiều hạn chế do phương pháp dạy học truyền thống, thiếu sự tích cực và chủ động của học sinh. So sánh với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, việc áp dụng phương pháp dạy học tích cực, sử dụng câu hỏi phát triển năng lực và đa dạng hóa hình thức tổ chức dạy học được khẳng định là giải pháp hiệu quả. Việc tích hợp kiến thức liên môn và sử dụng phương tiện hiện đại giúp học sinh phát triển toàn diện hơn về năng lực đọc hiểu và tư duy sáng tạo. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tỷ lệ phần trăm học sinh yêu thích môn học, biểu đồ mức độ hình thành năng lực và bảng so sánh phương pháp dạy học được sử dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường sử dụng phương pháp dạy học tích cực: Giáo viên cần tổ chức các hoạt động học tập theo nhóm, thảo luận, tranh luận nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ học sinh tham gia tích cực lên ít nhất 80% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện là giáo viên và ban giám hiệu nhà trường.

  2. Đa dạng hóa câu hỏi phát triển năng lực: Thiết kế hệ thống câu hỏi theo các mức độ nhận biết, thông hiểu và vận dụng, giúp học sinh phát triển toàn diện năng lực đọc hiểu. Thời gian áp dụng trong 6 tháng đầu năm học, do giáo viên bộ môn chủ trì.

  3. Ứng dụng công nghệ và phương tiện dạy học hiện đại: Sử dụng các phần mềm hỗ trợ dạy học, video, slide trình chiếu để tăng tính hấp dẫn và hiệu quả giờ học. Mục tiêu đạt 70% giáo viên sử dụng thường xuyên trong 1 năm học. Chủ thể thực hiện là nhà trường phối hợp với giáo viên.

  4. Đánh giá năng lực học sinh theo định hướng phát triển: Xây dựng hệ thống đánh giá đa dạng, bao gồm đánh giá quá trình và kết quả học tập, tập trung vào năng lực vận dụng kiến thức. Thời gian triển khai trong năm học tiếp theo, do tổ chuyên môn và ban giám hiệu phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Nhận được các biện pháp cụ thể để đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 9, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và bồi dưỡng giáo viên, đồng thời điều chỉnh chương trình, SGK phù hợp với định hướng phát triển năng lực.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn dạy học văn học, giúp nâng cao kiến thức và kỹ năng sư phạm trong quá trình học tập và thực hành.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và phân tích sâu sắc về phát triển năng lực học sinh trong dạy học văn học, làm nền tảng cho các nghiên cứu tiếp theo về đổi mới phương pháp dạy học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phát triển năng lực văn học là gì?
    Phát triển năng lực văn học là quá trình giúp học sinh nâng cao khả năng tiếp nhận, phân tích, đánh giá và tạo lập văn bản văn học, đồng thời phát triển tư duy sáng tạo và cảm thụ thẩm mỹ. Ví dụ, học sinh có thể hiểu sâu sắc và cảm nhận được giá trị nghệ thuật của bài thơ.

  2. Tại sao cần đổi mới phương pháp dạy học thơ hiện đại?
    Phương pháp truyền thống thường khiến học sinh thụ động, thiếu sáng tạo và khó phát triển năng lực toàn diện. Đổi mới phương pháp giúp học sinh chủ động tham gia, phát huy tư duy phản biện và sáng tạo, từ đó nâng cao hiệu quả học tập.

  3. Làm thế nào để thiết kế câu hỏi phát triển năng lực?
    Câu hỏi cần đa dạng, bao gồm các mức độ nhận biết, thông hiểu và vận dụng, phù hợp với đặc trưng thể loại văn bản. Ví dụ, câu hỏi về hình thức thơ, nội dung tư tưởng và tác động của bài thơ đến người đọc.

  4. Phương pháp dạy học tích cực có ưu điểm gì?
    Phương pháp này kích thích sự chủ động, sáng tạo của học sinh, giúp các em phát triển kỹ năng giao tiếp, tư duy và giải quyết vấn đề. Qua hoạt động nhóm, thảo luận, học sinh học tập hiệu quả hơn và nhớ lâu hơn.

  5. Làm sao để đánh giá năng lực học sinh một cách khách quan?
    Cần sử dụng đa dạng hình thức đánh giá như đánh giá quá trình, đánh giá sản phẩm, tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng. Ví dụ, kết hợp kiểm tra viết, thuyết trình và phản hồi nhóm để đánh giá toàn diện năng lực học sinh.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ tầm quan trọng của việc phát triển năng lực văn học cho học sinh lớp 9 qua dạy học thơ Việt Nam hiện đại sau 1975.
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc phát huy năng lực đọc hiểu và sáng tạo của học sinh.
  • Đã đề xuất các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, đa dạng hóa câu hỏi và sử dụng công nghệ hỗ trợ nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục.
  • Kết quả thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp này góp phần tích cực vào việc phát triển năng lực văn học cho học sinh.
  • Đề nghị các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục ứng dụng và phát triển các giải pháp này trong thực tiễn giáo dục phổ thông.

Next steps: Triển khai rộng rãi các biện pháp đã đề xuất trong các trường THCS, đồng thời tiến hành nghiên cứu mở rộng về phát triển năng lực văn học ở các cấp học khác.

Call to action: Các giáo viên và nhà quản lý giáo dục hãy áp dụng các biện pháp đổi mới này để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh.