Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018, việc phát triển năng lực đọc hiểu văn bản (VB) hồi kí và du kí cho học sinh lớp 6 trở thành một yêu cầu cấp thiết. Theo ước tính, kỹ năng đọc hiểu chiếm từ 60% đến 63% thời lượng học tập môn Ngữ văn ở các cấp học, thể hiện tầm quan trọng của hoạt động này trong việc hình thành phẩm chất và năng lực người học. Văn bản hồi kí và du kí là hai tiểu loại thuộc thể loại kí văn học, được đưa vào giảng dạy từ lớp 6 nhằm giúp học sinh tiếp cận với các giá trị văn hóa, lịch sử và nhân văn thông qua trải nghiệm cá nhân của tác giả.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc đề xuất các nguyên tắc và biện pháp dạy học phát triển năng lực đọc hiểu VB hồi kí và du kí cho học sinh lớp 6, đáp ứng yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo chương trình GDPT 2018. Phạm vi nghiên cứu được giới hạn trong năm học 2022-2023 tại các trường THCS trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, với việc sử dụng ngữ liệu từ ba bộ sách giáo khoa Ngữ văn lớp 6: Kết nối tri thức với cuộc sống, Chân trời sáng tạo và Cánh Diều.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn, giúp giáo viên và học sinh khắc phục khó khăn trong việc đọc hiểu các thể loại VB kí, đồng thời tạo nền tảng vững chắc cho việc phát triển năng lực đọc hiểu ở các lớp học tiếp theo. Qua đó, góp phần phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực của học sinh, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết về thể loại kí văn học và lý thuyết phát triển năng lực đọc hiểu văn bản. Thể loại kí được hiểu là loại hình văn học chú trọng ghi chép sự thật, bao gồm các tiểu loại như hồi kí, du kí, tùy bút, bút kí, nhật kí, phóng sự. Văn bản hồi kí là sự tái hiện quá khứ với người thật, việc thật, do tác giả là người trong cuộc hoặc chứng kiến kể lại, mang tính chủ quan và chân thực cao. Văn bản du kí ghi chép những điều mắt thấy, tai nghe trong các chuyến đi, mang tính khách quan và cung cấp tri thức về lịch sử, văn hóa, con người vùng đất.

Khái niệm năng lực đọc hiểu được tiếp cận theo chương trình GDPT tổng thể 2018, định nghĩa năng lực là thuộc tính cá nhân hình thành qua quá trình học tập, cho phép thực hiện thành công các hoạt động nhất định. Đọc hiểu là khả năng nhận biết, thấu hiểu, giải thích và sử dụng văn bản nhằm phát triển tri thức và tiềm năng cá nhân. Lý thuyết về phương pháp dạy học đọc hiểu nhấn mạnh việc tổ chức các hoạt động đọc hiểu theo đặc trưng thể loại, phát huy vai trò chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình tiếp nhận và kiến tạo nghĩa văn bản.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm: năng lực đọc hiểu văn bản, đặc trưng thể loại hồi kí và du kí, và phương pháp dạy học phát triển năng lực đọc hiểu theo tiếp cận năng lực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp lí thuyết và thực tiễn nhằm đảm bảo tính khoa học và thực tiễn. Phương pháp phân tích, tổng hợp và so sánh được áp dụng để xây dựng cơ sở lí luận, phân tích đặc điểm thể loại và các yêu cầu dạy học. Phương pháp chuyên gia được sử dụng để tham khảo ý kiến các nhà giáo dục về dạy học thể loại kí.

Phương pháp khảo sát thực trạng được tiến hành tại ba trường THCS đại diện cho ba vùng miền núi, biển và thành phố của tỉnh Thanh Hóa, với cỡ mẫu gồm 6 giáo viên và 234 học sinh lớp 6. Khảo sát tập trung vào kế hoạch bài dạy, giờ dạy và năng lực đọc hiểu VB hồi kí, du kí của học sinh. Phương pháp thống kê, phân loại được sử dụng để xử lý số liệu khảo sát.

Phương pháp thực nghiệm sư phạm được triển khai nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của các nguyên tắc, biện pháp dạy học do nghiên cứu đề xuất, thông qua việc tổ chức dạy học thực nghiệm và so sánh kết quả với nhóm đối chứng.

Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2022-2023, bao gồm các giai đoạn xây dựng cơ sở lí luận, khảo sát thực trạng, đề xuất giải pháp và thực nghiệm sư phạm.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng kế hoạch bài dạy của giáo viên: Khoảng 25% kế hoạch bài dạy được đánh giá loại giỏi, 50% loại khá và 25% loại trung bình. Các kế hoạch bài dạy cơ bản đáp ứng yêu cầu về cấu trúc và nội dung, tuy nhiên nhiều giáo viên còn trình bày mục tiêu bài học chưa rõ ràng, phần khởi động mang tính hình thức và chưa tập trung thiết kế hoạt động phát huy vai trò chủ động của học sinh.

  2. Thực trạng giờ dạy của giáo viên: Tương tự, 25% giờ dạy được đánh giá loại giỏi, 50% loại khá và 25% loại trung bình. Các giờ dạy có sự tham gia tích cực của học sinh hơn so với phương pháp truyền thống, tuy nhiên vẫn còn phụ thuộc nhiều vào thuyết trình, chưa khai thác hiệu quả các hình thức hoạt động nhóm, thảo luận.

  3. Năng lực đọc hiểu của học sinh: Kết quả khảo sát cho thấy chỉ khoảng 3% học sinh đạt loại giỏi, 15-17% loại khá, còn lại phần lớn học sinh ở mức trung bình và yếu. Học sinh giỏi có khả năng đọc diễn cảm, nhận biết được ấn tượng chung và tình cảm của tác giả trong văn bản. Tuy nhiên, nhiều học sinh chưa nắm vững các chi tiết tiêu biểu, chưa nhận biết được tính xác thực và đặc trưng của thể loại hồi kí, du kí.

  4. Khó khăn trong dạy học: Giáo viên và học sinh gặp khó khăn trong việc tiếp cận đặc trưng riêng của thể loại hồi kí và du kí, phương pháp dạy học chưa phát huy tối đa vai trò chủ động của học sinh. Học sinh thích đọc văn bản du kí hơn hồi kí do tính khách quan và nội dung hấp dẫn hơn.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát phản ánh thực trạng dạy học đọc hiểu VB hồi kí và du kí tại các trường THCS tỉnh Thanh Hóa còn nhiều hạn chế, đặc biệt trong việc xây dựng kế hoạch bài dạy và tổ chức giờ dạy phát huy năng lực học sinh. Việc giáo viên còn phụ thuộc vào phương pháp truyền thống, chưa khai thác hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực như thảo luận nhóm, trải nghiệm, kiến tạo kiến thức dẫn đến năng lực đọc hiểu của học sinh chưa được phát triển toàn diện.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với nhận định chung về khó khăn trong đổi mới phương pháp dạy học theo tiếp cận năng lực tại các trường phổ thông. Việc học sinh chưa nhận biết rõ đặc trưng thể loại hồi kí và du kí cũng cho thấy sự cần thiết của việc bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên và xây dựng tài liệu dạy học phù hợp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ đánh giá kế hoạch bài dạy, giờ dạy và năng lực đọc hiểu học sinh, giúp minh họa rõ ràng tỷ lệ phần trăm các nhóm đạt loại giỏi, khá, trung bình và yếu. Bảng tổng hợp các tiêu chí khảo sát cũng hỗ trợ phân tích chi tiết các mặt mạnh, hạn chế trong thực trạng dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng kế hoạch bài dạy theo đặc trưng thể loại: Giáo viên cần thiết kế kế hoạch bài dạy bám sát đặc điểm riêng của VB hồi kí và du kí, tập trung vào các hoạt động phát triển năng lực đọc hiểu như nhận biết sự kiện, phân tích tình cảm tác giả, so sánh liên văn bản. Thời gian thực hiện: ngay trong năm học hiện tại. Chủ thể thực hiện: giáo viên Ngữ văn lớp 6.

  2. Đổi mới phương pháp dạy học: Áp dụng các phương pháp tích cực như dạy học hợp tác, dạy học dự án, sử dụng phiếu học tập, sơ đồ tư duy, video clip để tăng cường sự chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình đọc hiểu. Thời gian: triển khai trong các tiết học hàng tuần. Chủ thể: giáo viên và tổ chuyên môn.

  3. Đa dạng hóa nguồn ngữ liệu: Cung cấp cho học sinh nguồn VB hồi kí và du kí phong phú, đa dạng về nội dung và hình thức, phù hợp với trình độ và sở thích của học sinh nhằm nâng cao hứng thú đọc. Thời gian: liên tục trong năm học. Chủ thể: nhà trường, giáo viên và thư viện.

  4. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo về đặc trưng thể loại và phương pháp dạy học phát triển năng lực đọc hiểu VB kí, giúp giáo viên nâng cao năng lực chuyên môn và đổi mới phương pháp. Thời gian: định kỳ hàng năm. Chủ thể: Sở Giáo dục và Đào tạo, trường THCS.

  5. Xây dựng công cụ đánh giá năng lực đọc hiểu: Thiết kế đề kiểm tra, bài tập đánh giá năng lực đọc hiểu VB hồi kí và du kí theo hướng mở, khuyến khích học sinh vận dụng kiến thức và kỹ năng đã học vào các tình huống mới. Thời gian: áp dụng từ kỳ kiểm tra học kỳ tiếp theo. Chủ thể: giáo viên và tổ chuyên môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THCS: Luận văn cung cấp các nguyên tắc, biện pháp dạy học cụ thể giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy đọc hiểu VB hồi kí và du kí, từ đó phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Các cán bộ quản lý có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng chuyên môn và đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn tại các trường THCS.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Giáo dục học: Tài liệu tham khảo hữu ích cho việc nghiên cứu chuyên sâu về dạy học thể loại kí, phát triển năng lực đọc hiểu và đổi mới phương pháp dạy học theo chương trình GDPT 2018.

  4. Phụ huynh học sinh: Giúp phụ huynh hiểu rõ hơn về đặc trưng thể loại VB hồi kí, du kí và vai trò của việc phát triển năng lực đọc hiểu trong học tập môn Ngữ văn, từ đó hỗ trợ con em trong quá trình học tập.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn bản hồi kí và du kí khác nhau như thế nào?
    Hồi kí là văn bản kể lại những sự việc đã xảy ra trong quá khứ do chính tác giả tham gia hoặc chứng kiến, mang tính chủ quan và cảm xúc cá nhân. Du kí ghi chép những điều mắt thấy, tai nghe trong chuyến đi, mang tính khách quan và cung cấp thông tin về vùng đất, con người.

  2. Tại sao năng lực đọc hiểu VB hồi kí và du kí quan trọng với học sinh lớp 6?
    Năng lực này giúp học sinh phát triển kỹ năng đọc hiểu sâu sắc, nhận biết đặc trưng thể loại, từ đó nâng cao khả năng tiếp thu kiến thức, phát triển tư duy và phẩm chất cá nhân phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục.

  3. Phương pháp dạy học nào hiệu quả để phát triển năng lực đọc hiểu VB kí?
    Phương pháp tích cực như dạy học hợp tác, dự án, sử dụng phiếu học tập, sơ đồ tư duy, kết hợp các hoạt động trải nghiệm và thảo luận nhóm được đánh giá cao trong việc phát huy vai trò chủ động của học sinh.

  4. Làm thế nào để đánh giá chính xác năng lực đọc hiểu của học sinh?
    Cần sử dụng các đề kiểm tra kết hợp trắc nghiệm và tự luận, thiết kế câu hỏi mở, yêu cầu học sinh vận dụng kiến thức vào ngữ liệu mới, tránh việc học thuộc lòng và sao chép.

  5. Làm sao giáo viên có thể khắc phục khó khăn khi dạy VB hồi kí và du kí?
    Giáo viên nên bồi dưỡng chuyên môn về đặc trưng thể loại, đổi mới phương pháp dạy học, sử dụng đa dạng nguồn tài liệu và phương tiện dạy học, đồng thời khuyến khích học sinh phát huy vai trò chủ động, sáng tạo trong quá trình học.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở khoa học và thực tiễn của việc phát triển năng lực đọc hiểu VB hồi kí và du kí cho học sinh lớp 6 theo chương trình GDPT 2018.
  • Thực trạng dạy học tại các trường THCS tỉnh Thanh Hóa cho thấy nhiều hạn chế trong kế hoạch bài dạy, giờ dạy và năng lực đọc hiểu của học sinh.
  • Nghiên cứu đề xuất các nguyên tắc và biện pháp dạy học phù hợp, tập trung vào đặc trưng thể loại, phương pháp tích cực và đa dạng hóa nguồn ngữ liệu.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của các giải pháp đề xuất trong việc nâng cao năng lực đọc hiểu của học sinh.
  • Đề nghị các bước tiếp theo gồm bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên, xây dựng công cụ đánh giá và mở rộng nghiên cứu tại các địa phương khác.

Hành động ngay: Giáo viên và nhà trường cần áp dụng các nguyên tắc, biện pháp được đề xuất để nâng cao chất lượng dạy học đọc hiểu VB hồi kí và du kí, góp phần phát triển toàn diện năng lực học sinh trong chương trình giáo dục phổ thông hiện đại.