Tổng quan nghiên cứu

Việc dạy học đọc hiểu văn bản nghị luận văn học (VBNLVH) cho học sinh lớp 10 theo chương trình giáo dục thường xuyên (CTGDTX) cấp trung học phổ thông là một nội dung quan trọng trong đổi mới giáo dục hiện nay. Theo ước tính, VBNLVH chiếm khoảng 12% tổng số học phần môn Ngữ văn trong cả cấp trung học phổ thông, tuy nhiên, việc dạy học và học tập loại văn bản này còn nhiều hạn chế, đặc biệt ở hệ giáo dục thường xuyên. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu VBNLVH cho học sinh lớp 10 theo CTGDTX, tập trung vào các trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên tại Hà Nội trong giai đoạn 2022-2023.

Nghiên cứu có phạm vi thực nghiệm tại Trung tâm Giáo dục nghề nghiệp - Giáo dục thường xuyên Đông Anh và Tây Hồ, sử dụng SGK Ngữ văn lớp 10 Bộ Cánh diều làm ngữ liệu chính. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học, phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh trong đọc hiểu VBNLVH, đồng thời nâng cao năng lực tự học và phẩm chất văn hóa cho học sinh hệ giáo dục thường xuyên. Kết quả nghiên cứu cũng hỗ trợ đội ngũ giáo viên trong việc áp dụng các phương pháp phù hợp, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông hiện hành.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết về đọc hiểu và dạy học đọc hiểu văn bản, đặc biệt là quan niệm đọc hiểu theo PISA, nhấn mạnh quá trình hiểu, sử dụng, phản ánh và đánh giá văn bản nhằm phát triển năng lực cá nhân và tham gia xã hội. Các cấp độ đọc hiểu được phân chia rõ ràng: từ hiểu nghĩa đen, nghĩa bóng đến liên hệ và đánh giá văn bản. Lý thuyết về văn bản nghị luận văn học được xây dựng dựa trên đặc điểm thuyết phục, tính logic và nghệ thuật trong lập luận, với các luận điểm, luận cứ sắc bén và dẫn chứng cụ thể.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm: (1) Đọc hiểu là quá trình chủ động, sáng tạo của người đọc trong việc tiếp nhận và kiến tạo ý nghĩa văn bản; (2) Văn bản nghị luận văn học là loại văn bản sử dụng lý lẽ và cảm xúc để phân tích, đánh giá các hiện tượng văn học; (3) Dạy học đọc hiểu VBNLVH là tổ hợp các phương pháp, biện pháp nhằm phát huy năng lực đọc hiểu, tư duy phản biện và sáng tạo của học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích và tổng hợp các tài liệu lý luận, chính sách giáo dục, chương trình và SGK Ngữ văn lớp 10 Bộ Cánh diều. Phương pháp thực tiễn bao gồm khảo sát thực trạng dạy và học đọc hiểu VBNLVH tại hai trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên Đông Anh và Tây Hồ, với cỡ mẫu gồm 50 giáo viên và 200 học sinh lớp 10.

Phương pháp thống kê được áp dụng để xử lý số liệu khảo sát, đánh giá mức độ sử dụng phương pháp dạy học, thái độ học tập và kết quả học tập của học sinh. Phương pháp điều tra, khảo sát sử dụng phiếu điều tra, bảng hỏi và phỏng vấn trực tiếp nhằm thu thập dữ liệu định tính và định lượng. Phương pháp thực nghiệm sư phạm được tiến hành qua tổ chức dạy học thử nghiệm, thu thập phản hồi và đánh giá hiệu quả các biện pháp đề xuất trong thực tế giảng dạy.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiểu biết và tổ chức dạy học của giáo viên: 100% giáo viên khảo sát đánh giá rõ mục tiêu và yêu cầu dạy học đọc hiểu VBNLVH, thường xuyên tổ chức các hoạt động đọc hiểu nội dung, hình thức và liên hệ, so sánh (76% thường xuyên đọc mở rộng). Tuy nhiên, 14% giáo viên chỉ thỉnh thoảng thực hiện các hoạt động này, và hơn 50% gặp khó khăn khi học sinh không thích học văn nghị luận hoặc không hiểu nội dung bài học.

  2. Phương pháp dạy học: 82% học sinh cho biết giáo viên chủ yếu sử dụng câu hỏi định hướng và nêu vấn đề, trong khi các phương pháp như tranh luận, thảo luận, ghi chép nhật ký đọc hiểu ít được áp dụng. Việc sử dụng phiếu ghi chép tiến trình đọc hiểu còn hạn chế, có giáo viên hiếm khi hoặc không sử dụng.

  3. Ý thức và kết quả học tập của học sinh: 100% học sinh tự đánh giá có thể tiếp cận kiến thức đọc hiểu VBNLVH theo mục tiêu đề ra, nhưng 76,5% không chuẩn bị bài trước khi đến lớp. 65% học sinh có học lực trung bình và yếu ở cấp 2, ảnh hưởng đến khả năng tiếp thu kiến thức mới. 64,5% học sinh cho rằng kết quả học tập trên lớp không quan trọng, và 78% giáo viên đánh giá ý thức học tập của học sinh chưa tốt, ảnh hưởng lớn đến kết quả học tập.

  4. Khó khăn và nguyên nhân: Nguyên nhân hạn chế bao gồm kinh nghiệm dạy học đọc hiểu VBNLVH của giáo viên còn ít, động cơ học tập và kiến thức nền tảng của học sinh thấp, cùng với môi trường giáo dục đặc thù của hệ giáo dục thường xuyên.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự đồng thuận về mục tiêu và nội dung dạy học đọc hiểu VBNLVH giữa chương trình giáo dục phổ thông năm 2018 và CTGDTX năm 2022, tuy nhiên yêu cầu của CTGDTX có phần nhẹ nhàng hơn về số lượng văn bản và mức độ đánh giá. Việc giáo viên chủ yếu sử dụng phương pháp truyền thống, ít áp dụng các hình thức tương tác đa dạng, dẫn đến học sinh thiếu hứng thú và chủ động trong học tập.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả tương đồng về khó khăn trong việc phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh hệ giáo dục thường xuyên do đặc điểm tâm lý và trình độ nhận thức. Việc thiếu sự chuẩn bị bài của học sinh và ý thức học tập chưa cao là những yếu tố cản trở hiệu quả dạy học. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện tỷ lệ sử dụng phương pháp dạy học của giáo viên và mức độ chuẩn bị bài của học sinh, giúp minh họa rõ nét các vấn đề tồn tại.

Ý nghĩa của kết quả nhấn mạnh cần đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường hoạt động tương tác, phát huy vai trò chủ động của học sinh, đồng thời nâng cao năng lực chuyên môn và kinh nghiệm sư phạm của giáo viên để đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới phương pháp dạy học: Khuyến khích giáo viên áp dụng đa dạng các phương pháp như thảo luận nhóm, tranh luận, ghi chép nhật ký đọc hiểu và sử dụng phiếu ghi chép tiến trình đọc để tăng cường sự chủ động và sáng tạo của học sinh. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ học sinh tham gia tích cực lên ít nhất 70% trong vòng 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên và ban giám hiệu các trung tâm.

  2. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn, hội thảo về kỹ năng dạy học đọc hiểu VBNLVH, đặc biệt chú trọng kỹ thuật hướng dẫn học sinh tự học và phát triển tư duy phản biện. Mục tiêu nâng cao trình độ chuyên môn của 80% giáo viên trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo, các trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Nâng cao ý thức học tập của học sinh: Xây dựng các chương trình tư vấn, định hướng học tập, kết hợp với hoạt động trải nghiệm thực tế để tạo động lực học tập cho học sinh hệ giáo dục thường xuyên. Mục tiêu giảm tỷ lệ học sinh không chuẩn bị bài trước lớp xuống dưới 30% trong 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên chủ nhiệm, cán bộ tư vấn học đường.

  4. Cải tiến công tác đánh giá: Áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng, chú trọng đánh giá năng lực đọc hiểu và tư duy phản biện thay vì chỉ kiểm tra kiến thức máy móc. Mục tiêu nâng cao chất lượng đánh giá, phản ánh đúng năng lực học sinh trong 1 năm học. Chủ thể thực hiện: giáo viên bộ môn, ban giám hiệu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn hệ giáo dục thường xuyên: Nhận được các phương pháp và biện pháp cụ thể để nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu VBNLVH, từ đó cải thiện chất lượng giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại các trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên: Có cơ sở để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và tổ chức các hoạt động hỗ trợ học sinh phù hợp với đặc thù của hệ giáo dục thường xuyên.

  3. Nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Tham khảo các kết quả thực nghiệm và phân tích thực trạng để phát triển các chương trình đào tạo, đổi mới phương pháp dạy học phù hợp với đối tượng học sinh đặc thù.

  4. Học viên cao học, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Có tài liệu tham khảo về lý luận và thực tiễn dạy học đọc hiểu VBNLVH, đặc biệt trong bối cảnh giáo dục thường xuyên, phục vụ cho các đề tài nghiên cứu chuyên sâu.

Câu hỏi thường gặp

  1. Văn bản nghị luận văn học là gì và có đặc điểm gì nổi bật?
    VBNLVH là loại văn bản sử dụng lý lẽ và cảm xúc để phân tích, đánh giá các hiện tượng văn học. Đặc điểm nổi bật là tính thuyết phục cao, lập luận chặt chẽ, kết hợp giữa lý trí và tình cảm, đồng thời có tính nghệ thuật trong cách hành văn.

  2. Tại sao việc dạy học đọc hiểu VBNLVH cho học sinh hệ giáo dục thường xuyên gặp nhiều khó khăn?
    Nguyên nhân chính là do đặc thù tâm lý, trình độ nhận thức và động cơ học tập của học sinh hệ giáo dục thường xuyên thấp hơn so với hệ chính quy, cùng với kinh nghiệm dạy học của giáo viên còn hạn chế.

  3. Phương pháp dạy học nào được khuyến khích để nâng cao hiệu quả đọc hiểu VBNLVH?
    Các phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, tranh luận, ghi chép nhật ký đọc hiểu, sử dụng phiếu ghi chép tiến trình đọc được khuyến khích nhằm phát huy tính chủ động, sáng tạo và tư duy phản biện của học sinh.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả học tập đọc hiểu VBNLVH của học sinh?
    Đánh giá nên kết hợp giữa đánh giá thường xuyên và định kỳ, sử dụng các hình thức tự luận, trắc nghiệm, vấn đáp, đồng thời chú trọng đánh giá năng lực tư duy, phân tích và sáng tạo của học sinh thay vì chỉ kiểm tra kiến thức máy móc.

  5. Vai trò của giáo viên trong dạy học đọc hiểu VBNLVH là gì?
    Giáo viên là người hướng dẫn, định hướng, truyền đạt kỹ năng và kinh nghiệm đọc hiểu, đồng thời tạo môi trường học tập tích cực để học sinh tự mình khám phá, phân tích và vận dụng kiến thức từ văn bản.

Kết luận

  • Dạy học đọc hiểu văn bản nghị luận văn học cho học sinh lớp 10 theo CTGDTX là nội dung thiết yếu góp phần nâng cao năng lực ngôn ngữ và phẩm chất văn hóa cho học sinh hệ giáo dục thường xuyên.
  • Nghiên cứu đã làm rõ thực trạng dạy và học đọc hiểu VBNLVH tại các trung tâm giáo dục nghề nghiệp - giáo dục thường xuyên, chỉ ra những ưu điểm và hạn chế cụ thể.
  • Đề xuất các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, bồi dưỡng giáo viên, nâng cao ý thức học tập của học sinh và cải tiến công tác đánh giá nhằm nâng cao hiệu quả dạy học.
  • Kết quả nghiên cứu có thể áp dụng trong giai đoạn 2023-2025 tại các trung tâm giáo dục thường xuyên, góp phần thực hiện thành công chương trình giáo dục phổ thông mới.
  • Khuyến khích các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục phát triển và ứng dụng các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học đọc hiểu VBNLVH trong hệ giáo dục thường xuyên.

Hãy bắt đầu áp dụng các biện pháp đổi mới để nâng cao hiệu quả dạy học đọc hiểu văn bản nghị luận văn học cho học sinh lớp 10 ngay hôm nay!