Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục Việt Nam, việc phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh trung học phổ thông (THPT) trở thành một yêu cầu cấp thiết. Đặc biệt, năng lực đọc hiểu văn bản thơ kháng chiến chống đế quốc Mỹ – một mảng thơ ca có giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật sâu sắc – cần được chú trọng phát triển nhằm nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn. Theo khảo sát, chương trình lớp 12 hiện nay chỉ đưa vào giảng dạy rất ít tác phẩm thơ kháng chiến chống Mỹ, với hệ thống câu hỏi trong sách giáo khoa (SGK) chủ yếu tập trung vào việc khám phá kiến thức nội dung, chưa phát huy được năng lực tư duy và sáng tạo của học sinh. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là xây dựng hệ thống câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 12 trong dạy học thơ kháng chiến chống đế quốc Mỹ, nhằm nâng cao năng lực văn học và góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn. Phạm vi nghiên cứu tập trung tại trường THPT Thanh Miện 2, tỉnh Hải Dương, trong năm học 2020-2021. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp công cụ hỗ trợ giáo viên thiết kế bài giảng hiệu quả, đồng thời giúp học sinh phát triển năng lực đọc hiểu toàn diện, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục theo Nghị quyết 29 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực đọc hiểu và phương pháp dạy học tích cực. Khái niệm năng lực được hiểu là thuộc tính cá nhân hình thành qua quá trình học tập, rèn luyện, cho phép huy động kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân để thực hiện thành công các hoạt động nhất định. Năng lực đọc hiểu văn bản thơ được định nghĩa là khả năng giải mã, phân tích, cảm nhận, đánh giá và kiến tạo nghĩa cho tác phẩm thơ, đồng thời vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Các khái niệm chính bao gồm: năng lực đọc hiểu, câu hỏi phát triển năng lực, đặc điểm thơ kháng chiến chống đế quốc Mỹ, và phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực. Mô hình câu hỏi phát triển năng lực được thiết kế theo nguyên tắc tăng dần mức độ tư duy, từ nhận biết, thông hiểu đến vận dụng, phân tích, đánh giá và sáng tạo, dựa trên thang nhận thức của Bloom.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp tài liệu, khảo sát, phân tích thống kê và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm SGK Ngữ văn THPT, tài liệu nghiên cứu về thơ kháng chiến chống Mỹ, các công trình về phương pháp dạy học và câu hỏi phát triển năng lực. Cỡ mẫu thực nghiệm gồm học sinh lớp 12 tại trường THPT Thanh Miện 2, với số lượng khoảng 60 học sinh được chọn ngẫu nhiên. Phương pháp phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ câu hỏi phát triển năng lực trong SGK và thực tế giảng dạy, đồng thời phân tích kết quả thực nghiệm qua đánh giá năng lực đọc hiểu của học sinh trước và sau khi áp dụng hệ thống câu hỏi mới. Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2020 đến tháng 12/2021, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng hệ thống câu hỏi, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng câu hỏi trong SGK và giảng dạy: Tổng số câu hỏi trong SGK Ngữ văn THPT (bộ chuẩn) là 577 câu, bộ nâng cao là 736 câu. Tuy nhiên, chỉ khoảng 5% trong số đó là câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu, phần lớn tập trung vào việc kiểm tra kiến thức nội dung và nghệ thuật cơ bản. Trong thực tế giảng dạy tại trường THPT Thanh Miện 2, giáo viên sử dụng trung bình 1-3 câu hỏi phát triển năng lực trong mỗi tiết học thơ kháng chiến chống Mỹ, chiếm tỷ lệ rất thấp so với tổng số câu hỏi.

  2. Đặc điểm thơ kháng chiến chống đế quốc Mỹ: Thơ giai đoạn này mang tính trữ tình - sử thi, thể hiện cái tôi trữ tình sử thi và cái tôi thế hệ trẻ, với nội dung giàu cảm xúc yêu nước, khát vọng tự do và tinh thần anh hùng ca. Về nghệ thuật, thơ có xu hướng tự do hóa hình thức, đa dạng giọng điệu, nhịp điệu hào hùng và trữ tình thống thiết. Tuy nhiên, thơ kháng chiến chống Mỹ được đưa vào chương trình lớp 12 rất hạn chế, chỉ gồm 2 tác phẩm chính và 1 đoạn trích, chưa phản ánh đầy đủ giá trị của dòng thơ này.

  3. Hiệu quả thực nghiệm hệ thống câu hỏi phát triển năng lực: Sau khi áp dụng hệ thống câu hỏi mới trong dạy học hai tác phẩm “Sóng” của Xuân Quỳnh và “Đất Nước” của Nguyễn Khoa Điềm, kết quả đánh giá năng lực đọc hiểu của học sinh tăng trung bình 20% so với trước thực nghiệm. Học sinh thể hiện khả năng phân tích, liên hệ và sáng tạo trong trả lời câu hỏi cao hơn, đồng thời có thái độ tích cực, chủ động hơn trong học tập.

  4. So sánh với nghiên cứu khác: Kết quả phù hợp với các nghiên cứu về dạy học tích cực và phát triển năng lực đọc hiểu trong giáo dục phổ thông, khẳng định vai trò quan trọng của câu hỏi phát triển năng lực trong việc nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng câu hỏi phát triển năng lực thấp là do giáo viên còn băn khoăn, thiếu kỹ năng thiết kế câu hỏi phù hợp với đặc điểm thơ kháng chiến chống Mỹ và chưa có tài liệu hướng dẫn cụ thể. Việc xây dựng hệ thống câu hỏi theo nguyên tắc tăng dần mức độ tư duy, kết hợp các nhóm câu hỏi về nội dung, nghệ thuật, liên hệ và sáng tạo đã giúp học sinh phát huy năng lực đọc hiểu toàn diện. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ câu hỏi phát triển năng lực trong SGK và thực tế giảng dạy, cũng như bảng điểm đánh giá năng lực đọc hiểu trước và sau thực nghiệm để minh họa hiệu quả của biện pháp. Kết quả nghiên cứu góp phần khẳng định xu hướng chuyển đổi phương pháp dạy học từ truyền thụ sang phát triển năng lực là phù hợp và cần thiết trong bối cảnh đổi mới giáo dục hiện nay.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến hệ thống câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu: Giáo viên cần được đào tạo kỹ năng thiết kế câu hỏi theo nguyên tắc tăng dần mức độ tư duy, tập trung vào các nhóm câu hỏi về nội dung, nghệ thuật, liên hệ và sáng tạo. Mục tiêu nâng tỷ lệ câu hỏi phát triển năng lực trong bài giảng lên ít nhất 30% trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường THPT.

  2. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về phương pháp dạy học tích cực, kỹ năng đặt câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu thơ kháng chiến chống Mỹ. Thời gian triển khai trong 6 tháng đầu năm học. Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Sư phạm, Trung tâm bồi dưỡng giáo viên.

  3. Mở rộng và cập nhật nội dung chương trình, SGK: Đưa thêm các tác phẩm thơ kháng chiến chống Mỹ tiêu biểu vào chương trình lớp 12, đồng thời thiết kế hệ thống câu hỏi phát triển năng lực đi kèm. Mục tiêu hoàn thành trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Bộ Giáo dục và Đào tạo, các nhà biên soạn SGK.

  4. Khuyến khích học sinh chủ động đặt câu hỏi: Tạo môi trường học tập dân chủ, khuyến khích học sinh phát huy năng lực tự học, tự đặt câu hỏi và trao đổi trong quá trình học. Mục tiêu tăng tỷ lệ câu hỏi do học sinh đặt ra lên 20% trong năm học tiếp theo. Chủ thể thực hiện: Giáo viên chủ nhiệm, giáo viên bộ môn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về xây dựng hệ thống câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu thơ kháng chiến chống Mỹ, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và điều chỉnh chương trình, SGK phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Tài liệu tham khảo quý giá về lý luận và thực tiễn dạy học tích cực, phát triển năng lực đọc hiểu trong dạy học văn học.

  4. Các nhà nghiên cứu văn học và giáo dục: Cung cấp góc nhìn mới về phương pháp dạy học thơ kháng chiến chống Mỹ, góp phần phát triển nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực giáo dục và văn học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu là gì?
    Là câu hỏi tác động đến tư duy người đọc, giúp học sinh không chỉ nắm bắt thông tin mà còn phân tích, đánh giá và sáng tạo khi tiếp cận tác phẩm thơ, từ đó phát triển năng lực đọc hiểu toàn diện.

  2. Tại sao cần tập trung vào thơ kháng chiến chống đế quốc Mỹ trong dạy học?
    Thơ kháng chiến chống Mỹ mang giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật đặc sắc, phản ánh tinh thần yêu nước và khát vọng tự do của dân tộc, giúp học sinh hiểu sâu sắc hơn về lịch sử và phát triển phẩm chất công dân.

  3. Làm thế nào để giáo viên thiết kế câu hỏi phát triển năng lực hiệu quả?
    Giáo viên cần áp dụng nguyên tắc tăng dần mức độ tư duy, kết hợp các loại câu hỏi mở, giả định, so sánh, sáng tạo, đồng thời gắn câu hỏi với đặc điểm thể loại thơ và thực tiễn cuộc sống.

  4. Hệ thống câu hỏi mới có ảnh hưởng thế nào đến kết quả học tập của học sinh?
    Thực nghiệm cho thấy học sinh có khả năng tư duy phản biện, liên hệ và sáng tạo cao hơn, thái độ học tập tích cực hơn, điểm số năng lực đọc hiểu tăng trung bình 20% so với trước khi áp dụng.

  5. Làm sao để khuyến khích học sinh chủ động đặt câu hỏi trong giờ học?
    Tạo môi trường học tập dân chủ, khuyến khích trao đổi, thảo luận, tôn trọng ý kiến học sinh, đồng thời giáo viên cần hướng dẫn kỹ năng đặt câu hỏi và tạo cơ hội cho học sinh thực hành.

Kết luận

  • Luận văn đã xây dựng thành công hệ thống câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu cho học sinh lớp 12 trong dạy học thơ kháng chiến chống đế quốc Mỹ, góp phần nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn.
  • Thơ kháng chiến chống Mỹ là mảng thơ ca đặc sắc, cần được đưa vào chương trình giảng dạy một cách đầy đủ và khoa học hơn.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy hệ thống câu hỏi mới giúp học sinh phát triển năng lực tư duy, sáng tạo và thái độ học tập tích cực.
  • Đề xuất các giải pháp thiết thực nhằm phổ biến, đào tạo giáo viên và điều chỉnh chương trình, SGK để phát huy hiệu quả nghiên cứu.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên và nhà nghiên cứu tiếp tục phát triển và ứng dụng kết quả nghiên cứu trong thực tiễn giáo dục.

Next steps: Triển khai đào tạo giáo viên, mở rộng thực nghiệm tại các trường THPT khác, phối hợp với Bộ Giáo dục và Đào tạo cập nhật chương trình và SGK.

Call to action: Các giáo viên và nhà quản lý giáo dục được khuyến khích áp dụng hệ thống câu hỏi phát triển năng lực đọc hiểu trong giảng dạy để nâng cao chất lượng giáo dục Ngữ văn, đặc biệt trong lĩnh vực thơ kháng chiến chống Mỹ.