Luận văn tốt nghiệp về phát triển chuỗi giá trị ba kích tím tại huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh

• Tác giả: Đặng Văn Minh
• Người hướng dẫn: TS. Nguyễn Thị Yến
• Trường học: Trường Đại học Nông Lâm - Đại học Thái Nguyên
• Chuyên ngành: Kinh tế nông nghiệp
• Đề tài: Phát Triển Chuỗi Giá Trị Ba Kích Tím Tại Huyện Ba Chẽ, Tỉnh Quảng Ninh
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2020
• Địa điểm: Thái Nguyên

• LỜI CAM ĐOAN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ CHUỖI GIÁ TRỊ NÔNG SẢN
• 1.1. Cơ sở lý luận về chuỗi giá trị nông sản
• 1.1.1. Một số khái niệm cơ bản
• 2. CHƯƠNG 2: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Giới thiệu về chuỗi giá trị ba kích tím

Chuỗi giá trị ba kích tím tại huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế địa phương. Ba kích tím là một loại dược liệu quý, có giá trị kinh tế cao và được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền. Việc phát triển chuỗi giá trị cho loại cây này không chỉ giúp nâng cao thu nhập cho người dân mà còn góp phần bảo tồn nguồn gen quý hiếm. Huyện Ba Chẽ với điều kiện tự nhiên thuận lợi, có tiềm năng lớn để phát triển nông sản này. Tuy nhiên, thực trạng hiện tại cho thấy chuỗi giá trị ba kích tím còn nhiều hạn chế, từ sản xuất đến tiêu thụ. Cần có những giải pháp cụ thể để phát triển bền vững chuỗi giá trị này.

1.1. Tình hình sản xuất ba kích tím

Sản xuất ba kích tím tại huyện Ba Chẽ hiện nay chủ yếu dựa vào phương pháp trồng truyền thống, với diện tích trồng còn hạn chế. Theo số liệu thống kê, diện tích trồng ba kích tím chỉ đạt khoảng 75 ha, trong khi nhu cầu thị trường ngày càng tăng. Việc áp dụng công nghệ mới trong sản xuất và nhân giống là cần thiết để nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Đặc biệt, cần chú trọng đến việc bảo tồn giống cây, tránh tình trạng khai thác bừa bãi. Các cơ quan chức năng cần có chính sách hỗ trợ nông dân trong việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng, từ đó phát triển kinh tế địa phương một cách bền vững.

1.2. Thực trạng chế biến và tiêu thụ

Chế biến và tiêu thụ sản phẩm ba kích tím tại huyện Ba Chẽ hiện còn nhiều bất cập. Hầu hết các sản phẩm chế biến từ ba kích tím chủ yếu là dạng thô, chưa có nhiều sản phẩm chế biến sâu. Điều này làm giảm giá trị gia tăng cho sản phẩm. Thị trường tiêu thụ cũng chưa được khai thác triệt để, dẫn đến tình trạng sản phẩm không tiêu thụ được hoặc tiêu thụ với giá thấp. Cần có sự kết nối giữa người sản xuất và các doanh nghiệp chế biến, phân phối để tạo ra kênh tiêu thụ ổn định. Việc xây dựng thương hiệu cho sản phẩm ba kích tím cũng là một yếu tố quan trọng để nâng cao giá trị sản phẩm trên thị trường.

II. Phân tích chuỗi giá trị ba kích tím

Phân tích chuỗi giá trị ba kích tím giúp xác định các tác nhân tham gia và mối liên kết giữa họ. Các tác nhân chính bao gồm nông dân trồng ba kích, người thu gom, cơ sở chế biến và các nhà phân phối. Mỗi tác nhân đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra giá trị cho sản phẩm. Tuy nhiên, hiện tại, mối liên kết giữa các tác nhân còn yếu, dẫn đến việc phân phối lợi ích không công bằng. Cần có các giải pháp để tăng cường sự hợp tác giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị, từ đó nâng cao hiệu quả kinh tế cho toàn bộ chuỗi.

2.1. Mối liên kết giữa các tác nhân

Mối liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị ba kích tím tại huyện Ba Chẽ hiện còn nhiều hạn chế. Nông dân thường thiếu thông tin về thị trường, dẫn đến việc sản xuất không theo nhu cầu thực tế. Người thu gom và cơ sở chế biến cũng gặp khó khăn trong việc tìm nguồn nguyên liệu ổn định. Để cải thiện tình hình, cần xây dựng các hợp tác xã hoặc nhóm nông dân để tăng cường sức mạnh tập thể. Việc tổ chức các buổi hội thảo, tập huấn về kỹ thuật sản xuất và thị trường cũng rất cần thiết để nâng cao nhận thức cho nông dân.

2.2. Phân tích SWOT cho chuỗi giá trị

Phân tích SWOT cho chuỗi giá trị ba kích tím giúp xác định các điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức. Điểm mạnh của chuỗi giá trị này là tiềm năng phát triển lớn và nhu cầu thị trường cao. Tuy nhiên, điểm yếu là sự thiếu hụt thông tin và công nghệ trong sản xuất. Cơ hội đến từ việc gia tăng nhu cầu về dược liệu tự nhiên, trong khi thách thức là cạnh tranh từ các sản phẩm khác. Cần có chiến lược cụ thể để phát huy điểm mạnh, khắc phục điểm yếu, nắm bắt cơ hội và đối phó với thách thức.

III. Giải pháp phát triển chuỗi giá trị ba kích tím

Để phát triển chuỗi giá trị ba kích tím, cần có các giải pháp đồng bộ từ sản xuất đến tiêu thụ. Trước hết, cần nâng cao chất lượng giống và áp dụng công nghệ mới trong sản xuất. Thứ hai, cần xây dựng các mô hình hợp tác xã để tăng cường liên kết giữa các tác nhân. Thứ ba, cần đẩy mạnh hoạt động xúc tiến thương mại, quảng bá sản phẩm ba kích tím ra thị trường. Cuối cùng, cần có chính sách hỗ trợ từ chính quyền địa phương để khuyến khích nông dân tham gia vào chuỗi giá trị này.

3.1. Nâng cao chất lượng sản phẩm

Nâng cao chất lượng sản phẩm ba kích tím là yếu tố quyết định để tăng giá trị chuỗi. Cần áp dụng các quy trình sản xuất hiện đại, đảm bảo sản phẩm đạt tiêu chuẩn chất lượng. Việc đào tạo nông dân về kỹ thuật canh tác và chăm sóc cây cũng rất quan trọng. Ngoài ra, cần có các chương trình kiểm tra chất lượng sản phẩm trước khi đưa ra thị trường để đảm bảo uy tín cho sản phẩm.

3.2. Tăng cường liên kết giữa các tác nhân

Tăng cường liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị ba kích tím là rất cần thiết. Việc thành lập các hợp tác xã hoặc nhóm nông dân sẽ giúp nông dân có thể chia sẻ thông tin, kinh nghiệm và hỗ trợ nhau trong sản xuất. Các cơ sở chế biến cũng cần hợp tác chặt chẽ với nông dân để đảm bảo nguồn nguyên liệu ổn định. Sự kết nối này sẽ giúp nâng cao hiệu quả kinh tế cho toàn bộ chuỗi giá trị.

Tổng quan nghiên cứu

Huyện Ba Chẽ, tỉnh Quảng Ninh, với diện tích tự nhiên khoảng 60.855 ha, là vùng đất giàu tiềm năng phát triển cây dược liệu, đặc biệt là ba kích tím – một loại cây có giá trị kinh tế và y học cao. Ba kích tím được biết đến với công dụng bổ thận, tăng cường sức khỏe và có giá trị thương mại từ 1,5 đến 1,7 triệu đồng/kg khô. Tuy nhiên, diện tích tự nhiên của ba kích tím đang bị thu hẹp do khai thác bừa bãi và chuyển đổi đất rừng, đe dọa đến sự phát triển bền vững của cây dược liệu này.

Nghiên cứu tập trung vào phát triển chuỗi giá trị ba kích tím trên địa bàn huyện Ba Chẽ trong giai đoạn 2017-2019, nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về chuỗi giá trị nông sản, đánh giá thực trạng các tác nhân tham gia, xác định các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị giai đoạn 2021-2025. Việc phát triển chuỗi giá trị ba kích tím không chỉ góp phần bảo tồn nguồn gen quý hiếm mà còn tạo việc làm, nâng cao thu nhập cho người dân địa phương.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp thông tin cho các nhà quản lý, doanh nghiệp và người trồng ba kích tím, đồng thời hỗ trợ xây dựng chính sách phát triển bền vững cây dược liệu chủ lực của huyện Ba Chẽ. Qua đó, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế nông nghiệp, nâng cao giá trị sản phẩm và mở rộng thị trường tiêu thụ trong và ngoài tỉnh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết chuỗi giá trị của Michael Porter (1985), nhấn mạnh chuỗi giá trị là tập hợp các hoạt động tạo ra giá trị gia tăng cho sản phẩm từ nguyên liệu đến người tiêu dùng cuối cùng. Chuỗi giá trị bao gồm các hoạt động chính như vận chuyển, sản xuất, marketing và dịch vụ, cùng các hoạt động bổ trợ như quản trị, công nghệ và mua sắm.

Ngoài ra, nghiên cứu áp dụng mô hình phân tích chuỗi giá trị của Kaplinsky và Morris (2001), tập trung vào việc lập sơ đồ chuỗi giá trị, xác định các tác nhân, dòng sản phẩm, chi phí và lợi nhuận từng khâu, cũng như phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả chuỗi. Các khái niệm chuyên ngành như tác nhân, ngành hàng, chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị nông sản được làm rõ để phục vụ phân tích.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

• Chuỗi giá trị nông sản: Tập hợp các tác nhân và hoạt động từ sản xuất đến tiêu dùng, gia tăng giá trị sản phẩm qua từng khâu.
• Tác nhân trong chuỗi giá trị: Các chủ thể tham gia như hộ nông dân, doanh nghiệp chế biến, nhà phân phối.
• Phân tích SWOT: Công cụ đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong phát triển chuỗi giá trị ba kích tím.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp thu thập dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát 90 hộ trồng ba kích tím, 6 hộ thu gom, 3 cơ sở chế biến và 12 người tiêu dùng tại 3 xã trọng điểm: Thanh Sơn, Thanh Lâm và Minh Cầm. Phương pháp chọn mẫu phi ngẫu nhiên được áp dụng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm tác nhân.

Phương pháp phân tích bao gồm:

• Phân tích thống kê mô tả: Mô tả diện tích, năng suất, sản lượng, chi phí và lợi nhuận của từng tác nhân.
• Phân tích so sánh: So sánh hiệu quả kinh tế giữa các nhóm tác nhân và kênh phân phối.
• Phân tích SWOT: Đánh giá các yếu tố nội tại và bên ngoài ảnh hưởng đến phát triển chuỗi giá trị.
• Phỏng vấn bán cấu trúc: Thu thập thông tin sâu về các khó khăn, thuận lợi và đề xuất giải pháp từ các tác nhân.

Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2017-2019, với mục tiêu đề xuất giải pháp phát triển chuỗi giá trị ba kích tím giai đoạn 2021-2025.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Diện tích và năng suất ba kích tím: Diện tích trồng ba kích tím toàn huyện đạt khoảng 112 ha năm 2019, chiếm 35% diện tích ba kích của tỉnh Quảng Ninh. Năng suất bình quân đạt khoảng 3 kg/gốc sau 3 năm trồng, tuy nhiên chỉ thu hoạch sau 5-7 năm để đảm bảo chất lượng và hiệu quả kinh tế cao nhất.

2. Hiệu quả kinh tế theo tác nhân:

   • Người trồng ba kích có giá trị sản xuất trung bình trên 1 ha đạt khoảng 1,5 triệu đồng/kg khô, với lợi nhuận sau khi trừ chi phí đạt khoảng 40-50%.
   • Các cơ sở chế biến rượu ba kích chiếm tỷ trọng lợi nhuận cao nhất trong chuỗi, chiếm trên 30% tổng lợi nhuận chuỗi.
   • Tác nhân thu gom và bán buôn có lợi nhuận thấp hơn, chiếm khoảng 15-20% lợi nhuận chuỗi.
   • Kênh tiêu thụ qua hệ thống siêu thị và cửa hàng chuyên doanh chiếm khoảng 50% sản lượng tiêu thụ, với giá bán cao hơn 10-15% so với kênh truyền thống.

3. Mối liên kết trong chuỗi giá trị: Liên kết ngang giữa các hộ nông dân qua hợp tác xã và tổ hợp tác giúp giảm chi phí sản xuất và nâng cao chất lượng sản phẩm. Liên kết dọc với doanh nghiệp đầu tàu trong chế biến và phân phối giúp rút ngắn kênh tiêu thụ, tăng giá trị gia tăng và ổn định đầu ra.

4. Khó khăn và thách thức:

   • Khai thác ba kích tím còn manh mún, thiếu quy hoạch vùng trồng tập trung.
   • Thiếu nguồn giống chuẩn và ứng dụng khoa học công nghệ trong trồng trọt, chế biến.
   • Thiếu cơ chế bao tiêu sản phẩm và chính sách hỗ trợ tài chính cho các tác nhân nhỏ lẻ.
   • Hệ thống hạ tầng giao thông và thủy lợi chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến vận chuyển và sản xuất.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy chuỗi giá trị ba kích tím tại Ba Chẽ đang trong giai đoạn phát triển với nhiều tiềm năng nhưng còn nhiều nút thắt cần giải quyết. Việc liên kết giữa các tác nhân trong chuỗi chưa thực sự chặt chẽ, dẫn đến hiệu quả kinh tế chưa tối ưu. So với các nghiên cứu về chuỗi giá trị nông sản khác tại Việt Nam, như chuỗi giá trị trái bơ Đắk Lắk hay chuỗi giá trị chè Hưng Yên, Ba Chẽ còn thiếu sự đầu tư về công nghệ và quản trị chuỗi.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bổ lợi nhuận theo tác nhân, bảng so sánh chi phí và lợi nhuận từng khâu, cũng như sơ đồ chuỗi giá trị thể hiện mối liên kết giữa các bên. Phân tích SWOT cho thấy điểm mạnh là nguồn nguyên liệu phong phú và sự quan tâm của chính quyền địa phương, trong khi điểm yếu là thiếu quy hoạch và công nghệ. Cơ hội đến từ thị trường dược liệu trong nước và quốc tế tăng trưởng nhanh, thách thức là cạnh tranh và biến đổi khí hậu.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Tăng cường liên kết chuỗi giá trị: Khuyến khích thành lập và phát triển hợp tác xã, tổ hợp tác để liên kết ngang giữa các hộ trồng ba kích, đồng thời thúc đẩy liên kết dọc với doanh nghiệp chế biến và phân phối nhằm ổn định đầu ra và nâng cao giá trị sản phẩm. Thời gian thực hiện: 2021-2023; Chủ thể: UBND huyện, Sở NN&PTNT, các HTX.

2. Ứng dụng khoa học công nghệ và nâng cao chất lượng giống: Đầu tư nghiên cứu, chuyển giao kỹ thuật trồng, chăm sóc và chế biến ba kích tím theo tiêu chuẩn GACP, GlobalGAP để nâng cao năng suất và chất lượng sản phẩm. Thời gian: 2021-2025; Chủ thể: Viện nghiên cứu, trường đại học, doanh nghiệp.

3. Xây dựng cơ chế bao tiêu sản phẩm và hỗ trợ tài chính: Thiết lập chính sách hỗ trợ tín dụng, bảo hiểm nông nghiệp cho người trồng và doanh nghiệp chế biến, đồng thời xây dựng hợp đồng bao tiêu sản phẩm nhằm giảm rủi ro thị trường. Thời gian: 2021-2024; Chủ thể: UBND tỉnh, Ngân hàng, các tổ chức tín dụng.

4. Phát triển hạ tầng giao thông và thủy lợi: Nâng cấp các tuyến đường tỉnh lộ, kiên cố hóa kênh mương tưới tiêu để tạo điều kiện thuận lợi cho sản xuất và vận chuyển ba kích tím. Thời gian: 2021-2025; Chủ thể: Sở Giao thông vận tải, UBND huyện.

5. Quảng bá thương hiệu và mở rộng thị trường: Tăng cường xúc tiến thương mại, xây dựng thương hiệu ba kích tím Ba Chẽ, tham gia các hội chợ OCOP, mở rộng kênh phân phối tại các siêu thị và thị trường xuất khẩu. Thời gian: 2021-2025; Chủ thể: Trung tâm xúc tiến thương mại, doanh nghiệp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách phát triển cây dược liệu, quy hoạch vùng trồng và hỗ trợ phát triển chuỗi giá trị ba kích tím bền vững.

2. Doanh nghiệp chế biến và phân phối dược liệu: Tham khảo để hiểu rõ cấu trúc chuỗi giá trị, xác định các nút thắt và cơ hội đầu tư, nâng cao hiệu quả kinh doanh và mở rộng thị trường.

3. Hợp tác xã và tổ hợp tác nông dân: Áp dụng các giải pháp liên kết, nâng cao kỹ thuật trồng và chế biến, cải thiện năng suất và chất lượng sản phẩm, tăng thu nhập cho thành viên.

4. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành kinh tế nông nghiệp, quản trị chuỗi cung ứng: Tài liệu tham khảo về phương pháp phân tích chuỗi giá trị, mô hình nghiên cứu và thực tiễn phát triển cây dược liệu tại địa phương miền núi.

Câu hỏi thường gặp

1. Chuỗi giá trị ba kích tím gồm những tác nhân nào?
   Chuỗi giá trị bao gồm các tác nhân chính: hộ trồng ba kích, người thu gom, cơ sở chế biến, nhà phân phối (bán buôn, bán lẻ) và người tiêu dùng cuối cùng.

2. Hiệu quả kinh tế của các tác nhân trong chuỗi ra sao?
   Cơ sở chế biến rượu ba kích có lợi nhuận cao nhất, chiếm khoảng 30% tổng lợi nhuận chuỗi; người trồng và thu gom có lợi nhuận thấp hơn do chi phí đầu vào và giá bán chưa tối ưu.

3. Yếu tố nào ảnh hưởng mạnh nhất đến phát triển chuỗi giá trị ba kích tím?
   Liên kết giữa các tác nhân, ứng dụng khoa học công nghệ và chính sách hỗ trợ tài chính là những yếu tố then chốt ảnh hưởng đến hiệu quả và bền vững của chuỗi.

4. Làm thế nào để nâng cao giá trị sản phẩm ba kích tím?
   Nâng cao chất lượng giống, áp dụng quy trình sản xuất chuẩn, phát triển thương hiệu và mở rộng kênh phân phối là các giải pháp quan trọng để tăng giá trị gia tăng.

5. Thách thức lớn nhất trong phát triển chuỗi giá trị ba kích tím là gì?
   Khó khăn lớn nhất là thiếu quy hoạch vùng trồng tập trung, khai thác chưa bền vững, thiếu công nghệ chế biến và chưa có cơ chế bao tiêu sản phẩm ổn định.

Kết luận

• Nghiên cứu đã xác định được thực trạng phát triển chuỗi giá trị ba kích tím tại huyện Ba Chẽ với diện tích trồng 112 ha và nhiều tác nhân tham gia từ sản xuất đến tiêu thụ.
• Phân tích chi phí, lợi nhuận và mối liên kết giữa các tác nhân cho thấy cơ sở chế biến và doanh nghiệp đầu tàu đóng vai trò quan trọng trong chuỗi.
• Các yếu tố ảnh hưởng gồm liên kết chuỗi, công nghệ, chính sách hỗ trợ và hạ tầng kỹ thuật.
• Đề xuất các giải pháp phát triển chuỗi giá trị giai đoạn 2021-2025 nhằm nâng cao hiệu quả kinh tế và bảo tồn nguồn gen ba kích tím.
• Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho nhà quản lý, doanh nghiệp và người dân trong phát triển bền vững cây dược liệu chủ lực của huyện Ba Chẽ.

Tiếp theo, cần triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời mở rộng nghiên cứu về thị trường xuất khẩu và ứng dụng công nghệ cao trong chế biến ba kích tím. Mời các nhà quản lý, doanh nghiệp và nhà nghiên cứu cùng phối hợp để phát huy tối đa tiềm năng của cây dược liệu quý này.