Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh phát triển kinh tế và hội nhập quốc tế, vấn đề an toàn thực phẩm ngày càng được quan tâm tại Việt Nam. Theo báo cáo của Bộ Y tế, trung bình mỗi năm có khoảng 22 vụ ngộ độc thực phẩm tại các bếp ăn tập thể khu công nghiệp, gây ảnh hưởng đến sức khỏe của gần 1.000 người. Mặc dù số vụ ngộ độc có xu hướng giảm trong giai đoạn 2017-2019, nhưng tình trạng sử dụng chất cấm, hóa chất độc hại trong sản xuất nông nghiệp vẫn còn phổ biến, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng thực phẩm và sức khỏe người tiêu dùng. Thực phẩm VietGAP, được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn ban hành từ năm 2008, nhằm đảm bảo quy trình sản xuất nông nghiệp tốt, an toàn và truy xuất nguồn gốc, tuy nhiên, việc nhận thức và hành vi tiêu dùng sản phẩm này của người dân còn hạn chế.

Luận văn tập trung nghiên cứu nhận thức và hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP của người dân huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội trong giai đoạn 2018-2021. Gia Lâm là vùng chuyên canh rau quả với hơn 305 ha sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP và nhiều sản phẩm được chứng nhận OCOP. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng nhận thức, hành vi tiêu dùng, các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nâng cao nhận thức, khuyến khích tiêu dùng thực phẩm VietGAP. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng, thúc đẩy phát triển nông nghiệp bền vững và nâng cao giá trị sản phẩm nông nghiệp địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn vận dụng ba lý thuyết chính để phân tích nhận thức và hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP:

  • Lý thuyết nhu cầu của Abraham Maslow: Phân loại nhu cầu của con người thành 5 bậc từ nhu cầu sinh lý cơ bản đến nhu cầu được hoàn thiện bản thân. Lý thuyết giúp giải thích động cơ tiêu dùng thực phẩm an toàn nhằm đáp ứng nhu cầu về sức khỏe và an toàn.

  • Lý thuyết sự lựa chọn hợp lý: Giải thích hành vi tiêu dùng là kết quả của quá trình cân nhắc, lựa chọn nhằm tối đa hóa lợi ích cá nhân dựa trên các thông tin và nguồn lực sẵn có. Người tiêu dùng cân nhắc giữa chi phí và lợi ích khi quyết định mua thực phẩm VietGAP.

  • Lý thuyết hành vi tiêu dùng Lancaster: Nhấn mạnh lợi ích người tiêu dùng nhận được từ các đặc tính của sản phẩm, không phải bản thân sản phẩm. Thực phẩm VietGAP được xem là sản phẩm tín hóa với các đặc tính an toàn, truy xuất nguồn gốc, tạo ra sự khác biệt so với thực phẩm thông thường.

Ngoài ra, luận văn cũng phân tích các khái niệm về nhận thức, hành vi, hành vi tiêu dùng, thực phẩm và VietGAP dựa trên các quan điểm triết học Mác-Lênin và các nghiên cứu xã hội học hiện đại.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp định lượng và định tính:

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập số liệu sơ cấp qua khảo sát 290 người dân huyện Gia Lâm bằng bảng hỏi ngẫu nhiên phân tầng tại 5 xã/thị trấn. Đồng thời, phỏng vấn sâu 1 lãnh đạo UBND huyện, 5 nhà cung cấp thực phẩm VietGAP và 5 người dân để thu thập thông tin định tính.

  • Phương pháp chọn mẫu: Mẫu được chọn ngẫu nhiên đơn giản với độ tin cậy 95%, sai số 5%, giả định tỷ lệ người tiêu dùng thực phẩm VietGAP là 50%.

  • Phân tích dữ liệu: Sử dụng phần mềm SPSS 20 để xử lý và phân tích số liệu định lượng, kết hợp phân tích nội dung phỏng vấn sâu nhằm làm rõ các yếu tố ảnh hưởng và hành vi tiêu dùng.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2018-2021, phù hợp với sự phát triển và chính sách về thực phẩm VietGAP tại địa phương.

Phương pháp quan sát cũng được áp dụng để ghi nhận hành vi tiêu dùng thực tế tại các điểm bán thực phẩm VietGAP trên địa bàn huyện.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về thực phẩm VietGAP còn hạn chế: Khoảng 49% người dân chỉ quan tâm mức độ bình thường đến thực phẩm VietGAP, 33% ít quan tâm và 10% không quan tâm. Tỷ lệ người dân biết đến VietGAP chủ yếu qua bạn bè, người thân (hơn 70%) và các đại lý, siêu thị (71,4%). Kênh truyền thông chính thống như báo chí, truyền hình chỉ chiếm 37%.

  2. Hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP chưa phổ biến: Mặc dù 67,4% hộ dân từng mua rau an toàn, nhưng chỉ 15-35% sử dụng hàng ngày. Chi phí tiêu dùng thực phẩm VietGAP cao và chất lượng chưa được tin tưởng là rào cản chính. 65,9% người dân không tin tưởng vào các cửa hàng bán rau an toàn hiện nay.

  3. Các yếu tố ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi tiêu dùng: Thu nhập, trình độ học vấn, độ tuổi và nghề nghiệp có ảnh hưởng đáng kể. Người có thu nhập ổn định, trình độ học vấn cao và nghề nghiệp công chức, viên chức có nhận thức và hành vi tiêu dùng tích cực hơn. Ngoài ra, sự truyền thông từ cơ quan chức năng và nhà sản xuất cũng đóng vai trò quan trọng.

  4. Mức độ tin tưởng và sẵn sàng chi trả: 93,2% người dân sẵn sàng chi trả thêm nếu thực phẩm thực sự an toàn, nhưng mức chi trả thường dưới 20% giá sản phẩm thông thường. Sự thiếu minh bạch trong truy xuất nguồn gốc và chất lượng sản phẩm làm giảm niềm tin người tiêu dùng.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy nhận thức và hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP tại huyện Gia Lâm còn nhiều hạn chế, tương đồng với các nghiên cứu trong nước và quốc tế về thực phẩm an toàn và hữu cơ. Nguyên nhân chính là do thông tin về VietGAP chưa được phổ biến rộng rãi, chi phí sản phẩm cao và thiếu sự tin tưởng vào chất lượng. Biểu đồ phân phối mức độ quan tâm và kênh tiếp nhận thông tin có thể minh họa rõ sự phân bố nhận thức của người dân.

So với các nghiên cứu tại An Giang và Hà Nội về vệ sinh an toàn thực phẩm, mức độ nhận thức và hành vi tiêu dùng tại Gia Lâm có phần tương đồng, đặc biệt là ảnh hưởng của trình độ học vấn và thu nhập. Điều này khẳng định vai trò của các yếu tố kinh tế - xã hội trong việc hình thành hành vi tiêu dùng thực phẩm an toàn.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp cơ sở khoa học để các cơ quan chức năng và doanh nghiệp xây dựng chiến lược truyền thông, cải thiện chất lượng sản phẩm và chính sách giá nhằm nâng cao nhận thức và khuyến khích tiêu dùng thực phẩm VietGAP, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng và phát triển nông nghiệp bền vững.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông và giáo dục về thực phẩm VietGAP

    • Chủ thể thực hiện: Cơ quan quản lý nhà nước, chính quyền địa phương
    • Mục tiêu: Nâng cao mức độ nhận thức và quan tâm của người dân lên ít nhất 70% trong vòng 2 năm
    • Hành động: Tổ chức các chương trình hội thảo, hội chợ thực phẩm sạch, sử dụng đa dạng kênh truyền thông như mạng xã hội, truyền hình, báo chí và tuyên truyền trực tiếp tại cộng đồng.

  2. Hỗ trợ nhà sản xuất và doanh nghiệp giảm giá thành sản phẩm VietGAP

    • Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp, các tổ chức hợp tác xã, doanh nghiệp
    • Mục tiêu: Giảm giá thành sản phẩm ít nhất 10-15% trong 3 năm tới
    • Hành động: Áp dụng công nghệ sản xuất tiên tiến, liên kết chuỗi cung ứng, hỗ trợ vốn và kỹ thuật cho nông dân sản xuất theo tiêu chuẩn VietGAP.

  3. Xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc minh bạch và dễ tiếp cận

    • Chủ thể thực hiện: Trung tâm chứng nhận VietGAP, các doanh nghiệp cung cấp sản phẩm
    • Mục tiêu: 100% sản phẩm VietGAP trên địa bàn có mã QR truy xuất nguồn gốc trong 2 năm
    • Hành động: Phát triển ứng dụng công nghệ thông tin, đào tạo người dân sử dụng và kiểm tra thường xuyên chất lượng sản phẩm.

  4. Khuyến khích người tiêu dùng thông thái và sẵn sàng chi trả cho thực phẩm an toàn

    • Chủ thể thực hiện: Các tổ chức xã hội, truyền thông, nhà bán lẻ
    • Mục tiêu: Tăng tỷ lệ người tiêu dùng sẵn sàng chi trả thêm trên 20% trong 3 năm
    • Hành động: Tuyên truyền lợi ích sức khỏe, tổ chức các chương trình trải nghiệm sản phẩm, xây dựng thương hiệu uy tín cho thực phẩm VietGAP.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về nông nghiệp và an toàn thực phẩm

    • Lợi ích: Cung cấp dữ liệu thực tiễn và phân tích khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển sản xuất và tiêu thụ thực phẩm an toàn.

  2. Doanh nghiệp và hợp tác xã sản xuất, kinh doanh thực phẩm VietGAP

    • Lợi ích: Hiểu rõ hành vi và nhu cầu của người tiêu dùng, từ đó điều chỉnh chiến lược sản xuất, marketing và giá cả phù hợp.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành xã hội học, kinh tế nông nghiệp

    • Lợi ích: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, khung lý thuyết và kết quả phân tích về nhận thức, hành vi tiêu dùng thực phẩm an toàn.

  4. Người tiêu dùng và các tổ chức bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng

    • Lợi ích: Nâng cao nhận thức về thực phẩm an toàn, hiểu rõ quyền lợi và trách nhiệm trong việc lựa chọn sản phẩm bảo vệ sức khỏe.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thực phẩm VietGAP là gì?
    Thực phẩm VietGAP là sản phẩm được sản xuất theo quy trình thực hành nông nghiệp tốt do Bộ Nông nghiệp ban hành, đảm bảo an toàn thực phẩm, truy xuất nguồn gốc và bảo vệ môi trường.

  2. Người dân huyện Gia Lâm có nhận thức như thế nào về thực phẩm VietGAP?
    Khoảng 49% người dân quan tâm mức độ bình thường, 33% ít quan tâm và 10% không quan tâm, cho thấy nhận thức còn hạn chế và cần được nâng cao.

  3. Yếu tố nào ảnh hưởng nhiều nhất đến hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP?
    Thu nhập, trình độ học vấn và nghề nghiệp là những yếu tố chính ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP tại Gia Lâm.

  4. Người tiêu dùng có sẵn sàng chi trả thêm cho thực phẩm VietGAP không?
    Hơn 93% người dân sẵn sàng chi trả thêm nếu sản phẩm đảm bảo an toàn, nhưng mức chi trả thường dưới 20% giá sản phẩm thông thường.

  5. Giải pháp nào hiệu quả để nâng cao nhận thức và hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP?
    Tăng cường truyền thông đa kênh, hỗ trợ giảm giá thành sản phẩm, xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc minh bạch và khuyến khích người tiêu dùng thông thái là những giải pháp thiết thực.

Kết luận

  • Người dân huyện Gia Lâm có nhận thức và hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP còn hạn chế, với mức độ quan tâm trung bình và tỷ lệ sử dụng chưa cao.
  • Thu nhập, trình độ học vấn và nghề nghiệp là các nhân tố ảnh hưởng quan trọng đến nhận thức và hành vi tiêu dùng.
  • Hệ thống truyền thông và kênh tiếp cận thông tin đa dạng nhưng chưa phát huy tối đa hiệu quả trong việc nâng cao nhận thức.
  • Người tiêu dùng có xu hướng sẵn sàng chi trả thêm cho thực phẩm an toàn nhưng mức chi trả còn thấp do thiếu niềm tin vào chất lượng sản phẩm.
  • Cần triển khai đồng bộ các giải pháp truyền thông, hỗ trợ sản xuất, minh bạch thông tin và khuyến khích tiêu dùng để phát triển thị trường thực phẩm VietGAP bền vững.

Next steps: Tăng cường hợp tác giữa chính quyền, doanh nghiệp và người dân trong việc thực hiện các giải pháp đề xuất; theo dõi và đánh giá hiệu quả các chương trình truyền thông và hỗ trợ sản xuất trong vòng 2-3 năm tới.

Các cơ quan chức năng và doanh nghiệp cần phối hợp chặt chẽ để nâng cao nhận thức và hành vi tiêu dùng thực phẩm VietGAP, góp phần bảo vệ sức khỏe cộng đồng và phát triển nông nghiệp bền vững tại huyện Gia Lâm và các vùng lân cận.