I. Tổng Quan Hệ Thống Nhân Vật Sử Thi M Nông Khám Phá Giá Trị
Sử thi là thể loại văn học có giá trị đặc biệt trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam. Những kết quả sưu tầm và nghiên cứu gần đây càng khẳng định điều này. Sử thi mang tính nguyên hợp, chứa đựng những tư liệu quý về lịch sử, tư tưởng, văn hoá, phong tục tập quán. Người đầu tiên sưu tầm và xuất bản sử thi Tây Nguyên là Léopold Sabatier. Năm 1955, Dominique Antomarchi và Goerges Condominas công bố tác phẩm Dăm Di. Đào Tử Chí dịch và xuất bản tác phẩm Dăm Săn năm 1957. Năm 1963, Dăm Di, Xinh Nhã, Khinh Dú… ra mắt bạn đọc. Dự án Điều tra, Sưu tầm, Bảo quản, Biên dịch và Xuất bản kho tàng sử thi Tây Nguyên đã sưu tầm, ghi âm được hàng trăm sử thi khác nhau và xuất bản được 75 tác phẩm. Sử thi M'Nông được phát hiện tương đối muộn (năm 1988).
1.1. Vị Trí Sử Thi M Nông trong Tổng Thể Sử Thi Tây Nguyên
Sử thi M'Nông tuy phát hiện muộn nhưng đã đạt được những thành tựu to lớn. Đỗ Hồng Kỳ có công trình Sử thi thần thoại M’Nông (1996). Phan Đăng Nhật có Vùng sử thi Tây Nguyên (1999). Ngô Đức Thịnh có Sử thi Tây Nguyên phát hiện và các vấn đề (2002). Nguyễn Việt Hùng có luận án tiến sĩ Công thức truyền thống trong sử thi - Ot Ndrong (2012). Từ năm 2001 đến năm 2007, Dự án đã sưu tầm được số lượng hàng trăm tác phẩm sử thi M’Nông, góp phần làm phong phú thêm kho tàng sử thi Việt Nam và khẳng định dân tộc M’Nông có khối lượng sử thi đồ sộ bậc nhất.
1.2. Tầm Quan Trọng Của Nghiên Cứu Hệ Thống Nhân Vật
Việc sưu tầm, dịch thuật, xuất bản và nghiên cứu sử thi M'Nông đã gặt hái được nhiều kết quả đáng trân trọng. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vấn đề cần tiếp tục được nghiên cứu để có cái nhìn tổng quan về một thể loại văn học dân gian độc đáo. Việc xác định tiểu loại sử thi M'Nông còn có những ý kiến khác nhau. Một số người cho nó là sử thi thần thoại, số khác cho là sử thi phổ hệ, sử thi sáng thế, hoặc sử thi anh hùng. Với những vấn đề đặt ra ở trên, nghiên cứu về hệ thống nhân vật trong sử thi M’Nông trở nên cần thiết.
II. Thách Thức Nghiên Cứu Nhân Vật Trong Sử Thi M Nông Hiện Nay
Nghiên cứu về văn hoá M’Nông đã được các nhà khoa học trong nước và ngoài nước quan tâm. Tuy nhiên, công việc này chỉ thật sự được chú trọng vào những năm cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI. Georges Condominas là người đầu tiên nghiên cứu về dân tộc M’Nông một cách khoa học. Năm 1957, ông xuất bản cuốn sách “Chúng tôi ăn rừng”. Ông nhắc đến một hình thức truyện kể của người M’Nông Gar có tên gọi là noo proo và gọi đó là anh hùng ca. Võ Quang Nhơn cho rằng người M’Nông có sử thi với những tác phẩm như Đam Brơi, Chàng Trăng. Bế Viết Đẳng và các tác giả đã có sự nhầm lẫn giữa hình thức kể gia phả với sử thi.
2.1. Lịch Sử Nghiên Cứu Sơ Khai Về Văn Hóa M Nông Và Sử Thi
Việc nghiên cứu về sử thi M’Nông chỉ đặc biệt được chú ý sau việc phát hiện ra thể loại này vào năm 1988. Theo Đỗ Hồng Kỳ, đoàn công tác của Viện Văn hoá dân gian đã tiến hành khảo sát tại bon Bu Dop, xã Dak Môl. Qua lời hát kể của các nghệ nhân, nhà nghiên cứu Đỗ Hồng Kỳ và một số người trong đoàn công tác đã nhất trí cho rằng đó chính là sử thi của người M’Nông. Từ đó đến nay đã có nhiều người quan tâm nghiên cứu về sử thi M’Nông và có thể nói tiêu biểu hơn cả là nhà nghiên cứu Đỗ Hồng Kỳ.
2.2. Những Khó Khăn Trong Tiếp Cận Nguồn Tư Liệu Về Sử Thi M Nông
Đỗ Hồng Kỳ đã nhiều lần đến vùng đất có nhiều người M’Nông sinh sống để tìm hiểu, nghiên cứu về văn hoá, văn học của họ. Ông đã tiếp cận với nhiều nghệ nhân dân gian người M’Nông như Điểu Kâu, Điểu Klứt, Điểu Klung… Ông đã có một quá trình làm việc thường xuyên và lâu dài với nghệ nhân Điểu Kâu - người duy nhất phiên dịch các tác phẩm sử thi M’Nông ra tiếng Việt. Từ năm 2001, công tác sưu tầm, dịch thuật và xuất bản sử thi M’Nông có bước phát triển mạnh mẽ và đạt được những kết quả to lớn.
III. Phân Loại Nhân Vật Sử Thi M Nông Cách Tiếp Cận Khoa Học
Trong khuôn khổ dự án, các nhà nghiên cứu đã xác định được gần 100 nghệ nhân người M’Nông biết hát kể sử thi. Dự án kết thúc và đã thu được những kết quả to lớn ngoài dự kiến. Các nhà nghiên cứu đã sưu tầm, ghi âm được 215 bản hát kể và đã cho biên dịch, xuất bản được 26 tác phẩm sử thi M’Nông. Điều này khẳng định hiệu quả thiết thực từ việc đầu tư đúng đắn của Nhà nước cũng như những đóng góp to lớn của các nhà khoa học. Quá trình nghiên cứu và nhận thức sử thi M'Nông đã trải qua mấy thập kỷ. Tuy nhiên, việc nhận thức và xác định đặc trưng thể loại của nó vẫn còn những điểm khác biệt.
3.1. Nhân Vật Trung Tâm Trong Sử Thi M Nông Vai Trò Cốt Lõi
Đỗ Hồng Kỳ đã liên tục cho công bố các kết quả nghiên cứu của ông trên các tạp chí khoa học chuyên ngành cũng như những cuốn sách có giá trị. Trong rất nhiều những công trình đó, đáng chú ý là những bài báo và cuốn sách như năm 1990 có bài viết Ot Nrông - sử thi cổ sơ Mơ Nông. Trong bài này, tác giả giới thiệu một cách khái quát về môi trường, phương thức diễn xướng và chức năng sinh hoạt, nội dung và phương thức thể hiện, cơ sở xã hội và nội dung phản ánh của sử thi M’Nông.
3.2. Nhân Vật Phản Diện Trong Sử Thi Phản Ánh Xung Đột Xã Hội
Năm 1993, có bài Cốt truyện và nhân vật trong sử thi nrông của người M’Nông. Trong bài này, tác giả có bàn đến cốt truyện đơn và cốt truyện liên kết, phân tích đặc điểm của cốt truyện Ot Ndrong. Năm 1994, Đỗ Hồng Kỳ đã bảo vệ thành công luận án Phó tiến sĩ với đề tài Sử thi thần thoại M’Nông và năm 1996 công trình này đã được Nhà xuất bản Khoa học xã hội ấn hành. Cuốn sách tập trung phân tích về nội dung của sử thi M’Nông trên các phương diện như sự hình thành con người; thế giới ba tầng và một số nhân vật tiêu biểu hoạt động trong thế giới đó; các nhân vật anh hùng.
3.3 Nhân Vật Thần Kỳ và Nhân Vật Anh Hùng Biểu Tượng Văn Hóa M Nông
Bên cạnh vấn đề nội dung của Ot Ndrong, ông đã đi vào phân tích hình thức của nó trên các phương diện: Đặc điểm cấu trúc của tác phẩm, các thủ pháp nghệ thuật, chức năng tư tưởng - thẩm mỹ của Ot ndrong. Năm 2001, Đỗ Hồng Kỳ cho xuất bản cuốn sách Những khía cạnh văn hoá dân gian M’Nông Nong. Trong cuốn sách này, bên cạnh việc đề cập sâu hơn những vấn đề về tác giả, sáng tác và phương thức lưu truyền, nghệ nhân, công chúng và môi trường diễn xướng, chức năng sinh hoạt, nội dung và thi pháp của Ot Ndrong.
IV. Vai Trò Nhân Vật Trong Bảo Tồn Văn Hóa Sử Thi M Nông
Năm 2002, Đỗ Hồng Kỳ có 2 bài viết đáng chú ý đăng liên tiếp trong 2 số 4 và 5 của Tạp chí Văn hoá dân gian. Ông đã cho biết sử thi M’Nông có một số lượng đồ sộ với hàng trăm tác phẩm đã được điều tra, phát hiện, khảo sát và sưu tầm. Có lẽ với Đỗ Hồng Kỳ, cuốn sách công phu, đầy đủ nhất về quá trình nghiên cứu sử thi M’Nông là Văn học dân gian Ê Đê, Mơ Nông, xuất bản năm 2008. Nguyễn Xuân Kính cho nó như là một tập đại thành về quá trình nghiên cứu sử thi M’Nông. Một lần nữa lại đặt ra câu hỏi là sử thi M’Nông thuộc loại nào. Đỗ Hồng Kỳ vẫn luôn cho rằng Ot Ndrong là sử thi thần thoại.
4.1. Ảnh Hưởng Của Tín Ngưỡng Đến Tính Cách Nhân Vật Sử Thi
Cuốn sách này, Đỗ Hồng Kỳ đã điều chỉnh một số nhận xét trước đây của mình về sử thi M’Nông, bên cạnh đó là việc ông cùng Điểu Kâu đã sơ đồ hoá dòng con cháu mẹ Chau và cụ thể hoá một cách khá đầy đủ hệ thống nhân vật trong sử thi M’Nông. Với cuốn sách này thì một lần nữa lại đặt ra câu hỏi là sử thi M’Nông thuộc loại nào, sử thi phổ hệ hay sử thi chuỗi hoặc sử thi liên hoàn; thuộc tiểu loại nào, thần thoại hay anh hùng, sáng thế hay thiết chế xã hội hay sử thi M’Nông mang cả hai tính chất: thần thoại - anh hùng hoặc sáng thế - thiết chế xã hội? Đỗ Hồng Kỳ vẫn luôn cho rằng Ot Ndrong là sử thi thần thoại, tuy nhiên quan điểm này của ông có sự khác biệt với quan điểm của Phan Đăng Nhật, Ngô Đức Thịnh, Bùi Thiên Thai…
4.2. Biểu Tượng Nhân Vật Truyền Tải Giá Trị Truyền Thống M Nông
Bên cạnh Đỗ Hồng Kỳ còn có nhiều nhà khoa học quan tâm và nghiên cứu về sử thi M’Nông như Phan Đăng Nhật, Nguyễn Xuân Kính. cần được nghiên cứu sâu hơn. Nghiên cứu này tập trung phân tích các loại nhân vật chính, xem xét vai trò của chúng trong việc truyền tải các giá trị văn hóa M'Nông. Nghiên cứu cũng xem xét cách các nhân vật phản ánh thế giới quan và nhân sinh quan của người M'Nông.
V. Kết Luận Tương Lai Nghiên Cứu Nhân Vật Sử Thi M Nông
Việc nghiên cứu về nhân vật trong sử thi M'Nông vẫn còn nhiều tiềm năng phát triển. Các nghiên cứu trong tương lai nên tập trung vào việc so sánh hệ thống nhân vật trong sử thi M'Nông với các sử thi khác trong khu vực Đông Nam Á. Ngoài ra, cần có những nghiên cứu về sự biến đổi của nhân vật sử thi trong bối cảnh xã hội hiện đại.
5.1. Hướng Nghiên Cứu Mở Rộng Về Mô Típ Nhân Vật Sử Thi
Các nghiên cứu sâu hơn về mô típ nhân vật và nguồn gốc nhân vật cần được thực hiện. Điều này sẽ giúp hiểu rõ hơn về văn hóa M'Nông và vị trí của nó trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Đồng thời bảo tồn và phát huy giá trị của văn học dân gian M'Nông.
5.2. Bảo Tồn Giá Trị Văn Hóa M Nông Thông Qua Nghiên Cứu Sử Thi
Nghiên cứu về sử thi M'Nông không chỉ có giá trị về mặt học thuật mà còn có ý nghĩa thiết thực trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của dân tộc M'Nông. Qua đó, góp phần làm phong phú thêm văn hóa Việt Nam.
