I. Tổng Quan Nghiên Cứu Chữ Nôm Tiếng Việt Nhị Độ Mai 55
Chương này cung cấp cái nhìn tổng thể về các công trình nghiên cứu trước đây về văn bản Nhị Độ Mai Tinh Tuyển (NĐMTT), bao gồm cả các nghiên cứu trong và ngoài nước. Mục tiêu là xác định hướng đi phù hợp cho luận án, tập trung vào chữ Nôm trong văn bản NĐMTT, các vấn đề văn bản học, văn tự học, và ngôn ngữ học. Đồng thời, chương này thiết lập cơ sở lý thuyết vững chắc để phục vụ cho nghiên cứu, đóng góp vào khoa học và thực tiễn. Các nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án được tổng quan, tập trung vào các công trình của Trần Quang Huy, Trần Ích Nguyên, Trang Thu Quân (Đài Loan), Lê Trí Viễn và Hoàng Ngọc Phách, Trần Nghĩa, Hoàng Thị Ngọ, Võ Thị Ngọc Thúy (2016), Nguyễn Thị Hải Vân (2017).
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Nhị Độ Mai diễn Nôm
Các tác phẩm diễn Nôm truyện Nhị Độ Mai ở Việt Nam đã được các nhà nghiên cứu quan tâm tìm hiểu khá hệ thống và tổng hợp trên nhiều bình diện, từ góc độ dịch thuật, văn bản học, văn tự học đến văn học. Các công trình nghiên cứu bao gồm sách Nhị Độ Mai của Lê Trí Viễn và Hoàng Ngọc Phách (1972), của Nguyễn Thạch Giang (1988); Luận án Tiến sĩ của Trần Quang Huy (Đài Loan) năm 1972; bài viết của Nguyễn Quảng Tuân năm 1996, của Trần Nghĩa năm 1998; cuốn Nghiên cứu tiểu thuyết Hán văn Trung Việt của Trần Ích Nguyên (Đài Loan); luận văn của Trang Thu Quân (Đài Loan) năm 1999; đề tài khoa học công nghệ cấp trường của Võ Thị Ngọc Thúy năm 2016; các bài báo của Nguyễn Thị Hải Vân năm 2017. Các nghiên cứu đều thống nhất ở sự khái quát tình hình diễn Nôm tiểu thuyết chương hồi chữ Hán Trung hiếu tiết nghĩa Nhị Độ Mai truyện của Trung Quốc ở Việt Nam, bao gồm truyện thơ Nôm, tuồng Nôm.
1.2. Nghiên cứu văn bản Nhị Độ Mai Tinh Tuyển Tổng quan
Các bài viết và công trình nghiên cứu đều thống nhất ở sự khái quát tình hình diễn Nôm tiểu thuyết chương hồi chữ Hán Trung hiếu tiết nghĩa Nhị Độ Mai truyện của Trung Quốc ở Việt Nam, bao gồm truyện thơ Nôm, tuồng Nôm. Có 3 truyện thơ Nôm lục bát là Nhị Độ Mai diễn ca, Cải dịch Nhị Độ Mai truyện, Nhị Độ Mai tinh tuyển. Kịch bản tuồng có hai bản là Nhị Độ Mai trò và Nhị Độ Mai diễn truyện. Trong số đó, truyện Nôm Nhị Độ Mai diễn ca được nghiên cứu nhiều nhất, chủ yếu trên hai bình diện văn bản học và văn học. Về văn bản học, các bản Nhị Độ Mai diễn ca được khảo dị, chú thích khá đầy đủ.
II. Thách Thức Nghiên Cứu Chữ Nôm Nhị Độ Mai Tinh Tuyển 58
Mặc dù có nhiều nghiên cứu về Nhị Độ Mai diễn ca, nhưng Nhị Độ Mai Tinh Tuyển (NĐMTT) ít được quan tâm hơn. Các nhà nghiên cứu thường cho rằng NĐMTT chỉ là tác phẩm phái sinh từ Nhị Độ Mai diễn ca, ít giá trị hơn. Tuy nhiên, NĐMTT thực sự là một truyện Nôm lục bát đặc sắc với nhiều điểm mới mẻ về thể loại và nội dung, nghệ thuật. Vì thế, việc phiên âm, chú thích để giới thiệu văn bản này với độc giả là cần thiết. Truyện Nôm Nhị Độ Mai tinh tuyển có rất nhiều điểm tương đồng với truyện Nôm Nhị Độ Mai diễn ca. Đây là vấn đề đã được nhận diện từ lâu song không mấy ai đi sâu tìm hiểu, đối chiếu cụ thể để lí giải căn nguyên.
2.1. Vấn đề so sánh Nhị Độ Mai Tinh Tuyển và Diễn Ca
Các nhà nghiên cứu dường như bằng lòng với quan điểm cho rằng NĐMTT chỉ là tác phẩm “phái sinh” từ Nhị Độ Mai diễn ca. Theo chúng tôi, mối quan hệ giữa các truyện Nôm cùng mượn cốt truyện Nhị Độ Mai có tính biện chứng, tác động qua lại chứ không đơn thuần là ảnh hưởng một chiều từ tác phẩm ra đời trước đến tác phẩm ra đời sau. Do đó, để có thể đánh giá đúng về giá trị của truyện Nôm NĐMTT, cần đối chiếu các tác phẩm này một cách có hệ thống, không chỉ từ phương diện ngôn ngữ, văn học mà còn cả từ góc độ văn bản, văn tự học.
2.2. Nghiên cứu chữ Nôm giai đoạn hậu kỳ trong NĐMTT
Được soạn và sao chép vào cuối thế kỉ XIX, văn bản Nôm NĐMTT mang những đặc điểm tiêu biểu của chữ Nôm giai đoạn hậu kì (1884 - 1945). Việc nghiên cứu chữ Nôm trong văn bản này theo hướng văn tự học và ngôn ngữ học lịch sử là cách tiếp cận phù hợp, hứa hẹn đưa lại nhiều kết quả khách quan, đáng tin cậy về cấu trúc và cách ghi âm chữ Nôm cũng như những biến đổi chủ yếu của chữ Nôm cuối thế kỉ XIX so với các giai đoạn trước.
III. Phương Pháp Nghiên Cứu Chữ Nôm Tiếng Việt Cổ 52
Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu chính sau: Phương pháp văn bản học: phương pháp nghiên cứu chính của luận án là hiệu khám học với các thao tác bản hiệu pháp và lí hiệu pháp nhằm chỉ ra những sai dị của các bản sao đối với văn bản khảo sát; biện luận những trường hợp chép sai tự dạng, viết húy,… làm cơ sở cho việc khẳng định độ tin cậy của niên đại ghi trên văn bản, đồng thời cung cấp bản phiên âm và chú thích tốt nhất cho tác phẩm Nhị Độ Mai tinh tuyển. Các phương pháp nghiên cứu ngôn ngữ học (áp dụng cụ thể cho ngành văn tự học).
3.1. Tiếp cận văn bản học và ngôn ngữ học lịch sử
Nghiên cứu theo hướng Văn tự học là hướng tiếp cận phù hợp với đối tượng nghiên cứu chính của luận án là chữ Nôm trong văn bản NĐMTT. Hơn nữa, đây cũng là cách khai thác chữ Nôm có nhiều ưu việt với những văn bản Nôm hậu kì như NĐMTT. Từ đó, chúng tôi xác định hướng tiếp cận chính của đề tài Nghiên cứu chữ Nôm và tiếng Việt trong văn bản Nhị độ mai tinh tuyển là phối hợp khảo cứu từ nhiều góc độ: văn bản học, văn tự học và ngữ âm lịch sử.
3.2. Sử dụng phương pháp lịch sử so sánh trong nghiên cứu
Do đối tượng nghiên cứu của đề tài là các đặc điểm văn tự học của chữ Nôm bao gồm cả các mặt ngữ âm, ngữ nghĩa nên các phương pháp nghiên cứu văn tự học cũng chính là một số phương pháp ngôn ngữ học, trong đó chủ yếu là các thủ pháp của phương pháp lịch sử - so sánh: thủ pháp phục nguyên bên trong; thủ pháp niên đại hóa; thủ pháp phân tích lịch sử cấu tạo từ, thủ pháp phân tích từ nguyên.
IV. Giá Trị Văn Hóa Lịch Sử Nhị Độ Mai Tinh Tuyển 59
Cùng với một số văn bản chữ quốc ngữ đầu tiên ở Việt Nam, những văn bản tác phẩm viết bằng chữ Nôm cuối thế kỉ XIX cũng có vai trò quan trọng trong việc ghi lại diện mạo tiếng Việt thời kì cận hiện đại. Với mục đích kế thừa và chọn lọc tinh túy từ truyện thơ Nôm Nhị Độ Mai diễn ca (ra đời cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX), chắc hẳn ngôn ngữ trong tác phẩm NĐMTT (được viết cuối thế kỉ XIX) cũng phần nào thể hiện được sự kết tinh và biến đổi của gần một thế kỉ phát triển của tiếng Việt. Việc tìm hiểu một số đặc điểm ngữ âm và từ vựng tiếng Việt trong văn bản tác phẩm NĐMTT dưới góc nhìn đối sánh với Nhị Độ Mai diễn ca và các tác phẩm thời kì trước sẽ mang đến những thông tin có giá trị, đóng góp cho sự nghiệp nghiên cứu lịch sử tiếng nói của dân tộc.
4.1. Mục đích nghiên cứu văn bản Nhị Độ Mai Tinh Tuyển
Thứ nhất, luận án phải chỉ ra được mối quan hệ kế thừa, ảnh hưởng lẫn nhau giữa các bản diễn Nôm truyện Nhị Độ Mai như một hiện tượng phổ biến trong quá trình lưu truyền các tác phẩm truyện Nôm nói chung. Từ đó khẳng định NĐMTT là một sáng tạo có chủ đích, mang nhiều giá trị văn học độc lập với Nhị Độ Mai diễn ca. Thứ hai, luận án cần khái quát được đặc điểm chữ Nôm sử dụng trong văn bản NĐMTT thông qua thống kê phân loại cấu trúc chữ Nôm trong văn bản, có sự so sánh, đối chiếu với các văn bản Nôm khác.
4.2. Nghiên cứu biến đổi cấu trúc chữ Nôm hậu kỳ
Thứ ba, luận án cần chỉ ra được những biến đổi trong cấu trúc chữ Nôm và mô hình ghi âm của chữ Nôm hậu kì trong văn bản NĐMTT. Thứ tư, luận án cần chỉ ra được một số đặc điểm về ngữ âm và từ vựng tiếng Việt cận hiện đại (cuối thế kỉ XIX) thể hiện qua cách ghi âm chữ Nôm trong văn bản NĐMTT.
V. Phân Tích Cấu Trúc Chữ Nôm Trong Nhị Độ Mai 57
Luận án tập trung vào những đặc điểm văn tự học (về hình thể, âm đọc, ý nghĩa) của chữ Nôm trong văn bản NĐMTT kí hiệu AB.350 Thư viện VNCHN. Ngoài ra, luận án còn tìm hiểu vai trò của chữ Nôm trong văn bản đối với tiếng Việt thông qua bình diện ngữ âm và từ vựng thể hiện trong văn bản tác phẩm. Về nội dung: Từ góc độ văn bản học, mô tả văn bản, niên đại, tác giả, tính chân ngụy của văn bản, dị bản, dị văn,… Từ góc độ văn tự học, luận án tìm hiểu đặc điểm chữ Nôm trong văn bản thông qua cấu trúc chữ Nôm.
5.1. Phạm vi nghiên cứu về chữ Nôm và tiếng Việt
Từ góc độ ngôn ngữ học, luận án tìm hiểu các đặc điểm của tiếng Việt thể hiện trong truyện Nôm NĐMTT ở hai bộ phận quan trọng là ngữ âm, từ vựng. Đối với bộ phận ngữ pháp, phong cách, do ít liên quan đến chữ Nôm trong văn bản NĐMTT, chúng tôi tạm thời không khảo sát. Về tư liệu: Ngoài văn bản NĐMTT mang kí hiệu AB.350 của Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, luận án còn khảo sát đối chiếu với nhiều văn bản Nôm khác như các bản sao của AB.350, Nhị Độ Mai diễn ca, Truyện Kiều, QÂTT, TTBH, Thiên chúa Thánh giáo khải mông, CNNÂ,…
5.2. Đóng góp mới của luận án về nghiên cứu Nôm
- Làm sáng tỏ nguồn gốc tác phẩm, ý nghĩa nhan đề truyện Nôm Nhị Độ Mai tinh tuyển và những ảnh hưởng “phản chiếu” của truyện Nôm ra đời sau đối với tác phẩm ra đời trước. Cung cấp bản phiên âm và chú giải khả tín của văn bản Nhị Độ Mai tinh tuyển có thể dùng để công bố và truyền bá rộng rãi. - Cung cấp những số liệu đáng tin cậy về các loại cấu trúc chữ Nôm và cách ghi âm chữ Nôm trong văn bản Nhị Độ Mai tinh tuyển.
VI. Kết Luận Về Nghiên Cứu Chữ Nôm Nhị Độ Mai 51
Thông qua nghiên cứu cấu trúc chữ Nôm trong một văn bản Nôm cụ thể cuối thế kỉ XIX, luận án đưa ra những kết luận có tính khái quát về đặc điểm cấu trúc chữ Nôm hậu kì. Đồng thời, thông qua những chữ Nôm có sự thay đổi trong mô hình ghi âm trong văn bản Nhị Độ Mai tinh tuyển, luận án có những phương án phân chia nhỏ hơn về quá trình diễn biến cấu trúc chữ Nôm với sự mô hình hóa quan hệ giữa âm xuất phát (âm Hán Việt) với âm Nôm. Chứng minh sự chi phối của ngữ âm lịch sử tới cấu trúc và cách ghi âm chữ Nôm thông qua trường hợp đồng qui của các nhóm phụ âm đầu trong tiếng Việt cận hiện đại.
6.1. Cấu trúc luận án và nội dung các chương
Luận án được cấu trúc làm 6 phần: mở đầu, nội dung, kết luận, danh mục các công trình nghiên cứu của tác giả liên quan đến đề tài luận án, thư mục tham khảo và phụ lục. Phần nội dung của luận án được triển khai thành bốn chương như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý thuyết. Chương 2: Khảo cứu về văn bản, tác phẩm truyện Nôm Nhị độ mai tinh tuyển.
6.2. Các chương nghiên cứu chữ Nôm và tiếng Việt
Chương 3: Nghiên cứu chữ Nôm trong văn bản Nhị độ mai tinh tuyển. Chương 4: Nghiên cứu tiếng Việt trong văn bản Nhị độ mai tinh tuyển.
