Nghiên Cứu Về Nguyễn Đình Chiểu Trong Không Gian Văn Hóa Nam Bộ

LỜI CẢM ƠN

LỜI CAM ĐOAN

MỞ ĐẦU

0.1. Lý do lựa chọn đề tài

0.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

0.3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu

0.4. Phương pháp nghiên cứu

0.5. Đóng góp mới của luận án

0.6. Cấu trúc của luận án

1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU

1.1. Giới thiệu hướng tiếp cận và các phương pháp nghiên cứu

1.2. Hướng tiếp cận địa văn hóa

1.3. Các phương pháp nghiên cứu

1.4. Tổng quan lịch sử nghiên cứu Nguyễn Đình Chiểu nói chung và lịch sử nghiên cứu Nguyễn Đình Chiểu từ góc nhìn văn hóa

1.4.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu Nguyễn Đình Chiểu nói chung

1.4.2. Lịch sử nghiên cứu Nguyễn Đình Chiểu từ góc nhìn văn hóa

2. CHƯƠNG 2: CÁC LỚP TRẦM TÍCH CỦA BA CHỦ THỂ CHÍNH KHMER, VIỆT, HOA TRONG KHÔNG GIAN VĂN HÓA NAM BỘ TỪ ĐẦU THẾ KỶ XVII ĐẾN ĐẦU THẾ KỶ XX

2.1. Khái quát về không gian địa lý Nam Bộ

2.2. Các lớp trầm tích văn hóa của ba chủ thể chính Khmer, Việt, Hoa

2.2.1. Lớp văn hóa của người Khmer

2.2.2. Lớp văn hóa của người Việt: nhóm người theo đạo Thiên Chúa và nhóm người không theo đạo Thiên Chúa

2.2.3. Lớp văn hóa của người Hoa

2.3. Hệ thống nhân vật tiêu biểu, nghi lễ và giá trị trong không gian văn hóa Nam Bộ thế kỷ XIX

2.3.1. Hệ thống nhân vật tiêu biểu trong văn hóa Nam Bộ

2.3.2. Hệ thống nghi lễ trong văn hóa Nam Bộ

2.3.3. Những giá trị văn hóa Nam Bộ tiêu biểu

3. CHƯƠNG 3: ẢNH HƯỞNG TỪ KHÔNG GIAN VĂN HÓA NAM BỘ TỚI SÁNG TÁC CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU

3.1. Ảnh hưởng của Nho giáo ở Nam Bộ trong thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu

3.2. Tư tưởng “chính khí” trong thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu

3.3. Những biểu hiện “lệch chuẩn” của Nho giáo Nam Bộ trong thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu

3.4. Tư tưởng bài Phật giáo, bài Thiên Chúa giáo và cự tuyệt văn minh phương Tây trong thơ văn của Nguyễn Đình Chiểu

3.5. Ảnh hưởng của các tín ngưỡng - tôn giáo và nghi lễ của văn hóa Nam Bộ trong sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu

3.6. Ảnh hưởng của triết lý âm - dương ngũ hành và tín ngưỡng thờ Huyền Thiên Thượng Đế

3.7. Ảnh hưởng của quan niệm về âm chất - âm công

3.8. Ảnh hưởng của các giá trị Nho giáo và bình dân trong văn hóa Nam Bộ tới sự xây dựng các kiểu mẫu nhân cách lý tưởng trong sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu

3.8.1. Lục Vân Tiên - kiểu mẫu nhân cách quân tử đặc sắc Nam Bộ

3.8.2. Kiều Nguyệt Nga - kiểu mẫu nhân cách liệt nữ

3.8.3. Kỳ Nhân Sư - kiểu mẫu nhân cách ẩn sĩ

3.8.4. Trương Định, Phan Tòng - các gương anh hùng kháng chiến

3.8.5. Người nghĩa binh nông dân - tập thể anh hùng vô danh

3.9. Ảnh hưởng của các thành tựu văn học - nghệ thuật Việt, Hoa trong sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu

3.9.1. Ảnh hưởng của tiểu thuyết Minh-Thanh

3.9.2. Ảnh hưởng của truyện thơ Nôm

3.9.3. Ảnh hưởng của tuồng

4. CHƯƠNG 4: ẢNH HƯỞNG CỦA NGUYỄN ĐÌNH CHIỂU TỚI KHÔNG GIAN VĂN HÓA NAM BỘ

4.1. Nguyễn Đình Chiểu - một nhân cách truyền cảm hứng lớn lao

4.2. Con người không khuất lụy nghịch cảnh

4.3. Bậc thầy đáng kính của người dân Nam Bộ

4.4. Kẻ sĩ bất khuất, trung thành với lý tưởng

4.5. Sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu trong không gian văn hóa Nam Bộ

4.6. Nguyễn Đình Chiểu - người truyền bá những tư tưởng Nho giáo chính thống từ không gian văn hóa Huế vào không gian văn hóa Nam Bộ

4.7. Khảo sát trường hợp: ảnh hưởng của Lục Vân Tiên - tiếp nhận thuận chiều và “phản tiếp nhận”

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

I. Tổng Quan Nghiên Cứu Nguyễn Đình Chiểu và Văn Hóa Nam Bộ

Nghiên cứu về Nguyễn Đình Chiểu trong bối cảnh văn hóa Nam Bộ đòi hỏi sự tiếp cận đa chiều và liên ngành. Văn học, một bộ phận không thể tách rời của văn hóa, cần được phân tích dựa trên tri thức văn hóa để đánh giá đúng tác phẩm. Phương pháp tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa phục nguyên đời sống văn hóa, truy nguyên các dạng thức quan niệm về con người, không gian, thời gian trong tác phẩm, giúp khắc phục nhiều sai lầm trong nghiên cứu. Đối với các tác giả lớn như Nguyễn Đình Chiểu, phương pháp này bổ sung và khắc phục những cách hiểu chưa đúng, "hiện đại hóa" tác giả và tác phẩm. Nghiên cứu này hướng đến làm rõ mối quan hệ giữa nhân cách, sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu với văn hóa Nam Bộ. Cần xác định các thành tố văn hóa tác động đến sự hình thành nhân cách và văn chương của ông, đồng thời xem xét ảnh hưởng ngược lại từ ông tới văn hóa Nam Bộ. Mục tiêu cuối cùng là rút ra kết luận về vị trí, vai trò và tầm ảnh hưởng của Nguyễn Đình Chiểu đối với sự phát triển của không gian văn hóa Nam Bộ.

1.1. Hướng Tiếp Cận Địa Văn Hóa Khái Niệm và Ứng Dụng

Hướng tiếp cận địa văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc nghiên cứu Nguyễn Đình Chiểu trong không gian văn hóa Nam Bộ. Khái niệm "vùng văn hóa" (cultural area) có nguồn gốc từ nhân học văn hóa, nhấn mạnh sự tương đồng về ngôn ngữ, lịch sử, kinh tế, phong tục tập quán, tín ngưỡng, tôn giáo, và thành tựu văn hóa nghệ thuật. Trong bối cảnh Việt Nam, với tiếng Việt là ngôn ngữ chính thức, việc phân vùng văn hóa dựa trên các yếu tố địa lý, lịch sử, kinh tế, và phong tục tập quán trở nên quan trọng. Nghiên cứu này xác định vùng văn hóa Nam Bộ theo giới hạn địa lý hành chính hiện nay và khảo sát sự biến thiên của vùng trong giai đoạn lịch sử Nam Kỳ (thế kỷ XVII - đầu thế kỷ XX), để xác định các lớp trầm tích văn hóa thể hiện qua thơ văn Nguyễn Đình Chiểu.

1.2. Không Gian Văn Hóa Nam Bộ Định Nghĩa và Đặc Trưng

Khái niệm "không gian" gắn liền với cách định vị và định hướng trong thế giới, bao gồm không gian địa lý tự nhiên và không gian văn hóa. Không gian địa lý cung cấp điều kiện tự nhiên để hình thành không gian văn hóa. Michel Foucault bác bỏ mô hình thời gian tuyến tính, thay bằng mô hình "chồng xếp" - xem thời gian là các lớp "trầm tích" văn hóa. Quá trình tương tác liên tục của các chủ thể với quá khứ văn hóa vừa làm biến đổi vừa tăng thêm bề dày cho truyền thống văn hóa. Nghiên cứu sẽ khảo sát truyền thống văn hóa Nam Bộ, nơi sinh ra nhân cách và văn tài của Nguyễn Đình Chiểu, đồng thời phân tích cách nhà thơ góp phần củng cố những giá trị cốt lõi và tạo dựng những giá trị mới của văn hóa Nam Bộ.

II. Vấn Đề Nghiên Cứu Thiếu Nghiên Cứu Toàn Diện Văn Hóa NDC

Mặc dù có nhiều nghiên cứu về Nguyễn Đình Chiểu, nhưng thiếu công trình khảo sát, phân tích toàn diện mối quan hệ giữa nhân cách, sáng tác của ông với văn hóa Nam Bộ. Các nghiên cứu hiện có thường tập trung vào một vấn đề nhỏ hoặc một vấn đề lớn nhưng ở bình diện khái quát. Chuyên khảo Nguyễn Đình Chiểu từ quan điểm thi pháp học của Nguyễn Phong Nam tập trung vào các thành tố bên trong của tác phẩm. Lịch sử tiếp nhận Nguyễn Đình Chiểu quan tâm đến đời sống của tác phẩm trong quá trình tiếp nhận, nhưng mới chỉ dừng ở việc khảo sát tình hình tiếp nhận tác phẩm và nhân cách Nguyễn Đình Chiểu trong văn học nghệ thuật qua các thời kỳ. Nghiên cứu này hướng đến bổ sung những thiếu sót đó, cung cấp một cái nhìn toàn diện hơn về Nguyễn Đình Chiểu trong không gian văn hóa Nam Bộ.

2.1. Đối Tượng và Phạm Vi Nghiên Cứu Cụ Thể

Đối tượng nghiên cứu của luận án này là sự hình thành, tầm ảnh hưởng của nhân cách và văn thơ Nguyễn Đình Chiểu trong không gian văn hóa Nam Bộ - một không gian văn hóa non trẻ nhưng độc đáo với các lớp trầm tích văn hóa đa dạng. Phạm vi nghiên cứu là quá trình hình thành, biến đổi của không gian văn hóa Nam Bộ từ đầu thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XX (giai đoạn giao thời) cùng toàn bộ cuộc đời và sự nghiệp sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu với tư cách là một nhân vật văn hóa. Các tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu được tham khảo và trích dẫn từ công trình Nguyễn Đình Chiểu toàn tập do Ca Văn Thỉnh, Nguyễn Sĩ Lâm, Nguyễn Thạch Giang biên khảo và chú giải.

2.2. Mục Đích và Nhiệm Vụ Nghiên Cứu Quan Trọng

Mục đích của luận án là đặt Nguyễn Đình Chiểu và sáng tác của ông vào hệ tọa độ văn hóa Nam Bộ để xác định các thành tố văn hóa đã tác động đến sự hình thành nhân cách và văn chương của ông, đồng thời xem xét ảnh hưởng ở chiều ngược lại từ phía ông tới văn hóa Nam Bộ. Từ đó, luận án rút ra kết luận về vị trí, vai trò và tầm ảnh hưởng của Nguyễn Đình Chiểu tới tiến trình phát triển của không gian văn hóa Nam Bộ. Nhiệm vụ nghiên cứu bao gồm: xác định vị trí, tầm ảnh hưởng của các chủ thể văn hóa và các lớp trầm tích văn hóa, khảo sát các tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu để xác định các nhân vật và hệ giá trị hiện diện trong đó, khảo sát các giai thoại về cuộc đời Nguyễn Đình Chiểu để rút ra nhận định chính xác về ông như một nhân cách văn hóa kiểu mẫu, khảo sát sự tiếp nhận đối với các tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu, và khảo sát các giai thoại về những tấm gương anh hùng nghĩa hiệp giống như Lục Vân Tiên.

III. Phương Pháp Nghiên Cứu Liên Ngành Nguyễn Đình Chiểu và Vùng Văn Hóa

Nghiên cứu Nguyễn Đình Chiểu đòi hỏi hệ thống phương pháp nghiên cứu liên ngành. Phương pháp chủ đạo là tiếp cận văn hóa, cụ thể là các quan điểm về "văn hóa", "vùng văn hóa" và "không gian văn hóa". Về "văn hóa", nghiên cứu sử dụng quan điểm của Gerrt Hofstede. Về "vùng văn hóa" và "vùng văn hóa Nam Bộ", nghiên cứu theo quan điểm của các nhà nghiên cứu trong nước như Ngô Đức Thịnh, Đinh Gia Khánh - Cù Huy Cận - Trần Quốc Vượng. Về "không gian văn hóa", nghiên cứu vận dụng quan điểm của Michel Foucault. Phương pháp nghiên cứu lịch sử xã hội được sử dụng để phác thảo diện mạo của không gian văn hóa Nam Bộ từ đầu thế kỷ XVII đến đầu thế kỷ XX. Khi khảo sát và phân tích, lý giải quan niệm phân biệt Hoa - Di, sự xung đột giữa Nho giáo và Thiên chúa giáo, giữa chủ nghĩa trọng thương, vị lợi của thực dân với quan điểm trọng nông, đặt nghĩa đứng trước lợi của nhà nho, nghiên cứu vận dụng cách tiếp cận của hình tượng học (Imagology).

3.1. Tiếp Cận Hình Tượng Học Nghiên Cứu Tiếp Nhận và Phản Tiếp Nhận

Phương pháp nghiên cứu tiếp nhận và phản tiếp nhận được vận dụng để nghiên cứu đời sống của truyện Nôm Lục Vân Tiên - tác phẩm thành công nhất của Nguyễn Đình Chiểu - trong văn chương Nam Bộ đầu thế kỷ XX. Vì luận án viết về một tác gia văn học Nam Bộ, đặt trong hệ tọa độ của không gian văn hóa Nam Bộ nên phương pháp phỏng vấn chuyên gia cũng là một phương pháp cần thiết để đảm bảo tính khách quan và độ chính xác. Ngoài ra, trong những phần cụ thể, nghiên cứu cũng tiến hành các thao tác so sánh, đối chiếu, thống kê. Ví dụ như so sánh Truyện Kiều với truyện Lục Vân Tiên, so sánh Lục Vân Tiên với một số tiểu thuyết Minh-Thanh.

3.2. So Sánh và Đối Chiếu Làm Rõ Sự Tiếp Nhận và Phản Bác

Nghiên cứu cũng so sánh Dương Từ Hà Mậu với Tây Dương Gia Tô bí lục và các tài liệu về lịch sử xung đột giữa Nho giáo với Thiên Chúa giáo ở các nước Đông Á, so sánh quan niệm Hoa-Di, bài Thiên Chúa, chống văn minh phương Tây của Nguyễn Đình Chiểu với các văn thân sĩ phu đương thời, để làm rõ những sự tiếp nhận và phản tiếp nhận đối với các tác giả, tác phẩm có nguồn gốc Việt và Hoa, những điểm dị - đồng của Nguyễn Đình Chiểu so với các trí thức đương thời trước những vấn đề thời sự của đất nước. Phân tích những Semantic LSI keywords quan trọng để hiểu rõ hơn bối cảnh xã hội và văn hóa Nam Bộ.

IV. Đóng Góp Mới Phân Tích Văn Hóa Nam Bộ và Ảnh Hưởng NDC

Đóng góp của luận án có hai mặt. Thứ nhất là xác định và phân tích các nhân tố văn hóa Nam Bộ cấu thành nên nhân cách và văn chương của Nguyễn Đình Chiểu. Các nhân tố đó là: văn hóa của lưu dân gốc Hoa, văn hóa của lưu dân Việt, văn hóa vùng Thuận - Quảng mà trung tâm là kinh đô Huế - nơi hội tụ tinh hoa văn hóa cả nước thời bấy giờ, công cuộc Nho giáo hóa và Việt hóa của triều Nguyễn, chủ trương bài Thiên Chúa giáo và chống phương Tây của triều đình cùng đại đa số văn thân sĩ phu, phong trào kháng chiến chống Pháp của nhân dân Nam Bộ. Đóng góp quan trọng thứ hai là xác định vị trí và tầm ảnh hưởng của Nguyễn Đình Chiểu cùng sự nghiệp văn chương của ông trong không gian văn hóa Nam Bộ cả với người đương thời cùng các thế hệ sau; chỉ ra được những kiểu mẫu nhân cách và giá trị văn hóa bền vững với thời gian mà Nguyễn Đình Chiểu đã tổng hợp, tạo dựng, góp phần lưu truyền.

4.1. Xác Định Các Nhân Tố Văn Hóa Việt Hoa Nho Giáo Kháng Pháp

Luận án đi sâu vào phân tích các nhân tố văn hóa chính đã định hình nên tư tưởng và tác phẩm của Nguyễn Đình Chiểu. Sự giao thoa văn hóa giữa các cộng đồng người Việt, người Hoa, và sự ảnh hưởng của Nho giáo từ kinh đô Huế, kết hợp với tinh thần yêu nước, chống ngoại xâm, đã tạo nên một Nguyễn Đình Chiểu độc đáo. Việc xác định và phân tích các nhân tố này giúp hiểu rõ hơn về di sản văn hóa mà ông để lại cho Nam Bộ và cả nước.

4.2. Ảnh Hưởng Của Nguyễn Đình Chiểu Đến Các Thế Hệ Sau

Nghiên cứu làm rõ cách Nguyễn Đình Chiểu trở thành một biểu tượng văn hóa, một nguồn cảm hứng cho các thế hệ sau ở Nam Bộ. Từ Lục Vân Tiên, Kiều Nguyệt Nga đến những người nghĩa binh vô danh, các nhân vật của Nguyễn Đình Chiểu đã khắc sâu vào tâm thức người dân, trở thành những kiểu mẫu nhân cách lý tưởng. Việc phân tích ảnh hưởng của Nguyễn Đình Chiểu giúp đánh giá đúng vai trò của ông trong việc định hình văn hóa và bản sắc của vùng đất Nam Bộ.

V. Ứng Dụng Thực Tiễn Giảng Dạy và Nghiên Cứu Văn Học NDC

Những khám phá mới về Nguyễn Đình Chiểu và không gian văn hóa Nam Bộ trong luận án có thể ứng dụng trong việc giảng dạy trong nhà trường phổ thông, cao đẳng - đại học nhằm khơi gợi hứng thú đối với một bộ phận độc đáo của di sản văn học dân tộc mà trước đây, do định hướng tiếp cận có phần xơ cứng, chưa thu hút được sự quan tâm xứng đáng từ đại chúng. Nghiên cứu này cung cấp một khung phân tích mới, giúp người học tiếp cận Nguyễn Đình Chiểu một cách toàn diện hơn, gắn liền với bối cảnh văn hóa - xã hội của Nam Bộ. Điều này góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân tộc.

5.1. Ứng Dụng Trong Giảng Dạy Văn Học Trung Đại Việt Nam

Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để thiết kế các bài giảng, khóa học về văn học trung đại Việt Nam, đặc biệt là về Nguyễn Đình Chiểu. Việc tích hợp các yếu tố văn hóa Nam Bộ vào chương trình giảng dạy giúp học sinh, sinh viên hiểu rõ hơn về bối cảnh ra đời và giá trị của các tác phẩm. Đồng thời, cũng khuyến khích các phương pháp giảng dạy sáng tạo, kích thích sự hứng thú của người học đối với văn học dân tộc.

5.2. Gợi Mở Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Về Văn Hóa Nam Bộ

Luận án này cũng gợi mở những hướng nghiên cứu tiếp theo về văn hóa Nam Bộ. Các nhà nghiên cứu có thể tiếp tục khám phá các khía cạnh khác của mối quan hệ giữa Nguyễn Đình Chiểu và văn hóa Nam Bộ, hoặc mở rộng phạm vi nghiên cứu sang các tác giả khác, các loại hình văn hóa nghệ thuật khác của vùng đất này. Điều này góp phần làm phong phú thêm tri thức về văn hóa Việt Nam và thúc đẩy sự phát triển của ngành nghiên cứu văn học.

VI. Kết Luận và Tương Lai Nghiên Cứu Văn Hóa Nguyễn Đình Chiểu

Nghiên cứu về Nguyễn Đình Chiểu trong không gian văn hóa Nam Bộ là một quá trình liên tục và đầy thách thức. Những kết quả đạt được trong luận án này chỉ là bước khởi đầu cho những khám phá sâu sắc hơn về mối quan hệ phức tạp giữa văn học và văn hóa. Tương lai của nghiên cứu về Nguyễn Đình Chiểu đòi hỏi sự hợp tác giữa các nhà nghiên cứu văn học, văn hóa học, sử học, và các chuyên gia trong nhiều lĩnh vực khác. Cần tiếp tục khai thác các nguồn tư liệu mới, áp dụng các phương pháp nghiên cứu hiện đại, và mở rộng phạm vi nghiên cứu để có được cái nhìn toàn diện nhất về Nguyễn Đình Chiểu và văn hóa Nam Bộ.

6.1. Tổng Kết Các Đóng Góp Chính Của Luận Án

Luận án đã thành công trong việc xác định và phân tích các nhân tố văn hóa Nam Bộ cấu thành nên nhân cách và văn chương của Nguyễn Đình Chiểu, đồng thời làm rõ vị trí và tầm ảnh hưởng của ông trong không gian văn hóa Nam Bộ. Nghiên cứu cũng đã chỉ ra những kiểu mẫu nhân cách và giá trị văn hóa bền vững mà Nguyễn Đình Chiểu đã góp phần lưu truyền. Những đóng góp này có ý nghĩa quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về văn học và văn hóa Việt Nam.

6.2. Hướng Nghiên Cứu Tiếp Theo Đa Dạng Hóa và Mở Rộng Phạm Vi

Hướng nghiên cứu tiếp theo về Nguyễn Đình Chiểu cần đa dạng hóa các phương pháp tiếp cận và mở rộng phạm vi nghiên cứu. Cần chú trọng đến việc khai thác các nguồn tư liệu dân gian, các tác phẩm văn học dân gian của Nam Bộ, để có được cái nhìn sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa Nguyễn Đình Chiểu và văn hóa cộng đồng. Đồng thời, cũng cần mở rộng phạm vi nghiên cứu sang các lĩnh vực khác như âm nhạc, hội họa, kiến trúc của Nam Bộ, để có được cái nhìn toàn diện hơn về không gian văn hóa này.