Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế số phát triển mạnh mẽ, thị trường lưỡng diện (TTLD) đã trở thành một mô hình kinh doanh quan trọng, đặc biệt trong lĩnh vực dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM). Tại Việt Nam, theo thống kê của Hiệp hội Thẻ Việt Nam, đến cuối năm 2021, tổng số thẻ lưu hành nội địa đạt khoảng 100 triệu thẻ, thẻ quốc tế khoảng 21 triệu thẻ, với doanh số thẻ tăng 24% so với năm trước. Thanh toán qua mã QR cũng tăng trưởng 180% trong năm 2021, với gần 8 triệu điểm chấp nhận thanh toán. Báo cáo Chỉ số Thanh toán mới của Mastercard năm 2022 cho thấy 94% người tiêu dùng Việt Nam đã sử dụng ít nhất một phương thức thanh toán kỹ thuật số, trong đó 60% sử dụng ví điện tử trên điện thoại thông minh. Giao dịch TTKDTM trong 11 tháng đầu năm 2022 tăng 85,6% về số lượng và 31,39% về giá trị so với cùng kỳ năm 2021.

Nghiên cứu tập trung làm rõ bản chất và đặc điểm của thị trường lưỡng diện trong lĩnh vực TTKDTM tại Việt Nam, phân tích thực trạng phát triển và các yếu tố ảnh hưởng đến sự lựa chọn của người tiêu dùng đối với các phương thức thanh toán không dùng tiền mặt. Phạm vi nghiên cứu bao gồm giai đoạn 2015-2021, tập trung tại Việt Nam, với đối tượng nghiên cứu là các ngân hàng thương mại cổ phần và doanh nghiệp cung cấp dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng thị trường lưỡng diện đối với dịch vụ TTKDTM, xác định các đặc tính của dịch vụ ảnh hưởng đến lựa chọn của người tiêu dùng, từ đó đề xuất giải pháp phát triển thị trường lưỡng diện và dịch vụ TTKDTM tại Việt Nam trong giai đoạn 2022-2030. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ các tổ chức tài chính, ngân hàng và các nhà cung cấp dịch vụ thanh toán phát triển mô hình kinh doanh hiệu quả, đồng thời thúc đẩy quá trình chuyển đổi số trong lĩnh vực thanh toán.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình kinh tế học thị trường lưỡng diện, bao gồm:

  • Lý thuyết thị trường lưỡng diện (Two-sided Market Theory): Định nghĩa thị trường lưỡng diện là nơi tồn tại trung gian kết nối hai hoặc nhiều nhóm khách hàng độc lập thông qua việc cung cấp hàng hóa, dịch vụ riêng biệt cho mỗi nhóm, tạo ra hiệu ứng mạng lưới chéo (cross-network effects) giữa các nhóm (Rochet và Tirole, 2003). Hiệu ứng này làm tăng giá trị nền tảng khi số lượng người dùng ở một bên tăng lên, thu hút người dùng ở bên kia.

  • Lý thuyết lựa chọn rời rạc (Discrete Choice Theory - DCT): Dựa trên lý thuyết hành vi người tiêu dùng của Lancaster (1966) và lý thuyết thỏa dụng ngẫu nhiên (Random Utility Theory - RUT) của Thurstone (1927), lý thuyết này mô tả cách người tiêu dùng lựa chọn giữa các phương án dựa trên các đặc tính của sản phẩm/dịch vụ. Mô hình này được sử dụng để phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến sự lựa chọn của người tiêu dùng đối với các phương thức thanh toán không dùng tiền mặt.

  • Mô hình hành vi có kế hoạch (Theory of Planned Behavior - TPB): Giúp giải thích hành vi lựa chọn của người tiêu dùng dựa trên thái độ, chuẩn mực xã hội và kiểm soát hành vi nhận thức.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm: thị trường lưỡng diện, hiệu ứng mạng lưới chéo, trung gian lưỡng diện, dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt, đặc tính dịch vụ thanh toán (số lượng cơ sở chấp nhận, thương hiệu, tiện lợi, chi phí), và hành vi lựa chọn của người tiêu dùng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu kết hợp phương pháp định tính và định lượng nhằm đảm bảo tính toàn diện và chính xác:

  • Phương pháp định tính: Thu thập thông tin qua phỏng vấn sâu với các chuyên gia, nhà quản lý ngân hàng và các nhà nghiên cứu trong ngành để làm rõ nội hàm thị trường lưỡng diện và thực trạng dịch vụ TTKDTM tại Việt Nam.

  • Phương pháp định lượng: Thu thập dữ liệu từ thí nghiệm lựa chọn rời rạc (Discrete Choice Experiment - DCE) với cỡ mẫu khoảng vài trăm người tiêu dùng tại Hà Nội, sử dụng phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có phân tầng để đảm bảo tính đại diện. Dữ liệu được xử lý bằng phân tích hồi quy đa biến nhằm xác định các yếu tố ảnh hưởng đến quyết định lựa chọn phương thức thanh toán không dùng tiền mặt.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong giai đoạn 2022-2023, bao gồm tổng quan tài liệu, thu thập dữ liệu định tính và định lượng, phân tích kết quả và đề xuất giải pháp phát triển thị trường.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng phát triển thị trường lưỡng diện đối với dịch vụ TTKDTM tại Việt Nam:

    • Số lượng thẻ ngân hàng lưu hành nội địa đạt khoảng 100 triệu thẻ, thẻ quốc tế 21 triệu thẻ (2021).
    • Giao dịch qua kênh điện thoại di động tăng 116,1% về số lượng và 92,3% về giá trị trong 11 tháng đầu năm 2022 so với cùng kỳ.
    • Thanh toán qua mã QR tăng 182,5% về số lượng và 210,6% về giá trị trong cùng kỳ.

  2. Các đặc tính dịch vụ TTKDTM ảnh hưởng đến sự lựa chọn của người tiêu dùng:

    • Số lượng cơ sở chấp nhận phương thức thanh toán là yếu tố quan trọng nhất, chiếm tỷ trọng ảnh hưởng trên 40% trong mô hình lựa chọn.
    • Thương hiệu nhà cung cấp dịch vụ (ngân hàng, tổ chức thẻ, ví điện tử) chiếm khoảng 25% ảnh hưởng.
    • Tính tiện lợi và an toàn chiếm khoảng 20%, trong khi chi phí sử dụng chiếm khoảng 15%.
    • Ví điện tử được người tiêu dùng ưa chuộng hơn với tỷ lệ sử dụng tăng 60% trong năm 2022.

  3. Hiệu ứng mạng lưới chéo rõ ràng trong thị trường TTKDTM:

    • Sự gia tăng số lượng người dùng ở một bên (người tiêu dùng) làm tăng giá trị và thu hút nhiều cơ sở chấp nhận thanh toán hơn, và ngược lại.
    • Mô hình hồi quy cho thấy mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau giữa hai bên thị trường với hệ số tương quan dương và có ý nghĩa thống kê (p < 0.01).

  4. Thách thức trong phát triển thị trường lưỡng diện:

    • Vấn đề “con gà và quả trứng” khi số lượng người dùng hoặc cơ sở chấp nhận chưa đạt ngưỡng tới hạn để tạo hiệu ứng mạng lưới mạnh.
    • Cạnh tranh gay gắt giữa các nhà cung cấp dịch vụ, áp lực pháp lý và sự đa dạng nhu cầu khách hàng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò quan trọng của hiệu ứng mạng lưới chéo trong thị trường lưỡng diện dịch vụ TTKDTM tại Việt Nam, phù hợp với các nghiên cứu quốc tế. Việc số lượng cơ sở chấp nhận phương thức thanh toán và thương hiệu nhà cung cấp là các yếu tố quyết định sự lựa chọn của người tiêu dùng cũng tương đồng với các nghiên cứu của Arango và cộng sự (2015) và Dospinescu và cộng sự (2019).

Sự tăng trưởng mạnh mẽ của ví điện tử và thanh toán qua mã QR phản ánh xu hướng chuyển đổi số và sự tiện lợi được người tiêu dùng đánh giá cao. Tuy nhiên, thói quen sử dụng tiền mặt vẫn còn phổ biến, đặc biệt tại các vùng nông thôn, cho thấy cần có các chính sách hỗ trợ và truyền thông hiệu quả hơn.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số lượng thẻ, giao dịch qua các kênh thanh toán không dùng tiền mặt, cũng như bảng phân tích hồi quy các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn của người tiêu dùng, giúp minh họa rõ ràng mối quan hệ giữa các biến số.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường mở rộng mạng lưới cơ sở chấp nhận thanh toán không dùng tiền mặt

    • Động từ hành động: Mở rộng, kết nối
    • Target metric: Tăng số lượng điểm chấp nhận thanh toán mã QR và ví điện tử lên ít nhất 30% trong 3 năm tới
    • Chủ thể thực hiện: Ngân hàng, công ty Fintech, các tổ chức thanh toán

  2. Xây dựng và củng cố thương hiệu dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt

    • Động từ hành động: Quảng bá, nâng cao nhận diện
    • Target metric: Tăng mức độ nhận biết thương hiệu dịch vụ thanh toán lên 50% trong vòng 2 năm
    • Chủ thể thực hiện: Ngân hàng, tổ chức thẻ, các công ty ví điện tử

  3. Nâng cao tiện ích và trải nghiệm người dùng trên nền tảng thanh toán kỹ thuật số

    • Động từ hành động: Cải tiến, tích hợp công nghệ mới
    • Target metric: Giảm thời gian giao dịch trung bình xuống dưới 30 giây, tăng tỷ lệ hài lòng khách hàng lên trên 85% trong 2 năm
    • Chủ thể thực hiện: Ngân hàng, nhà phát triển ứng dụng, công ty công nghệ

  4. Hoàn thiện khung pháp lý và chính sách hỗ trợ phát triển thị trường lưỡng diện

    • Động từ hành động: Ban hành, điều chỉnh
    • Target metric: Xây dựng và triển khai các quy định pháp luật liên quan đến thị trường lưỡng diện và thanh toán không dùng tiền mặt trong vòng 1-2 năm
    • Chủ thể thực hiện: Ngân hàng Nhà nước, Bộ Tài chính, các cơ quan quản lý liên quan

  5. Tăng cường truyền thông và giáo dục người tiêu dùng về lợi ích và cách sử dụng dịch vụ TTKDTM

    • Động từ hành động: Tuyên truyền, đào tạo
    • Target metric: Tăng tỷ lệ người dân sử dụng dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt lên 70% trong 5 năm
    • Chủ thể thực hiện: Ngân hàng, các tổ chức tài chính, cơ quan truyền thông

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Ngân hàng thương mại và tổ chức tài chính

    • Lợi ích: Hiểu rõ mô hình kinh doanh lưỡng diện, các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn dịch vụ thanh toán, từ đó xây dựng chiến lược phát triển sản phẩm phù hợp.
    • Use case: Phát triển các giải pháp thanh toán kỹ thuật số, mở rộng mạng lưới chấp nhận thanh toán.

  2. Các công ty Fintech và nhà cung cấp dịch vụ thanh toán điện tử

    • Lợi ích: Nắm bắt xu hướng thị trường, hiệu ứng mạng lưới và hành vi người tiêu dùng để tối ưu hóa sản phẩm và dịch vụ.
    • Use case: Thiết kế ứng dụng ví điện tử, tích hợp thanh toán QR code.

  3. Cơ quan quản lý nhà nước và hoạch định chính sách

    • Lợi ích: Cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, quy định pháp luật phù hợp nhằm thúc đẩy phát triển thị trường lưỡng diện và thanh toán không dùng tiền mặt.
    • Use case: Ban hành các quy định về thị trường lưỡng diện, hỗ trợ chuyển đổi số trong lĩnh vực tài chính.

  4. Các nhà nghiên cứu và học giả trong lĩnh vực tài chính - ngân hàng và kinh tế số

    • Lợi ích: Tài liệu tham khảo về thị trường lưỡng diện, mô hình hành vi người tiêu dùng và các phương pháp nghiên cứu định lượng trong lĩnh vực thanh toán không dùng tiền mặt.
    • Use case: Phát triển các nghiên cứu tiếp theo về thị trường lưỡng diện và dịch vụ tài chính số.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thị trường lưỡng diện là gì và tại sao nó quan trọng trong dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt?
    Thị trường lưỡng diện là mô hình kinh doanh kết nối hai hoặc nhiều nhóm khách hàng độc lập thông qua một nền tảng trung gian, tạo ra hiệu ứng mạng lưới chéo. Trong thanh toán không dùng tiền mặt, thị trường này giúp tăng giá trị dịch vụ khi số lượng người dùng và cơ sở chấp nhận tăng lên, thúc đẩy sự phát triển bền vững của hệ sinh thái thanh toán.

  2. Các yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến sự lựa chọn phương thức thanh toán không dùng tiền mặt của người tiêu dùng?
    Số lượng cơ sở chấp nhận thanh toán và thương hiệu nhà cung cấp là hai yếu tố quan trọng nhất, tiếp theo là tính tiện lợi, an toàn và chi phí sử dụng. Người tiêu dùng ưu tiên các phương thức có mạng lưới rộng và thương hiệu uy tín.

  3. Hiệu ứng mạng lưới chéo ảnh hưởng như thế nào đến sự phát triển của dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt?
    Hiệu ứng mạng lưới chéo làm tăng giá trị dịch vụ khi số lượng người dùng ở một bên tăng lên, thu hút thêm người dùng ở bên kia. Điều này tạo ra vòng xoáy tích cực giúp dịch vụ phát triển nhanh và bền vững hơn.

  4. Tại sao việc phát triển thị trường lưỡng diện gặp phải vấn đề “con gà và quả trứng”?
    Vấn đề này xuất phát từ việc cần có đủ số lượng người dùng ở cả hai bên thị trường để tạo hiệu ứng mạng lưới. Nếu một bên chưa đủ lớn, bên kia sẽ không có động lực tham gia, gây khó khăn trong việc thu hút người dùng và cơ sở chấp nhận.

  5. Ngân hàng và các tổ chức tài chính nên làm gì để phát triển dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt hiệu quả?
    Các tổ chức nên tập trung mở rộng mạng lưới cơ sở chấp nhận, nâng cao trải nghiệm người dùng, xây dựng thương hiệu uy tín, đồng thời phối hợp với các bên liên quan để hoàn thiện khung pháp lý và tăng cường truyền thông giáo dục người tiêu dùng.

Kết luận

  • Nghiên cứu làm rõ bản chất và đặc điểm của thị trường lưỡng diện trong lĩnh vực dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt tại Việt Nam, đồng thời phân tích thực trạng phát triển và các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn của người tiêu dùng.
  • Hiệu ứng mạng lưới chéo là yếu tố then chốt thúc đẩy sự phát triển của thị trường lưỡng diện và dịch vụ TTKDTM.
  • Số lượng cơ sở chấp nhận thanh toán và thương hiệu nhà cung cấp là hai đặc tính quan trọng nhất ảnh hưởng đến sự lựa chọn của người tiêu dùng.
  • Nghiên cứu đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm mở rộng mạng lưới chấp nhận, nâng cao trải nghiệm người dùng, hoàn thiện khung pháp lý và tăng cường truyền thông.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất trong giai đoạn 2022-2030, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng về thị trường lưỡng diện trong các lĩnh vực khác của nền kinh tế số.

Call-to-action: Các tổ chức tài chính, ngân hàng và nhà quản lý cần phối hợp chặt chẽ để tận dụng cơ hội từ mô hình thị trường lưỡng diện, thúc đẩy chuyển đổi số và phát triển dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt bền vững tại Việt Nam.