Nghiên cứu thành phần loài muỗi Anopheles và vai trò truyền bệnh sốt rét tại khu bảo tồn thiên nhiên Ea Sô Đắk Lắk

• Tác giả: Phạm Văn Quang
• Người hướng dẫn: PGS. Trần Thanh Dũng
• Trường học: Bệnh viện Sát rét - Ký sinh trùng - Côn trùng Trung ương
• Chuyên ngành: Côn trùng học
• Đề tài: Nghiên Cứu Muỗi Anopheles Và Ứng Dụng Lưới Zerofly® Trong Phòng Chống Sốt Rét Tại Khu Bảo Tồn Ea Sô Đắk Lắk (2020-2023)
• Loại tài liệu: luận án tiến sĩ
• Năm xuất bản: 2023
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
• 1.1. Tình hình sốt rét trên thế giới, tại Việt Nam và điểm nghiên cứu
• 1.2. Thành phần loài, phân bố, vai trò truyền bệnh của muỗi Anopheles
• 1.3. Các biện pháp chính phòng chống véc tơ sốt rét
• 1.4. Đài tăng và phương pháp nghiên cứu
• 1.5. Mục tiêu nghiên cứu
• 1.6. Kết quả nghiên cứu
• 1.7. Tính khoa học, tính mới
• 1.8. Danh mục các công trình nghiên cứu đã công bố liên quan

I. Giới thiệu về muỗi Anopheles và sốt rét

Muỗi Anopheles là một trong những tác nhân chính gây ra bệnh sốt rét, một căn bệnh truyền nhiễm nghiêm trọng do ký sinh trùng Plasmodium gây ra. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), số ca mắc sốt rét trên toàn cầu vẫn còn cao, đặc biệt là ở các khu vực nhiệt đới. Tại Việt Nam, tình hình sốt rét đã có những cải thiện đáng kể, nhưng vẫn còn nhiều thách thức, đặc biệt là ở các tỉnh miền Trung và Tây Nguyên như Đắk Lắk. Khu bảo tồn thiên nhiên Ea Sô là một trong những điểm nóng về sốt rét, nơi có sự hiện diện của nhiều loài muỗi Anopheles. Việc nghiên cứu và hiểu rõ về thành phần loài, phân bố và vai trò truyền bệnh của muỗi Anopheles là rất cần thiết để xây dựng các biện pháp phòng chống hiệu quả.

1.1. Tình hình sốt rét tại Việt Nam

Tình hình sốt rét tại Việt Nam đã có những chuyển biến tích cực trong những năm gần đây. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều ca mắc mới được ghi nhận, đặc biệt ở các khu vực có điều kiện sinh thái thuận lợi cho muỗi Anopheles phát triển. Theo thống kê, Đắk Lắk là một trong những tỉnh có tỷ lệ mắc sốt rét cao, với nhiều ca nhiễm ký sinh trùng. Việc nghiên cứu tình hình sốt rét tại đây không chỉ giúp hiểu rõ hơn về sự lây lan của bệnh mà còn hỗ trợ trong việc phát triển các biện pháp phòng chống hiệu quả.

II. Nghiên cứu muỗi Anopheles tại khu bảo tồn Ea Sô

Nghiên cứu về muỗi Anopheles tại khu bảo tồn thiên nhiên Ea Sô đã chỉ ra sự đa dạng về loài và phân bố của chúng. Các loài muỗi Anopheles như An. dirus và An. minimus đã được phát hiện tại khu vực này, cho thấy vai trò quan trọng của chúng trong việc truyền bệnh sốt rét. Việc xác định thành phần loài và phân bố của muỗi Anopheles là rất quan trọng để đánh giá nguy cơ lây nhiễm sốt rét trong cộng đồng. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng các yếu tố sinh thái như độ ẩm, nhiệt độ và sự hiện diện của nước đứng là những yếu tố ảnh hưởng đến sự phát triển của muỗi Anopheles.

2.1. Thành phần loài và phân bố

Thành phần loài muỗi Anopheles tại khu bảo tồn Ea Sô rất phong phú, với nhiều loài có khả năng truyền bệnh sốt rét. Việc phân tích thành phần loài giúp xác định các loài muỗi chính có vai trò trong việc lây truyền bệnh. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng An. dirus và An. minimus là hai loài chủ yếu có mặt tại khu vực này, với mật độ cao trong mùa mưa. Điều này cho thấy sự cần thiết phải có các biện pháp phòng chống sốt rét hiệu quả tại khu vực này.

III. Ứng dụng lưới Zerofly trong phòng chống sốt rét

Lưới Zerofly® là một trong những biện pháp phòng chống sốt rét hiệu quả, được thiết kế để ngăn chặn muỗi Anopheles xâm nhập vào không gian sống của con người. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng lưới Zerofly® có khả năng tiêu diệt muỗi và ngăn ngừa sự lây lan của bệnh sốt rét. Việc sử dụng lưới này không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe cộng đồng mà còn giảm thiểu chi phí cho các biện pháp phòng chống khác. Kết quả thử nghiệm cho thấy lưới Zerofly® có hiệu quả cao trong việc giảm mật độ muỗi Anopheles trong khu vực nghiên cứu.

3.1. Hiệu quả của lưới Zerofly

Kết quả nghiên cứu cho thấy lưới Zerofly® có khả năng tiêu diệt muỗi Anopheles hiệu quả, với tỷ lệ giảm mật độ muỗi lên đến 80% trong các khu vực sử dụng lưới. Điều này chứng tỏ rằng lưới Zerofly® là một công cụ hữu ích trong việc phòng chống sốt rét, đặc biệt là ở những khu vực có nguy cơ cao. Việc áp dụng lưới này không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe cộng đồng mà còn góp phần vào công tác phòng chống sốt rét bền vững.

Tổng quan nghiên cứu

Sốt rét là bệnh truyền nhiễm do ký sinh trùng Plasmodium gây ra, lây truyền chủ yếu qua muỗi Anopheles. Trên thế giới, năm 2021 ghi nhận khoảng 247 triệu ca mắc và 619.000 ca tử vong do sốt rét, trong đó khu vực châu Phi chiếm tới 95% số ca mắc. Tại Việt Nam, công tác phòng chống sốt rét đã đạt nhiều thành tựu, với số ca mắc giảm từ 19.638 năm 2012 xuống còn 455 năm 2022. Tuy nhiên, tình hình sốt rét vẫn diễn biến phức tạp, đặc biệt tại các vùng Tây Nguyên, miền núi phía Bắc và miền Trung. Tỉnh Đắk Lắk là một trong những điểm nóng với hơn 11 ca mắc năm 2022, tập trung chủ yếu tại huyện Ea Kar, xã Ea Sô.

Khu bảo tồn thiên nhiên Ea Sô, xã Ea Sô, huyện Ea Kar, tỉnh Đắk Lắk là khu rừng đặc bảo với điều kiện sinh cảnh thuận lợi cho muỗi Anopheles phát triển. Người dân và cán bộ kiểm lâm thường xuyên tiếp xúc với môi trường rừng, có nguy cơ cao mắc sốt rét. Các biện pháp phòng chống hiện nay như phun tồn lưu, sử dụng màn tẩm hóa chất đã được triển khai nhưng còn nhiều hạn chế do chi phí cao và kiến trúc nhà ở không phù hợp.

Luận văn tập trung nghiên cứu thành phần loài, phân bố, đặc tính sinh thái và vai trò truyền bệnh của muỗi Anopheles tại khu bảo tồn Ea Sô trong giai đoạn 2020-2023. Đồng thời, đánh giá hiệu quả sử dụng lưới tẩm hóa chất diệt côn trùng ZeroFly® trong phòng chống véc tơ truyền bệnh sốt rét tại khu vực này. Mục tiêu nhằm đề xuất các biện pháp phòng chống phù hợp, hiệu quả, bền vững, góp phần giảm thiểu nguy cơ mắc sốt rét cho nhóm đối tượng nguy cơ cao như người đi rừng, cán bộ kiểm lâm.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về sinh thái véc tơ truyền bệnh, đặc biệt là muỗi Anopheles – véc tơ chính truyền bệnh sốt rét. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

• Lý thuyết đa dạng sinh học véc tơ: phân tích thành phần loài, phân bố và đặc tính sinh thái của muỗi Anopheles trong các sinh cảnh khác nhau (khu dân cư, bìa rừng, trong rừng).
• Mô hình truyền bệnh véc tơ – ký sinh trùng: đánh giá vai trò truyền bệnh của từng loài muỗi dựa trên tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét, ái tính hút máu người, hoạt động đốt mồi và khả năng kháng hóa chất.

Các khái niệm chuyên ngành quan trọng bao gồm: véc tơ truyền bệnh, tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng (sporozoite rate), ái tính hút máu người, hoạt động đốt mồi, kháng hóa chất diệt côn trùng, biện pháp phòng chống véc tơ (phun tồn lưu, màn tẩm hóa chất, lưới ZeroFly®).

Phương pháp nghiên cứu

• Nguồn dữ liệu: Thu thập muỗi Anopheles tại 3 sinh cảnh chính của khu bảo tồn Ea Sô (khu dân cư, bìa rừng, trong rừng) trong giai đoạn 2020-2021. Mẫu muỗi được xác định loài bằng kỹ thuật phân tử PCR và phân tích thành phần ký sinh trùng sốt rét bằng ELISA và PCR.
• Phương pháp phân tích: Sử dụng phân tích thống kê mô tả để đánh giá thành phần loài, mật độ muỗi theo mùa và sinh cảnh. Phân tích tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng, ái tính hút máu người và hoạt động đốt mồi để xác định vai trò truyền bệnh. Đánh giá hiệu quả lưới ZeroFly® qua thử nghiệm phòng thí nghiệm và thực địa, đo mật độ muỗi, tỷ lệ muỗi chết và tỷ lệ muỗi hút máu.
• Cỡ mẫu và chọn mẫu: Tổng cộng khoảng 3000 cá thể muỗi được thu thập qua các phương pháp bẫy màn kép, bẫy đèn và bắt muỗi bằng tay. Mẫu được chọn ngẫu nhiên tại các điểm khảo sát đại diện cho từng sinh cảnh.
• Timeline nghiên cứu: Thu thập và phân tích dữ liệu từ tháng 1/2020 đến tháng 12/2021, thử nghiệm hiệu quả lưới ZeroFly® từ tháng 1/2022 đến tháng 6/2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Thành phần loài và phân bố muỗi Anopheles: Tại khu bảo tồn Ea Sô, đã xác định được 17 loài muỗi Anopheles, trong đó có 2 véc tơ chính là Anopheles dirus và Anopheles minimus. Mật độ muỗi cao nhất ghi nhận tại bìa rừng và trong rừng, với mật độ trung bình 22,5 con/người/đêm, cao hơn 35% so với khu dân cư.

2. Tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét: Tỷ lệ muỗi An. dirus nhiễm ký sinh trùng sốt rét đạt khoảng 3,95%, An. minimus là 3,33%. Tỷ lệ này cao hơn 2 lần so với các nghiên cứu tại các vùng khác của Tây Nguyên, cho thấy vai trò quan trọng của hai loài này trong truyền bệnh tại khu vực nghiên cứu.

3. Đặc tính sinh thái và hoạt động đốt mồi: An. dirus có ái tính hút máu người cao (trên 90%), hoạt động đốt mồi chủ yếu từ 20 giờ đến 24 giờ, cả trong và ngoài nhà. An. minimus có xu hướng hút máu người trong nhà, hoạt động đốt mồi từ 22 giờ đến 3 giờ sáng. Hoạt động đốt mồi của hai loài này phù hợp với thời gian người dân sinh hoạt, làm tăng nguy cơ lây truyền bệnh.

4. Hiệu quả lưới tẩm hóa chất ZeroFly®: Thử nghiệm phòng thí nghiệm và thực địa cho thấy lưới ZeroFly® có hiệu quả diệt muỗi An. dirus và An. minimus đạt trên 90% sau 12 tháng sử dụng. Tỷ lệ muỗi hút máu giảm 65% so với khu vực không sử dụng lưới. Người dân đánh giá cao tính tiện lợi và khả năng bảo vệ của lưới, tỷ lệ chấp nhận sử dụng đạt 85%.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu khẳng định sự đa dạng và phân bố phong phú của muỗi Anopheles tại khu bảo tồn Ea Sô, đặc biệt là hai véc tơ chính An. dirus và An. minimus có vai trò truyền bệnh sốt rét rõ rệt với tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng cao. Hoạt động đốt mồi phù hợp với thời gian sinh hoạt của người dân làm tăng nguy cơ mắc bệnh, nhất là nhóm người thường xuyên vào rừng như cán bộ kiểm lâm và người dân địa phương.

So sánh với các nghiên cứu tại các vùng Tây Nguyên khác, tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng và mật độ muỗi tại Ea Sô cao hơn, phản ánh điều kiện sinh thái thuận lợi và mức độ phức tạp của dịch tễ sốt rét tại đây. Việc sử dụng lưới tẩm hóa chất ZeroFly® cho thấy hiệu quả cao trong việc giảm mật độ muỗi và tỷ lệ muỗi hút máu, đồng thời được người dân chấp nhận tốt, phù hợp với điều kiện sinh hoạt và kinh tế địa phương.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ mật độ muỗi theo sinh cảnh và mùa, bảng tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng của từng loài, biểu đồ hoạt động đốt mồi theo giờ và bảng so sánh hiệu quả diệt muỗi của các biện pháp phòng chống.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Triển khai rộng rãi lưới tẩm hóa chất ZeroFly® tại các khu vực có mật độ muỗi cao, đặc biệt là vùng bìa rừng và trong rừng của khu bảo tồn Ea Sô nhằm giảm nguy cơ lây truyền sốt rét. Thời gian thực hiện: trong vòng 12 tháng tới. Chủ thể thực hiện: Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Đắk Lắk phối hợp với Ban quản lý khu bảo tồn.

2. Tăng cường giám sát và nghiên cứu định kỳ về thành phần loài, mật độ muỗi và tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng để cập nhật thông tin dịch tễ, từ đó điều chỉnh biện pháp phòng chống phù hợp. Thời gian: hàng năm. Chủ thể: Viện Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng Trung ương và các đơn vị liên quan.

3. Tuyên truyền, giáo dục cộng đồng về việc sử dụng lưới tẩm hóa chất và các biện pháp phòng chống sốt rét cá nhân, đặc biệt cho nhóm đối tượng nguy cơ cao như người đi rừng, cán bộ kiểm lâm. Thời gian: liên tục. Chủ thể: Trung tâm Y tế huyện Ea Kar và các trạm y tế xã.

4. Nghiên cứu bổ sung các biện pháp phòng chống véc tơ mới, kết hợp sinh học và hóa học để hạn chế tình trạng kháng hóa chất của muỗi, đảm bảo hiệu quả lâu dài. Thời gian: 2-3 năm. Chủ thể: Các viện nghiên cứu chuyên ngành và các tổ chức quốc tế hỗ trợ.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành côn trùng học, y học nhiệt đới: Luận văn cung cấp dữ liệu chi tiết về thành phần loài, phân bố và vai trò truyền bệnh của muỗi Anopheles, giúp mở rộng kiến thức và làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

2. Cán bộ y tế và quản lý chương trình phòng chống sốt rét: Thông tin về hiệu quả biện pháp phòng chống véc tơ, đặc biệt là lưới tẩm hóa chất ZeroFly®, hỗ trợ xây dựng chiến lược và kế hoạch can thiệp phù hợp.

3. Người làm công tác bảo tồn thiên nhiên và phát triển cộng đồng tại vùng Tây Nguyên: Hiểu rõ về mối liên hệ giữa sinh cảnh rừng và dịch tễ sốt rét, từ đó phối hợp hiệu quả trong công tác bảo vệ môi trường và sức khỏe cộng đồng.

4. Các tổ chức phi chính phủ và quốc tế hoạt động trong lĩnh vực y tế công cộng: Cung cấp bằng chứng khoa học để hỗ trợ các dự án phòng chống sốt rét, đặc biệt tại các vùng khó tiếp cận và có nguy cơ cao.

Câu hỏi thường gặp

1. Muỗi Anopheles nào là véc tơ chính truyền bệnh sốt rét tại khu bảo tồn Ea Sô?
   Trả lời: Hai loài chính là Anopheles dirus và Anopheles minimus, với tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét lần lượt khoảng 3,95% và 3,33%, đóng vai trò quan trọng trong truyền bệnh tại khu vực.

2. Lưới tẩm hóa chất ZeroFly® có hiệu quả như thế nào trong phòng chống muỗi?
   Trả lời: Lưới ZeroFly® đạt hiệu quả diệt muỗi trên 90% sau 12 tháng sử dụng, giảm 65% tỷ lệ muỗi hút máu, được người dân chấp nhận cao và phù hợp với điều kiện sinh hoạt tại địa phương.

3. Tại sao cần nghiên cứu đặc tính sinh thái của muỗi Anopheles?
   Trả lời: Hiểu đặc tính sinh thái như hoạt động đốt mồi, ái tính hút máu giúp xác định thời điểm và địa điểm can thiệp hiệu quả, từ đó thiết kế biện pháp phòng chống phù hợp, giảm thiểu nguy cơ lây truyền sốt rét.

4. Các biện pháp phòng chống sốt rét hiện nay có những hạn chế gì?
   Trả lời: Phun tồn lưu tốn kém, hiệu quả giảm dần theo thời gian; màn tẩm hóa chất bị giảm hiệu quả do sử dụng không đúng cách và điều kiện khí hậu; người dân khó tiếp cận và sử dụng đầy đủ các biện pháp này.

5. Làm thế nào để tăng cường hiệu quả phòng chống sốt rét tại vùng rừng núi?
   Trả lời: Kết hợp sử dụng lưới tẩm hóa chất như ZeroFly®, tăng cường giám sát véc tơ, tuyên truyền nâng cao nhận thức cộng đồng, đồng thời nghiên cứu và áp dụng các biện pháp mới phù hợp với đặc điểm sinh thái và tập quán sinh hoạt của người dân.

Kết luận

• Xác định được 17 loài muỗi Anopheles tại khu bảo tồn Ea Sô, trong đó An. dirus và An. minimus là véc tơ chính truyền bệnh sốt rét với tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng trên 3%.
• Đặc tính sinh thái và hoạt động đốt mồi của hai loài phù hợp với thời gian sinh hoạt của người dân, làm tăng nguy cơ lây truyền bệnh.
• Lưới tẩm hóa chất ZeroFly® có hiệu quả diệt muỗi cao, giảm tỷ lệ muỗi hút máu và được người dân chấp nhận tốt, phù hợp với điều kiện thực tế.
• Cần triển khai rộng rãi lưới ZeroFly® kết hợp giám sát định kỳ và tuyên truyền nâng cao nhận thức để phòng chống sốt rét hiệu quả tại khu vực.
• Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu hiệu quả lâu dài của lưới, đánh giá tác động kinh tế và xã hội, đồng thời phát triển các biện pháp phòng chống véc tơ đa dạng, bền vững.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ sức khỏe cộng đồng và góp phần loại trừ sốt rét tại vùng Tây Nguyên!