Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế và phát triển đất nước, giáo dục phẩm chất đạo đức cho học sinh trung học phổ thông (THPT) ngày càng được chú trọng. Theo Luật Giáo dục 2019, mục tiêu giáo dục là phát triển toàn diện con người Việt Nam với phẩm chất, năng lực và ý thức công dân, trong đó giáo dục phẩm chất đạo đức giữ vai trò then chốt. Môn Lịch sử lớp 10, đặc biệt chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)”, được xem là công cụ quan trọng để giáo dục phẩm chất đạo đức cho học sinh. Tuy nhiên, thực tế dạy học lịch sử tại các trường THPT huyện Sóc Sơn, Hà Nội còn nhiều hạn chế, chưa phát huy hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức.

Luận văn tập trung nghiên cứu nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức cho học sinh lớp 10 trong dạy học chủ đề trên tại các trường THPT huyện Sóc Sơn, Hà Nội trong năm học 2022-2023. Mục tiêu cụ thể là xác định nội dung phẩm chất đạo đức cần giáo dục, khảo sát thực trạng dạy học lịch sử và đề xuất các biện pháp sư phạm phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc góp phần đổi mới phương pháp dạy học lịch sử, phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh, đồng thời đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông theo chương trình 2018.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết giáo dục và tâm lý học hiện đại, bao gồm:

  • Lý thuyết dạy học phát huy tính tích cực của học sinh (Êxipôp, Gôlan): Nhấn mạnh vai trò của hoạt động nhận thức tích cực, sáng tạo và tự lập trong học tập, giúp học sinh phát triển phẩm chất đạo đức qua quá trình học tập lịch sử.
  • Lý thuyết giáo dục qua dạy học lịch sử (Phan Ngọc Liên, Nguyễn Thị Côi): Giáo dục phẩm chất đạo đức là nhiệm vụ trọng tâm của môn lịch sử, thông qua việc khai thác nội dung lịch sử để hình thành lòng yêu nước, nhân ái, trung thực, trách nhiệm.
  • Lý thuyết phát triển nhân cách và phẩm chất đạo đức (Phạm Minh Hạc, Thái Duy Tuyên): Giáo dục phẩm chất đạo đức là quá trình tác động có hệ thống nhằm hình thành nhân cách, thái độ và hành vi phù hợp với chuẩn mực xã hội.
  • Mô hình dạy học tích cực và đổi mới phương pháp dạy học (Robert J. Marzano, James H. Stronge): Đề cao vai trò của giáo viên trong việc lựa chọn phương pháp phù hợp, sử dụng công nghệ thông tin và tổ chức hoạt động học tập đa dạng để nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: giáo dục phẩm chất đạo đức, hiệu quả giáo dục, năng lực lịch sử, phương pháp dạy học tích cực, và chủ đề lịch sử.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: Thu thập, phân tích, tổng hợp các tài liệu về giáo dục phẩm chất đạo đức, dạy học lịch sử, chương trình và sách giáo khoa lớp 10.
  • Phương pháp khảo sát thực tiễn: Điều tra thực trạng dạy học lịch sử và giáo dục phẩm chất đạo đức tại các trường THPT huyện Sóc Sơn qua phiếu điều tra, phỏng vấn giáo viên và học sinh, quan sát và dự giờ.
  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực hiện thử nghiệm biện pháp nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức trong dạy học chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” tại trường THPT Xuân Giang.
  • Phương pháp xử lý số liệu: Sử dụng thống kê mô tả và phân tích so sánh kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng để đánh giá hiệu quả biện pháp.

Cỡ mẫu khảo sát gồm khoảng 150 học sinh và 20 giáo viên tại các trường THPT trong huyện Sóc Sơn. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2022 đến tháng 2/2024.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học lịch sử và giáo dục phẩm chất đạo đức còn hạn chế: Khoảng 65% giáo viên cho biết việc giáo dục phẩm chất đạo đức trong dạy học lịch sử chưa được chú trọng đúng mức. Hơn 70% học sinh thể hiện mức độ hứng thú trung bình hoặc thấp với môn lịch sử, ảnh hưởng đến hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức.

  2. Nội dung lịch sử có tiềm năng giáo dục phẩm chất đạo đức cao: Chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” chứa đựng nhiều giá trị lịch sử về truyền thống yêu nước, lòng nhân ái, trung thực và trách nhiệm. Tuy nhiên, chỉ khoảng 40% giáo viên khai thác triệt để các nội dung này trong giảng dạy.

  3. Biện pháp sư phạm đổi mới giúp nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức: Thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Xuân Giang cho thấy lớp thực nghiệm áp dụng các biện pháp như sử dụng phương tiện trực quan, hướng dẫn học sinh thảo luận, thực hành lịch sử và đổi mới kiểm tra đánh giá có kết quả kiểm tra cuối kỳ cao hơn 15% so với lớp đối chứng.

  4. Học sinh có sự chuyển biến tích cực về phẩm chất đạo đức: Sau thực nghiệm, 80% học sinh thể hiện sự tăng cường ý thức yêu nước, trung thực và trách nhiệm trong học tập và sinh hoạt, cao hơn 25% so với trước thực nghiệm.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc giáo dục phẩm chất đạo đức trong dạy học lịch sử tại các trường THPT huyện Sóc Sơn còn nhiều khó khăn do phương pháp dạy học truyền thống, thiếu sự tương tác và ứng dụng công nghệ. Việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh, kết hợp sử dụng tài liệu trực quan và hoạt động thực hành đã tạo ra môi trường học tập sinh động, kích thích hứng thú và phát triển phẩm chất đạo đức.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả này phù hợp với quan điểm của Johann Amos Comenius và Jean Piaget về vai trò của hoạt động tích cực trong học tập và phát triển nhân cách. Đồng thời, việc áp dụng các biện pháp đổi mới cũng tương đồng với các khuyến nghị của Robert J. Marzano về phương pháp dạy học hiệu quả.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh mức độ hứng thú và kết quả kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như bảng tổng hợp đánh giá phẩm chất đạo đức trước và sau thực nghiệm, giúp minh họa rõ ràng sự cải thiện hiệu quả giáo dục.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học tích cực và giáo dục phẩm chất đạo đức: Tổ chức các khóa tập huấn định kỳ nhằm nâng cao năng lực sư phạm, đặc biệt kỹ năng sử dụng công nghệ thông tin và phương pháp dạy học theo chủ đề. Thời gian thực hiện trong vòng 6 tháng, do Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm chủ trì.

  2. Đổi mới nội dung và hình thức dạy học lịch sử theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh: Khuyến khích giáo viên sử dụng phương tiện trực quan, tài liệu lịch sử đa dạng, tổ chức thảo luận nhóm, thực hành lịch sử và học theo dự án để tăng cường sự tương tác và phát triển phẩm chất đạo đức. Áp dụng ngay trong năm học 2024-2025 tại các trường THPT huyện Sóc Sơn.

  3. Cải tiến công tác kiểm tra, đánh giá theo hướng đánh giá năng lực và phẩm chất: Xây dựng hệ thống kiểm tra đa dạng, bao gồm đánh giá quá trình, đánh giá sản phẩm học tập và đánh giá thái độ, hành vi nhằm phản ánh chính xác hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức. Thời gian triển khai trong 1 năm học, do các trường phối hợp với phòng giáo dục thực hiện.

  4. Tăng cường phối hợp giữa nhà trường, gia đình và xã hội trong giáo dục phẩm chất đạo đức: Tổ chức các hoạt động ngoại khóa, tham quan bảo tàng lịch sử, mời nhân chứng lịch sử, kết nối với gia đình để tạo môi trường giáo dục toàn diện. Thực hiện liên tục và đánh giá định kỳ hàng năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên lịch sử THPT: Nắm bắt các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức, áp dụng vào giảng dạy chủ đề lịch sử lớp 10.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và đổi mới chương trình, phương pháp dạy học lịch sử tại các trường THPT.

  3. Sinh viên, học viên cao học chuyên ngành sư phạm lịch sử: Tham khảo lý luận và thực tiễn về giáo dục phẩm chất đạo đức trong dạy học lịch sử, phục vụ nghiên cứu và thực hành sư phạm.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục và lịch sử: Tìm hiểu về mối quan hệ giữa dạy học lịch sử và giáo dục phẩm chất đạo đức, cũng như các phương pháp nâng cao hiệu quả giáo dục trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao giáo dục phẩm chất đạo đức trong dạy học lịch sử lại quan trọng?
    Giáo dục phẩm chất đạo đức giúp học sinh hình thành nhân cách, thái độ đúng đắn, phát triển lòng yêu nước, trung thực và trách nhiệm. Môn lịch sử cung cấp kiến thức và bài học thực tiễn để giáo dục những phẩm chất này.

  2. Những phẩm chất đạo đức nào được ưu tiên giáo dục qua chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)”?
    Chủ yếu là lòng yêu nước, nhân ái, chăm chỉ, trung thực và trách nhiệm. Những phẩm chất này được thể hiện qua các sự kiện lịch sử, truyền thống dân tộc và các tấm gương anh hùng.

  3. Phương pháp dạy học nào giúp nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức?
    Phương pháp dạy học tích cực, sử dụng phương tiện trực quan, tổ chức thảo luận, thực hành lịch sử, học theo dự án và đổi mới kiểm tra đánh giá được chứng minh là hiệu quả.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức trong dạy học lịch sử?
    Có thể đánh giá qua kết quả kiểm tra kiến thức, quan sát thái độ, hành vi của học sinh trong học tập và sinh hoạt, cũng như qua các hoạt động ngoại khóa và phản hồi từ giáo viên, phụ huynh.

  5. Làm sao để giáo viên có thể áp dụng các biện pháp nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức?
    Giáo viên cần được đào tạo bài bản về phương pháp dạy học tích cực, sử dụng công nghệ thông tin, phối hợp chặt chẽ với gia đình và xã hội, đồng thời linh hoạt vận dụng các biện pháp phù hợp với điều kiện thực tế của trường lớp.

Kết luận

  • Giáo dục phẩm chất đạo đức trong dạy học lịch sử lớp 10 là nhiệm vụ quan trọng, góp phần phát triển toàn diện nhân cách học sinh.
  • Chủ đề “Một số nền văn minh trên đất nước Việt Nam (trước năm 1858)” có tiềm năng lớn trong giáo dục phẩm chất đạo đức nhưng chưa được khai thác hiệu quả tại các trường THPT huyện Sóc Sơn.
  • Các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học tích cực, sử dụng phương tiện trực quan, thực hành lịch sử và đổi mới kiểm tra đánh giá đã nâng cao hiệu quả giáo dục phẩm chất đạo đức rõ rệt.
  • Cần triển khai đào tạo giáo viên, đổi mới nội dung và hình thức dạy học, cải tiến kiểm tra đánh giá và tăng cường phối hợp nhà trường – gia đình – xã hội.
  • Đề nghị các trường THPT huyện Sóc Sơn áp dụng các biện pháp này trong năm học tới để nâng cao chất lượng giáo dục lịch sử và phẩm chất đạo đức cho học sinh.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng thế hệ công dân có phẩm chất đạo đức vững vàng, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong thời kỳ mới.