I. Tổng Quan Về Phát Triển Năng Lực Ngữ Văn THPT 55 Ký Tự
Văn học trung đại Việt Nam (VHTĐ) giữ một vị trí quan trọng trong tiến trình văn học dân tộc. Hơn nghìn năm phát triển, VHTĐ phản ánh chân thực hiện thực đất nước, con người Việt Nam trong quá trình dựng nước và giữ nước. Đồng thời, nó thể hiện sâu sắc ý thức về quốc gia, dân tộc, về những giá trị nhân văn, thẩm mĩ cao đẹp. VHTĐ góp phần hình thành, phát triển truyền thống văn học dân tộc, ảnh hưởng đến văn học hiện đại. Trong chương trình Ngữ văn phổ thông, việc dạy học VHTĐ Việt Nam chiếm vị trí quan trọng. Chương trình năm 2018 quy định 5/6 tác phẩm quan trọng thuộc VHTĐ. Sách Ngữ văn 10 và 11 có nhiều tác phẩm/đoạn trích VHTĐ. Di sản VHTĐ giúp học sinh hình dung toàn cảnh lịch sử văn học, bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm, đạo đức, quan niệm thẩm mĩ, phát triển năng lực chung và năng lực ngữ văn. Di sản này kết tinh thành tựu sáng tạo nghệ thuật ngôn từ của người xưa.
1.1. Vai trò của văn học trung đại trong chương trình THPT
Việc dạy học các tác giả, tác phẩm VHTĐ Việt Nam chiếm một vị trí quan trọng. Ở chương trình Ngữ văn phổ thông năm 2006, các lớp 7, 8, 9 trung học cơ sở (THCS) và các lớp 10, 11 trung học phổ thông (THPT) đều có nhiều tác phẩm VHTĐ Việt Nam với các thể loại bằng chữ Hán và chữ Nôm. Ở Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018, trong số sáu tác phẩm quan trọng bắt buộc dạy học trong nhà trường thì đã có đến năm tác phẩm thuộc VHTĐ Việt Nam và có hai tác giả VHTĐ Việt Nam trong tổng số ba tác giả được dạy thành bài riêng. Đó là các tác phẩm Nam quốc sơn hà, Dụ chư tì tướng hịch văn, Bình Ngô đại cáo, Truyện Kiều, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc và các tác giả Nguyễn Trãi, Nguyễn Du.
1.2. Tầm quan trọng của năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học
Di sản VHTĐ Việt Nam thông qua những thành tựu nổi bật của người xưa trong lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật ngôn từ, kết tinh ở những tác phẩm tiêu biểu của một số tác giả lớn vừa giúp học sinh (HS) hình dung bức tranh toàn cảnh về lịch sử phát triển của văn học Việt Nam, vừa đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục, bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm, đạo đức, quan niệm, lí tưởng thẩm mĩ cho HS, vừa giúp người học phát triển năng lực (PTNL) chung và năng lực ngữ văn.
II. Thách Thức Dạy Văn Học Trung Đại Hiệu Quả 58 Ký Tự
Việc nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học VHTĐ Việt Nam ở trường THPT gặp nhiều khó khăn. Nhiều giáo viên hiện đại hóa tác phẩm, hoặc chỉ lý giải chung chung các giá trị yêu nước, nhân đạo, hiện thực mà không giúp học sinh thấy được cái hay, cái đẹp của tác phẩm, cái độc đáo của nhà văn. Nhiều giáo viên nặng về giảng giải nội dung, phân tích sự kiện lịch sử mà chưa khai thác hết các giá trị thẩm mĩ của văn chương trung đại. Cách tổ chức quá trình dạy học, việc lựa chọn và vận dụng các phương pháp dạy học chưa phù hợp, hạn chế việc PTNL ngữ văn của học sinh. Nguyên nhân quan trọng là giáo viên chưa có sự hiểu biết thấu đáo về lý luận dạy học theo hướng PTNL.
2.1. Những hạn chế trong phương pháp giảng dạy hiện tại
Theo đánh giá chung, do nhiều nguyên nhân, việc nâng cao chất lượng và hiệu quả dạy học VHTĐ Việt Nam ở trường THPT thực sự vẫn gặp nhiều khó khăn. Trên thực tế, do vốn kiến thức, hiểu biết về văn hóa, VHTĐ còn hạn chế, không ít GV đã hiện đại hóa tác phẩm, dạy học VHTĐ cũng như dạy học văn học hiện đại; hoặc chỉ lý giải chung chung rồi quy tác phẩm vào các giá trị yêu nước, nhân đạo, hiện thực… mà không giúp HS thấy được cái hay, cái đẹp của tác phẩm, không hiểu được cái độc đáo của nhà văn; hoặc nặng về giảng giải nội dung, phân tích các sự kiện lịch sử mà chưa khai thác hết các giá trị thẩm mĩ của văn chương trung đại.
2.2. Thiếu hụt về lý luận dạy học theo hướng phát triển năng lực
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến sự hạn chế, trong đó có nguyên nhân quan trọng là GV chưa có sự hiểu biết thấu đáo về lý luận dạy học theo hướng PTNL nên chưa lựa chọn được cách tổ chức, hình thức, biện pháp dạy học (BPDH) phù hợp. Trong khi đó, vấn đề PTNL ngữ văn cho HS THPT đang được sự quan tâm của ngành giáo dục và trở thành mục tiêu, yêu cầu của công cuộc đổi mới dạy học Ngữ văn ở trường phổ thông hiện nay. Vì vậy, cần có thêm các nghiên cứu để làm rõ hơn lý luận dạy học theo hướng PTNL cũng như đề xuất các biện pháp sư phạm trong QTDH VHTĐ Việt Nam ở trường THPT.
III. Cách Phát Triển Năng Lực Ngữ Văn Qua Văn Học 59 Ký Tự
Để phát triển năng lực ngữ văn qua VHTĐ, cần vận dụng nhiều phương pháp dạy học, cả phương pháp chung và phương pháp đặc thù, hướng đến mục tiêu PTNL HS. Quá trình học phải chú ý đến tính thực hành vận dụng, gắn các nội dung học tập với các hoạt động trải nghiệm của HS. Cần đặt HS vào các tình huống thực tiễn để học sinh có thể nói lên những suy nghĩ và đề xuất các giải pháp hành động. Đổi mới phương pháp giảng dạy Ngữ văn, trong đó có phương pháp dạy học VHTĐ Việt Nam, nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy học, phát triển được năng lực HS chính là nhiệm vụ quan trọng để hiện thực hoá chiến lược giáo dục.
3.1. Vận dụng phương pháp dạy học tích cực và tích hợp
Để tiếp cận Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018, QTDH ở trường phổ thông sẽ triển khai vận dụng nhiều PPDH (kể cả phương pháp chung và phương pháp đặc thù) hướng đến mục tiêu PTNL HS, đồng thời trong quá trình học phải chú ý đến tính thực hành vận dụng, gắn các nội dung học tập với các hoạt động trải nghiệm của HS; đặt HS vào các tình huống của thực tiễn của đời sống để học sinh có thể nói lên những suy nghĩ và đề xuất các giải pháp hành động.
3.2. Tăng cường tính thực hành và trải nghiệm cho học sinh
Như vậy, đổi mới PPDH Ngữ văn, trong đó có PPDH VHTĐ Việt Nam, nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả dạy học, phát triển được năng lực HS chính là nhiệm vụ quan trọng phải làm để góp phần hiện thực hoá Chiến lược giáo dục của đất nước trong thời kì mới.
3.3. Tích hợp kiến thức liên môn trong dạy học văn học
Trong hoạt động ngoại khóa môn Ngữ văn thiết thực với học văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học phổ thông, ta cần: Bảng so sánh sự khác nhau trong sắc thái biểu cảm giữa từ Hán Việt và từ thuần Việt . Hình vẽ Sơ đồ kết cấu lập luận trong Đại cáo bình Ngô (Nguyễn Trãi)
IV. Hình Thức Tổ Chức Dạy Học Năng Lực Ngữ Văn 54 Ký Tự
Luận án tập trung nghiên cứu bốn nội dung: những vấn đề về lý luận và PPDH PTNL ngữ văn cho HS THPT; VHTĐ Việt Nam trong chương trình Ngữ văn THPT (Chương trình Ngữ văn THPT năm 2006 và Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018); PTNL ngữ văn cho HS THPT qua dạy học VHTĐ Việt Nam; quy trình, phương pháp, biện pháp, hình thức tổ chức dạy học VHTĐ Việt Nam ở trường THPT theo định hướng PTNL. Luận án đặt ra nhiệm vụ hệ thống hóa cơ sở lý luận, khảo sát thực tiễn dạy học, xây dựng quy trình, thiết kế bài học minh hoạ, tổ chức dạy học thực nghiệm.
4.1. Nghiên cứu các phương pháp phát triển kỹ năng đọc viết nói và nghe
Trong năng lực ngữ văn, luận án tập trung vào các kĩ năng đọc, viết, nói, nghe, từ đó phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học của HS.
4.2. Xây dựng quy trình dạy học tích cực và tích hợp
- Xây dựng quy trình, phương pháp, hình thức tổ chức dạy học tích cực và tích hợp nhằm PTNL ngữ văn cho HS qua dạy học VHTĐ Việt Nam ở trường THPT. Trong năng lực ngữ văn, luận án tập trung vào các kĩ năng đọc, viết, nói, nghe, từ đó phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học của HS.
V. Kết Quả Thực Nghiệm Phát Triển Năng Lực Ngữ Văn 53 Ký Tự
Thực nghiệm sư phạm được thực hiện tại trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành và Trung tâm Giáo dục thường xuyên hướng nghiệp dạy nghề thành phố Trà Vinh. Các bài dạy thực nghiệm bao gồm bài học tích hợp “Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc”, dạy học tích hợp theo chủ đề “Thiên nhiên trong văn học trung đại Việt Nam”, và dạy học chuyên đề “Ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyễn Du trong Truyện Kiều”. Hoạt động trải nghiệm bao gồm nghiên cứu tình huống, dạy học dự án, nghiên cứu khoa học và ngoại khóa văn học.
5.1. Đánh giá kết quả thực nghiệm qua hoạt động đọc viết nói và nghe
Thực nghiệm sư phạm được thực hiện tại 02 điểm trường ở tỉnh Trà Vinh: Trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành (thành phố Trà Vinh, tỉnh Trà Vinh) và Trung tâm Giáo dục thường xuyên hướng nghiệp dạy nghề thành phố Trà Vinh. Thời gian tiến hành khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm từ tháng 6/2016 đến tháng 06/2022.
5.2. Phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm đối chứng
Bảng thống kê kết quả thực nghiệm đối với dạy học tích hợp theo bài (Điểm trường THPT chuyên Nguyễn Thiện Thành) . Bảng thống kê kết quả thực nghiệm đối với dạy học tích hợp theo bài (Điểm trường Trung tâm Giáo dục thường xuyên thành phố Trà Vinh).
VI. Kiến Nghị Để Phát Triển Năng Lực Ngữ Văn THPT 56 Ký Tự
Đề tài Phát triển năng lực Ngữ văn cho học sinh trung học phổ thông qua dạy học văn học trung đại Việt Nam thực sự cần thiết, khả thi và có tính thời sự, tính khoa học – sư phạm cao. Mục tiêu chung là PTNL ngữ văn cho HS THPT qua dạy học VHTĐ Việt Nam. Mục tiêu cụ thể là PTNL năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học thông qua phát triển các kĩ năng đọc, viết, nói và nghe các văn bản VHTĐ Việt Nam trong các hình thức tổ chức dạy học cụ thể; đồng thời PTNL tư duy logic và PTNL tư duy hình tượng, năng lực thẩm mĩ.
6.1. Đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả dạy học văn học trung đại
Luận án Phát triển năng lực Ngữ văn cho học sinh trung học phổ thông qua dạy học văn học trung đại Việt Nam hướng đến mục tiêu chung là PTNL ngữ văn cho HS THPT qua dạy học VHTĐ Việt Nam.
6.2. Định hướng tương lai cho việc nghiên cứu và ứng dụng đề tài
Xuất phát từ những lí do trên, trong thời điểm hiện tại và trong tương lai, chúng tôi thấy đề tài Phát triển năng lực Ngữ văn cho học sinh trung học phổ thông qua dạy học văn học trung đại Việt Nam thực sự cần thiết, khả thi và có tính thời sự, tính khoa học – sư phạm cao.
