Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng và sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, giáo dục Việt Nam đang chuyển mình mạnh mẽ theo hướng đổi mới toàn diện, đặc biệt là phát triển năng lực người học. Theo Nghị quyết số 29-NQ/TW, mục tiêu giáo dục phổ thông không chỉ trang bị kiến thức mà còn phát triển toàn diện phẩm chất và năng lực cho học sinh. Môn Ngữ văn giữ vai trò trọng tâm trong việc hình thành năng lực ngôn ngữ, năng lực văn học và các năng lực chung như tự chủ, giao tiếp, giải quyết vấn đề và sáng tạo.

Luận văn tập trung nghiên cứu việc dạy học bài “Tiểu thuyết và truyện ngắn” trong sách Ngữ văn 10 - Bộ Cánh diều theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh lớp 10 tại hai trường THPT trên địa bàn thành phố Hải Dương trong năm học 2022-2023. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học hiệu quả, giúp học sinh phát triển năng lực đọc hiểu, viết văn nghị luận phân tích, đánh giá tác phẩm truyện, đồng thời nâng cao hứng thú và sự chủ động trong học tập.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông, đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018. Qua khảo sát thực trạng, khoảng 56% học sinh đánh giá việc dạy học theo định hướng phát triển năng lực là “rất cần thiết”, trong khi 63% học sinh thể hiện sự “hứng thú” với hình thức tổ chức dạy học này. Tuy nhiên, vẫn còn khoảng 12% học sinh chưa hứng thú, cho thấy cần có giải pháp phù hợp để thu hút toàn bộ học sinh tham gia tích cực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về năng lực và dạy học theo định hướng phát triển năng lực, trong đó:

  • Khái niệm năng lực được hiểu là khả năng huy động tổng hợp kiến thức, kỹ năng, thái độ và các thuộc tính cá nhân để thực hiện thành công một hoạt động trong điều kiện cụ thể. Năng lực được hình thành và phát triển qua hoạt động thực tiễn, thể hiện tính chủ động, sáng tạo và hiệu quả trong hành động.

  • Lý thuyết dạy học phát triển năng lực nhấn mạnh việc tổ chức các hoạt động học tập tích cực, sáng tạo, cá nhân hóa và phân hóa dựa trên nhu cầu, sở thích và năng lực của học sinh. Giáo viên đóng vai trò hướng dẫn, định hướng, tạo điều kiện để học sinh tự khám phá, vận dụng kiến thức vào thực tiễn.

  • Lý thuyết về thể loại tiểu thuyết và truyện ngắn: Tiểu thuyết là thể loại văn xuôi tự sự có dung lượng lớn, phản ánh toàn diện đời sống xã hội và con người qua các nhân vật, sự kiện với cấu trúc linh hoạt và hư cấu nghệ thuật. Truyện ngắn là thể loại tự sự nhỏ gọn, tập trung vào một hoặc vài biến cố, nhân vật điển hình, có kết cấu cô đúc, hàm súc, tạo ấn tượng sâu sắc.

  • Mô hình phát triển năng lực đọc hiểu và viết văn nghị luận phân tích được áp dụng nhằm giúp học sinh nhận biết, phân tích giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, đồng thời rèn luyện kỹ năng viết bài văn nghị luận phân tích, đánh giá tác phẩm truyện.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng dữ liệu thu thập từ khảo sát thực trạng dạy học và thực nghiệm sư phạm tại hai trường THPT Hồng Quang và Nguyễn Văn Cừ, thành phố Hải Dương, với 110 học sinh và 28 giáo viên tham gia.

  • Phương pháp phân tích: Phân tích tổng hợp các tài liệu lý luận, chính sách giáo dục, chương trình giáo dục phổ thông 2018, sách giáo khoa Ngữ văn 10 - Bộ Cánh diều; phân tích kết quả khảo sát, điều tra bằng phiếu hỏi qua Google Form; thống kê số liệu và so sánh kết quả giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Soạn giáo án theo định hướng phát triển năng lực, tổ chức dạy học thử nghiệm, đánh giá kết quả qua bài kiểm tra đọc hiểu và viết văn nghị luận phân tích, đồng thời thu thập phản hồi định tính từ học sinh và giáo viên.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát thực trạng được tiến hành trong tháng 10-11/2022; thực nghiệm sư phạm diễn ra trong năm học 2022-2023; phân tích và tổng hợp kết quả hoàn thành vào đầu năm 2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Nhận thức về tầm quan trọng của dạy học theo định hướng phát triển năng lực: Khoảng 56% học sinh đánh giá “rất cần thiết” và 32,9% đánh giá “khá cần thiết” về việc dạy học Ngữ văn theo hướng này. Giáo viên cũng có nhận thức tích cực với 10,9% đánh giá “tương đối cần thiết” và không có ai cho rằng không cần thiết.

  2. Hứng thú của học sinh với hình thức dạy học mới: 24,6% học sinh “rất hứng thú” và 63% “hứng thú” với các hoạt động học tập theo định hướng phát triển năng lực. Tuy nhiên, vẫn còn 12,4% học sinh “không hứng thú”, cho thấy sự cần thiết của các biện pháp thu hút và tạo động lực học tập.

  3. Thực trạng dạy học tiểu thuyết và truyện ngắn: Phần lớn giáo viên chưa trang bị đầy đủ kiến thức chuyên sâu về thể loại và phương pháp dạy học phù hợp. Việc dạy học chủ yếu tập trung vào truyền thụ kiến thức, chưa phát huy được tính tích cực, chủ động của học sinh trong đọc hiểu và viết văn.

  4. Kết quả thực nghiệm sư phạm: Lớp thực nghiệm áp dụng biện pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực có kết quả kiểm tra đọc hiểu và viết văn cao hơn lớp đối chứng khoảng 15-20%. Học sinh trong lớp thực nghiệm thể hiện sự tự tin, sáng tạo và khả năng vận dụng kiến thức vào phân tích tác phẩm tốt hơn.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc dạy học bài “Tiểu thuyết và truyện ngắn” theo định hướng phát triển năng lực góp phần nâng cao hiệu quả học tập, phát triển toàn diện năng lực đọc, viết, nói và nghe của học sinh. Nguyên nhân thành công là do phương pháp dạy học tích cực, phát huy vai trò chủ thể của học sinh, kết hợp giữa học tập cá nhân và hợp tác nhóm, đồng thời sử dụng các công cụ hỗ trợ hiện đại.

So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với quan điểm của các nhà giáo dục về tầm quan trọng của phát triển năng lực trong dạy học Ngữ văn. Tuy nhiên, vẫn còn tồn tại khó khăn như sự hạn chế về kiến thức chuyên môn của giáo viên, thói quen dạy học truyền thống và sự chưa đồng đều về hứng thú của học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố mức độ hứng thú của học sinh, bảng so sánh điểm kiểm tra giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, cũng như sơ đồ mô tả quy trình tổ chức hoạt động dạy học theo định hướng phát triển năng lực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng chuyên môn cho giáo viên: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kiến thức thể loại tiểu thuyết, truyện ngắn và phương pháp dạy học phát triển năng lực. Mục tiêu nâng cao năng lực chuyên môn của 100% giáo viên Ngữ văn trong vòng 1 năm, do Sở Giáo dục và Đào tạo chủ trì.

  2. Xây dựng và áp dụng giáo án mẫu theo định hướng phát triển năng lực: Phát triển bộ giáo án tích hợp các hoạt động đọc, viết, nói, nghe phù hợp với đặc trưng thể loại và năng lực học sinh. Triển khai thí điểm tại các trường THPT trong 1 học kỳ, do các tổ chuyên môn phối hợp thực hiện.

  3. Đổi mới phương pháp đánh giá học sinh: Áp dụng các công cụ đánh giá đa dạng, bao gồm tự đánh giá, đánh giá đồng đẳng và đánh giá qua sản phẩm học tập nhằm phản ánh chính xác năng lực phát triển của học sinh. Thực hiện trong năm học 2023-2024, do giáo viên chủ nhiệm và tổ chuyên môn đảm nhiệm.

  4. Tăng cường sử dụng công nghệ thông tin và phương tiện hỗ trợ dạy học: Khuyến khích giáo viên sử dụng phần mềm, video, tài liệu điện tử để tạo môi trường học tập sinh động, hấp dẫn, nâng cao hứng thú học tập của học sinh. Mục tiêu áp dụng ít nhất 50% tiết học có hỗ trợ công nghệ trong năm học tới, do nhà trường và giáo viên phối hợp thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nắm bắt phương pháp dạy học theo định hướng phát triển năng lực, áp dụng hiệu quả trong giảng dạy tiểu thuyết và truyện ngắn, nâng cao chất lượng bài giảng và kỹ năng đánh giá học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Tham khảo để xây dựng chính sách đào tạo, bồi dưỡng giáo viên, phát triển chương trình và tài liệu giảng dạy phù hợp với xu hướng đổi mới giáo dục.

  3. Sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn: Học tập lý thuyết và thực tiễn về dạy học phát triển năng lực, chuẩn bị hành trang nghề nghiệp với kiến thức cập nhật và phương pháp giảng dạy hiện đại.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Tham khảo kết quả khảo sát, thực nghiệm và đề xuất biện pháp nhằm phát triển nghiên cứu sâu hơn về đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo định hướng năng lực.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực là gì?
    Dạy học theo định hướng phát triển năng lực là phương pháp tổ chức hoạt động học tập nhằm giúp học sinh phát triển toàn diện các năng lực cần thiết như tư duy, giao tiếp, sáng tạo và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Ví dụ, học sinh không chỉ học thuộc kiến thức mà còn biết cách phân tích, đánh giá tác phẩm văn học.

  2. Tại sao cần tập trung dạy học tiểu thuyết và truyện ngắn theo hướng này?
    Tiểu thuyết và truyện ngắn là thể loại văn học quan trọng giúp học sinh phát triển năng lực đọc hiểu, cảm thụ nghệ thuật và kỹ năng viết văn nghị luận. Việc dạy theo hướng phát triển năng lực giúp học sinh chủ động khám phá, sáng tạo và vận dụng kiến thức hiệu quả hơn.

  3. Phương pháp nào được áp dụng trong dạy học bài “Tiểu thuyết và truyện ngắn”?
    Phương pháp tích cực như thảo luận nhóm, nhập vai, giải quyết vấn đề, sử dụng câu hỏi phát triển tư duy và công nghệ hỗ trợ được áp dụng để tăng cường sự chủ động, sáng tạo của học sinh trong quá trình học.

  4. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả dạy học theo định hướng phát triển năng lực?
    Đánh giá dựa trên kết quả bài kiểm tra đọc hiểu, viết văn nghị luận, quan sát thái độ học tập, sự tham gia tích cực của học sinh và khả năng vận dụng kiến thức vào các tình huống thực tế. Ví dụ, so sánh điểm số giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng cho thấy sự tiến bộ rõ rệt.

  5. Giáo viên gặp khó khăn gì khi áp dụng phương pháp này?
    Khó khăn gồm thiếu kiến thức chuyên sâu về thể loại, hạn chế kỹ năng tổ chức hoạt động học tập tích cực, áp lực thời gian và thiếu tài liệu hỗ trợ. Do đó, cần có chương trình bồi dưỡng và hỗ trợ thường xuyên cho giáo viên.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò quan trọng của việc dạy học bài “Tiểu thuyết và truyện ngắn” theo định hướng phát triển năng lực trong chương trình Ngữ văn 10 - Bộ Cánh diều.
  • Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy phương pháp này nâng cao hiệu quả học tập, phát triển năng lực đọc hiểu và viết văn nghị luận của học sinh.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể nhằm bồi dưỡng giáo viên, đổi mới giáo án, phương pháp đánh giá và ứng dụng công nghệ trong dạy học.
  • Khuyến nghị các nhà quản lý, giáo viên và sinh viên ngành Sư phạm Ngữ văn tham khảo để nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập.
  • Tiếp tục nghiên cứu mở rộng áp dụng phương pháp này trong các môn học khác và các cấp học tiếp theo nhằm phát triển toàn diện năng lực người học.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục cần triển khai bồi dưỡng giáo viên, áp dụng giáo án mẫu và đổi mới đánh giá trong năm học tới để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực.