Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới giáo dục phổ thông 2018, việc phát triển kỹ năng nói - nghe cho học sinh (HS) trở thành một trong bốn hoạt động chủ đạo nhằm nâng cao năng lực giao tiếp và phẩm chất cá nhân. Theo chương trình, hoạt động nói - nghe chiếm khoảng 10% tổng số tiết học Ngữ văn, tuy nhiên thực tế dạy học nói - nghe văn nghị luận xã hội (NLXH) cho HS lớp 10 còn nhiều hạn chế. Văn NLXH là kiểu văn bản quan trọng, giúp HS phát triển tư duy phản biện, khả năng lập luận và thái độ xã hội tích cực. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học nói - nghe văn NLXH theo bộ sách "Kết nối tri thức với cuộc sống" để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Hòa Bình. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào HS lớp 10 tại một số trường THPT chuyên Hoàng Văn Thụ, Lạc Long Quân, Công Nghiệp, Tân Lạc, Yên Thủy và Dân tộc nội trú tỉnh Hòa Bình trong năm học 2023-2024. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc phát triển năng lực ngôn ngữ, kỹ năng giao tiếp và phẩm chất xã hội cho HS, đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết dạy học nói - nghe và lý thuyết về văn nghị luận xã hội. Lý thuyết dạy học nói - nghe nhấn mạnh vai trò của hoạt động giao tiếp trong phát triển năng lực ngôn ngữ, khả năng diễn đạt và tiếp nhận thông tin một cách hiệu quả. Các khái niệm chính bao gồm: kỹ năng nói (phát âm, ngữ điệu, lập luận), kỹ năng nghe (hiểu, ghi chép, phản hồi), và kỹ năng nói - nghe tương tác (thảo luận, tranh luận). Lý thuyết về văn NLXH tập trung vào đặc điểm thể loại, gồm luận đề, luận điểm, luận cứ và lập luận nhằm thuyết phục người nghe. Văn NLXH có tính thời sự, đa dạng về chủ đề và yêu cầu người học phải vận dụng tư duy phản biện, kinh nghiệm sống để xây dựng lập luận thuyết phục. Các khái niệm chuyên ngành như "phương thức biểu đạt nghị luận", "năng lực giao tiếp", "phẩm chất xã hội" được sử dụng xuyên suốt nghiên cứu.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa nghiên cứu lý luận và thực tiễn. Nguồn dữ liệu bao gồm tài liệu chuyên ngành, chương trình giáo dục phổ thông 2018, sách giáo khoa Ngữ văn 10 bộ "Kết nối tri thức với cuộc sống", cùng khảo sát thực trạng tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Hòa Bình. Phương pháp thu thập dữ liệu gồm khảo sát bằng phiếu điều tra với 30 giáo viên và hơn 300 học sinh lớp 10, quan sát dự giờ các tiết dạy nói - nghe văn NLXH. Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê giáo dục học, phần mềm xử lý số liệu để đánh giá mức độ hứng thú, hiệu quả dạy học và khó khăn gặp phải. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ tháng 9/2023 đến tháng 5/2024, bao gồm giai đoạn khảo sát, xây dựng biện pháp và thực nghiệm sư phạm. Cỡ mẫu khảo sát đảm bảo tính đại diện cho các trường THPT trong tỉnh, phương pháp chọn mẫu theo phương pháp chọn mẫu thuận tiện kết hợp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính khách quan và đa dạng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng dạy học nói - nghe văn NLXH của giáo viên: Khoảng 83,3% giáo viên thỉnh thoảng tổ chức hoạt động nói - nghe, 16,7% cho rằng hoạt động này rất quan trọng nhưng chưa được thực hiện thường xuyên. 83,3% giáo viên gặp khó khăn do HS ít cập nhật các vấn đề xã hội và thiếu hứng thú học tập. Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học chỉ đạt khoảng 16,7% thường xuyên hoặc thỉnh thoảng, còn lại hạn chế do năng lực CNTT của giáo viên và cơ sở vật chất chưa đáp ứng.

  2. Thực trạng học tập của học sinh: Khoảng 43,3% HS ít hứng thú và 33,3% không hứng thú với giờ học nói - nghe văn NLXH. Chỉ 23,3% HS tự tin bày tỏ quan điểm, 66,7% mong muốn giáo viên ứng dụng công nghệ thông tin để tăng tính hấp dẫn. 40% HS ngại nói trước đám đông, 25,7% gặp khó khăn trong việc sử dụng mẫu câu và phương tiện phi ngôn ngữ để trình bày ý kiến.

  3. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Qua thực nghiệm tại hai lớp đối chứng và thực nghiệm, kỹ năng nói - nghe của HS lớp thực nghiệm tăng trung bình 20% so với lớp đối chứng. Biểu đồ đánh giá mức độ hấp dẫn tiết học thực nghiệm cho thấy 90% HS đánh giá tích cực, trong khi lớp đối chứng chỉ đạt 60%. Bảng kiểm đánh giá kỹ năng nói - nghe cũng phản ánh sự tiến bộ rõ rệt về khả năng lập luận, phản biện và thái độ giao tiếp của HS lớp thực nghiệm.

  4. Phương pháp tổ chức dạy học: Việc áp dụng quy trình ba giai đoạn (trước, trong, sau giờ học) với các kỹ thuật như tranh biện, đóng vai, thảo luận nhóm và ứng dụng công nghệ (FlipGrid, video, audio) giúp tăng cường sự tích cực và chủ động của HS. So sánh với các nghiên cứu trước đây, kết quả này phù hợp với quan điểm của Jack Richards về vai trò của nghe trong phát triển ngôn ngữ và của Đỗ Ngọc Thống về tầm quan trọng của nói - nghe trong phát triển năng lực Ngữ văn.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của thực trạng hạn chế là do thời lượng tiết học nói - nghe chiếm tỷ lệ nhỏ, giáo viên chưa quen với phương pháp tích cực và thiếu kỹ năng ứng dụng công nghệ. Học sinh thiếu tự tin do chưa được rèn luyện thường xuyên và thiếu cơ hội thể hiện trong lớp. Kết quả thực nghiệm cho thấy việc tổ chức bài bản, có sự chuẩn bị kỹ lưỡng và sử dụng đa dạng phương pháp giúp HS phát triển kỹ năng nói - nghe hiệu quả hơn. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột so sánh mức độ hứng thú và kỹ năng nói - nghe trước và sau thực nghiệm, bảng thống kê ý kiến giáo viên và học sinh về khó khăn và thuận lợi, cũng như bảng kiểm đánh giá kỹ năng nói - nghe chi tiết. So với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, nghiên cứu này bổ sung thêm góc nhìn về tổ chức dạy học nói - nghe văn NLXH theo bộ sách mới, góp phần làm rõ vai trò của hoạt động này trong phát triển năng lực toàn diện cho HS lớp 10.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học nói - nghe: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về kỹ thuật dạy học tích cực, kỹ năng ứng dụng công nghệ thông tin trong dạy học nói - nghe văn NLXH. Mục tiêu nâng cao năng lực chuyên môn cho 100% giáo viên Ngữ văn trong tỉnh trong vòng 1 năm.

  2. Xây dựng kế hoạch dạy học nói - nghe bài bản, bám sát quy trình ba giai đoạn: Giáo viên cần chuẩn bị kỹ lưỡng nội dung, hướng dẫn HS lập dàn ý, luyện tập trước giờ học, tổ chức hoạt động tương tác trong giờ và đánh giá, phản hồi sau giờ học. Thực hiện đồng bộ trong toàn bộ các trường THPT trong 2 năm học tới.

  3. Ứng dụng công nghệ thông tin đa dạng và hiệu quả: Khuyến khích sử dụng các nền tảng học tập trực tuyến như FlipGrid, video, audio để HS luyện tập và trình bày bài nói, đồng thời tạo môi trường học tập linh hoạt, hấp dẫn. Đầu tư cơ sở vật chất và hỗ trợ kỹ thuật cho các trường trong vòng 18 tháng.

  4. Tăng thời lượng và cơ hội thực hành nói - nghe trong chương trình học: Đề xuất điều chỉnh phân phối chương trình để tăng tỷ lệ tiết học nói - nghe văn NLXH lên khoảng 15-20% tổng số tiết Ngữ văn, tạo điều kiện cho HS được thực hành nhiều hơn, nâng cao sự tự tin và kỹ năng giao tiếp.

  5. Khuyến khích tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ nói - nghe: Tạo sân chơi bổ ích cho HS phát triển kỹ năng nói - nghe qua các hoạt động tranh biện, thuyết trình, đóng vai về các vấn đề xã hội. Các trường phối hợp tổ chức định kỳ hàng quý, góp phần phát triển phẩm chất và năng lực toàn diện cho HS.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn THPT: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn, đồng thời đề xuất biện pháp tổ chức dạy học nói - nghe văn NLXH phù hợp với đặc điểm HS lớp 10, giúp giáo viên đổi mới phương pháp, nâng cao hiệu quả giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục: Thông tin về thực trạng và giải pháp phát triển kỹ năng nói - nghe trong chương trình Ngữ văn giúp các cấp quản lý xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và phân bổ thời lượng hợp lý.

  3. Nghiên cứu sinh, học viên cao học ngành Sư phạm Ngữ văn: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, thiết kế thực nghiệm sư phạm và ứng dụng lý thuyết dạy học nói - nghe trong thực tiễn.

  4. Phụ huynh và HS quan tâm phát triển kỹ năng giao tiếp: Hiểu rõ vai trò của kỹ năng nói - nghe trong học tập và cuộc sống, từ đó phối hợp với nhà trường hỗ trợ HS phát triển toàn diện.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng nói - nghe văn nghị luận xã hội lại quan trọng đối với HS lớp 10?
    Kỹ năng này giúp HS phát triển tư duy phản biện, khả năng lập luận và giao tiếp hiệu quả, đồng thời hình thành phẩm chất xã hội tích cực, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục và nhu cầu xã hội hiện đại.

  2. Những khó khăn chính khi dạy học nói - nghe văn NLXH là gì?
    Khó khăn gồm thời lượng tiết học hạn chế, giáo viên chưa quen với phương pháp tích cực, HS thiếu tự tin và kỹ năng, cùng với hạn chế về ứng dụng công nghệ thông tin và cơ sở vật chất.

  3. Phương pháp nào hiệu quả để tổ chức dạy học nói - nghe văn NLXH?
    Phương pháp tích cực như tranh biện, đóng vai, thảo luận nhóm kết hợp ứng dụng công nghệ thông tin (FlipGrid, video, audio) giúp tăng cường sự chủ động, sáng tạo và hứng thú của HS.

  4. Làm thế nào để HS tự tin hơn khi tham gia hoạt động nói - nghe?
    GV cần tạo môi trường học tập an toàn, khuyến khích HS luyện tập thường xuyên, hướng dẫn kỹ năng lập luận, sử dụng mẫu câu và phương tiện phi ngôn ngữ, đồng thời tổ chức các hoạt động nhóm để giảm áp lực cá nhân.

  5. Ứng dụng công nghệ thông tin có vai trò như thế nào trong dạy học nói - nghe?
    CNTT giúp đa dạng hóa hình thức học tập, tạo điều kiện cho HS luyện tập và trình bày bài nói linh hoạt, tăng tính hấp dẫn và hiệu quả, đồng thời hỗ trợ GV quản lý và đánh giá kết quả học tập.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học nói - nghe văn nghị luận xã hội cho HS lớp 10 theo bộ sách "Kết nối tri thức với cuộc sống".
  • Thực trạng dạy học hiện nay còn nhiều hạn chế về phương pháp, thời lượng và sự tham gia của HS, ảnh hưởng đến hiệu quả phát triển kỹ năng nói - nghe.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy việc tổ chức bài bản, áp dụng phương pháp tích cực và công nghệ thông tin giúp nâng cao kỹ năng và hứng thú học tập của HS.
  • Đề xuất các biện pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, tăng thời lượng thực hành, ứng dụng công nghệ và tổ chức hoạt động ngoại khóa.
  • Tiếp tục triển khai thực nghiệm mở rộng, đào tạo bồi dưỡng giáo viên và hoàn thiện chương trình nhằm phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất HS trong thời gian tới.

Hành động ngay hôm nay: Các nhà giáo dục và quản lý hãy áp dụng các biện pháp đề xuất để nâng cao chất lượng dạy học nói - nghe văn nghị luận xã hội, góp phần đổi mới giáo dục Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học.