Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông 2018, môn Ngữ văn được xác định là một trong những môn học trọng tâm nhằm phát triển năng lực ngôn ngữ toàn diện cho học sinh, trong đó kỹ năng nói và nghe đóng vai trò thiết yếu. Theo khảo sát thực tế tại một số trường trung học phổ thông, khoảng 66,6% giáo viên đánh giá kỹ năng nói và nghe của học sinh còn ở mức bình thường đến yếu, trong khi 62,4% học sinh thể hiện sự hứng thú với văn nghị luận xã hội. Tuy nhiên, việc dạy học kỹ năng nói và nghe văn nghị luận xã hội cho học sinh lớp 10 vẫn còn nhiều hạn chế, đặc biệt là thiếu các phương pháp giảng dạy sáng tạo và ứng dụng công nghệ thông tin. Mục tiêu nghiên cứu nhằm đề xuất các biện pháp và quy trình dạy học kỹ năng nói và nghe văn nghị luận xã hội phù hợp với đặc điểm nhận thức của học sinh lớp 10, đáp ứng yêu cầu của chương trình giáo dục phổ thông 2018, đồng thời kiểm chứng tính khả thi của các biện pháp này thông qua thực nghiệm sư phạm tại trường phổ thông dân tộc nội trú THPT tỉnh Tuyên Quang. Nghiên cứu có phạm vi tập trung vào nội dung văn nghị luận xã hội trong chương trình Ngữ văn lớp 10, sử dụng bộ sách "Kết nối tri thức với cuộc sống" của Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam năm 2021. Ý nghĩa của nghiên cứu được thể hiện qua việc nâng cao hiệu quả dạy học kỹ năng nói và nghe, góp phần phát triển năng lực giao tiếp và tư duy phản biện cho học sinh, đồng thời hỗ trợ giáo viên đổi mới phương pháp giảng dạy theo hướng tích hợp và ứng dụng công nghệ hiện đại.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai khung lý thuyết chính: Thứ nhất, lý thuyết về văn nghị luận xã hội, trong đó văn nghị luận được định nghĩa là thể loại văn bản nhằm phát biểu tư tưởng, tình cảm, thái độ bằng cách sử dụng lý lẽ, dẫn chứng và lập luận chặt chẽ để thuyết phục người đọc hoặc người nghe. Các khái niệm trọng tâm bao gồm: luận đề (vấn đề cần nghị luận), luận điểm (ý lớn), luận cứ (lý lẽ và dẫn chứng), và lập luận (cách tổ chức luận điểm và luận cứ). Thứ hai, lý thuyết về dạy học kỹ năng nói và nghe trong môn Ngữ văn, nhấn mạnh vai trò của kỹ năng giao tiếp trong phát triển năng lực ngôn ngữ toàn diện. Các khái niệm chính gồm: kỹ năng nói (trình bày ý tưởng, thuyết trình, tranh luận), kỹ năng nghe (lắng nghe chủ động, phản hồi, đánh giá), và phương pháp dạy học tích hợp kỹ năng nghe-nói với đọc-viết. Ngoài ra, mô hình ICPALER của Jonh Munro được áp dụng để phân tích các yếu tố cấu thành kỹ năng giao tiếp hiệu quả, bao gồm kiến thức người giao tiếp biết (I-C-P-A-L) và hình thức giao tiếp (E-R: nghe và nói). Các nguyên tắc tổ chức dạy học cũng dựa trên yêu cầu tích hợp nội môn và liên môn, đồng thời ứng dụng công nghệ thông tin để tăng tính hấp dẫn và hiệu quả.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa phân tích lý thuyết, khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu chính bao gồm: tài liệu chuyên ngành về văn nghị luận xã hội và dạy học kỹ năng nói, nghe; phiếu khảo sát trực tuyến thu thập ý kiến từ 25 giáo viên và 85 học sinh tại các trường THPT trên địa bàn Hà Nội, Ninh Bình, Nam Định và Tuyên Quang; video ghi hình bài nói của học sinh về chủ đề "Bạo lực học đường" để đánh giá kỹ năng nói. Phương pháp phân tích dữ liệu bao gồm thống kê mô tả các tỷ lệ phần trăm, phân tích định tính các ý kiến đóng góp và so sánh kết quả thực nghiệm với nhóm đối chứng. Cỡ mẫu khảo sát đảm bảo tính đại diện cho đối tượng nghiên cứu, lựa chọn ngẫu nhiên có chủ đích nhằm thu thập thông tin khách quan. Thời gian nghiên cứu kéo dài trong năm học 2021-2022, với giai đoạn khảo sát thực trạng diễn ra trong quý 1 và thực nghiệm sư phạm từ quý 2 đến quý 3. Các biện pháp dạy học được thiết kế dựa trên kết quả khảo sát và lý thuyết, sau đó áp dụng trong thực nghiệm để đánh giá tính khả thi và hiệu quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ cần thiết của dạy học văn nghị luận xã hội: 100% giáo viên khảo sát đồng thuận về tầm quan trọng của việc dạy học văn nghị luận xã hội cho học sinh trung học, trong khi 62,4% học sinh thể hiện sự yêu thích môn học này. Điều này khẳng định nhu cầu và sự quan tâm của cả giáo viên và học sinh đối với nội dung này.

  2. Thực trạng kỹ năng nói và nghe của học sinh: 66,6% giáo viên đánh giá kỹ năng nói và nghe của học sinh ở mức bình thường đến yếu, tương ứng với 44% học sinh tự đánh giá kỹ năng của mình chưa tốt. Qua đánh giá bài nói về chủ đề "Bạo lực học đường", chỉ có 10,3% học sinh đạt điểm trên 8, trong khi 44% dưới 6 điểm, cho thấy kỹ năng nói còn nhiều hạn chế.

  3. Phương pháp dạy học hiện tại: Phần lớn giáo viên sử dụng các phương pháp truyền thống như thuyết trình, vấn đáp và thảo luận nhóm (trên 80%), trong khi phương pháp tranh biện và ứng dụng công nghệ thông tin như Flipgrid, Canva, Mentimeter chỉ được sử dụng rất ít hoặc không sử dụng. Điều này làm giảm tính sáng tạo và hiệu quả của giờ học.

  4. Khó khăn trong dạy và học: 66,7% giáo viên cho rằng thời lượng tiết học dành riêng cho văn nghị luận xã hội còn hạn chế; hơn 50% giáo viên và học sinh gặp khó khăn trong việc cập nhật kiến thức xã hội và lựa chọn dẫn chứng phù hợp; học sinh còn gặp trở ngại về tâm lý như sợ sai, không dám trình bày quan điểm, và khó khăn trong việc lắng nghe, phản biện ý kiến người khác.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự đồng thuận cao về vai trò của văn nghị luận xã hội trong phát triển năng lực ngôn ngữ và phẩm chất cho học sinh lớp 10. Tuy nhiên, kỹ năng nói và nghe của học sinh còn yếu do nhiều nguyên nhân, trong đó có hạn chế về phương pháp dạy học và thời lượng tiết học. So sánh với các nghiên cứu quốc tế, việc áp dụng các phương pháp tương tác như tranh biện và công nghệ hỗ trợ đã được chứng minh giúp tăng cường kỹ năng giao tiếp và tư duy phản biện, nhưng tại các trường khảo sát, các phương pháp này chưa được phổ biến. Việc học sinh gặp khó khăn trong sắp xếp ý tưởng, tâm lý e ngại khi nói cũng phù hợp với đặc điểm nhận thức của lứa tuổi lớp 10, khi các em đang trong giai đoạn phát triển tư duy trừu tượng và tự ý thức cao. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố điểm bài nói, biểu đồ tỷ lệ sử dụng phương pháp dạy học của giáo viên và biểu đồ đánh giá kỹ năng nói, nghe của học sinh để minh họa rõ nét các phát hiện. Những kết quả này nhấn mạnh sự cần thiết của việc đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường thời lượng thực hành kỹ năng nói và nghe, đồng thời ứng dụng công nghệ để tạo môi trường học tập tích cực, phát huy tính chủ động của học sinh.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Đổi mới phương pháp dạy học: Khuyến khích giáo viên áp dụng phương pháp tranh biện và sử dụng các phần mềm công nghệ như Flipgrid, Canva, Mentimeter để tăng tính tương tác và hứng thú học tập. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ học sinh đạt điểm trên 8 trong kỹ năng nói lên ít nhất 30% trong vòng một năm học. Chủ thể thực hiện là giáo viên Ngữ văn phối hợp với bộ phận công nghệ thông tin của nhà trường.

  2. Tăng cường thời lượng thực hành kỹ năng nói và nghe: Nhà trường cần bố trí thêm ít nhất 15% tổng số tiết học Ngữ văn dành riêng cho hoạt động nói và nghe văn nghị luận xã hội, nhằm tạo điều kiện cho học sinh luyện tập thường xuyên. Thời gian thực hiện trong năm học tiếp theo, do Ban giám hiệu và tổ Ngữ văn phối hợp triển khai.

  3. Xây dựng quy trình dạy học bài bản: Giáo viên cần thiết kế quy trình dạy học theo ba giai đoạn: trước khi nói (chuẩn bị nội dung, lập dàn ý), trong khi nói (thực hành thuyết trình, tranh luận), sau khi nói (đánh giá, rút kinh nghiệm). Mỗi giai đoạn có phiếu bài tập và tiêu chí đánh giá rõ ràng (rubric) để học sinh tự đánh giá và cải thiện. Thời gian áp dụng ngay từ đầu năm học.

  4. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên: Cần tổ chức các khóa bồi dưỡng về phương pháp dạy học kỹ năng nói và nghe, kỹ năng sử dụng công nghệ trong giảng dạy văn nghị luận xã hội. Mục tiêu nâng cao nhận thức và kỹ năng cho 100% giáo viên Ngữ văn trong vòng 6 tháng. Chủ thể thực hiện là phòng đào tạo và các chuyên gia giáo dục.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Ngữ văn trung học phổ thông: Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về dạy học kỹ năng nói và nghe văn nghị luận xã hội, giúp giáo viên đổi mới phương pháp, thiết kế bài giảng hiệu quả, nâng cao chất lượng giảng dạy.

  2. Nhà quản lý giáo dục và cán bộ chuyên môn: Tài liệu giúp hiểu rõ thực trạng và nhu cầu đổi mới chương trình, từ đó xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và phân bổ thời lượng hợp lý cho môn Ngữ văn.

  3. Sinh viên và nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Ngữ văn: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, khảo sát thực trạng và thực nghiệm sư phạm trong lĩnh vực dạy học kỹ năng giao tiếp.

  4. Các tổ chức phát triển giáo dục và công nghệ giáo dục: Cung cấp thông tin về nhu cầu ứng dụng công nghệ trong dạy học Ngữ văn, từ đó phát triển các sản phẩm, phần mềm hỗ trợ phù hợp với thực tế giảng dạy.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao kỹ năng nói và nghe trong văn nghị luận xã hội lại quan trọng đối với học sinh lớp 10?
    Kỹ năng nói và nghe giúp học sinh phát triển năng lực giao tiếp, tư duy phản biện và khả năng trình bày quan điểm một cách logic, thuyết phục. Đây là những kỹ năng cần thiết để các em hòa nhập xã hội và học tập hiệu quả.

  2. Những khó khăn phổ biến khi dạy kỹ năng nói và nghe cho học sinh là gì?
    Khó khăn bao gồm thời lượng tiết học hạn chế, phương pháp dạy học truyền thống thiếu sáng tạo, học sinh e ngại, không biết cách sắp xếp ý tưởng và thiếu kỹ năng lắng nghe phản biện.

  3. Làm thế nào để giáo viên có thể đổi mới phương pháp dạy học kỹ năng nói và nghe?
    Giáo viên nên áp dụng phương pháp tranh biện, tổ chức thảo luận nhóm, sử dụng các phần mềm công nghệ hỗ trợ như Flipgrid để tạo môi trường học tập tương tác, sinh động và khuyến khích học sinh chủ động tham gia.

  4. Phần mềm công nghệ nào hỗ trợ hiệu quả cho việc dạy kỹ năng nói và nghe?
    Các phần mềm như Flipgrid giúp học sinh ghi âm, chia sẻ bài nói, nhận xét lẫn nhau; Canva và Mentimeter hỗ trợ tạo bài thuyết trình sinh động, tăng tính hấp dẫn và hiệu quả truyền đạt.

  5. Làm thế nào để đánh giá kỹ năng nói và nghe của học sinh một cách khách quan?
    Sử dụng rubric đánh giá với các tiêu chí cụ thể về nội dung, cách trình bày, sử dụng ngôn ngữ và phi ngôn ngữ, khả năng phản biện và tương tác. Học sinh cũng được khuyến khích tự đánh giá và nhận xét bạn bè để phát triển kỹ năng tự nhận thức.

Kết luận

  • Văn nghị luận xã hội là nội dung quan trọng giúp phát triển năng lực ngôn ngữ và phẩm chất cho học sinh lớp 10, đặc biệt trong kỹ năng nói và nghe.
  • Thực trạng dạy học kỹ năng nói và nghe còn nhiều hạn chế do phương pháp truyền thống và thời lượng tiết học chưa đủ.
  • Nghiên cứu đã đề xuất các biện pháp đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường ứng dụng công nghệ và xây dựng quy trình dạy học bài bản, phù hợp với đặc điểm nhận thức của học sinh.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy các biện pháp đề xuất có tính khả thi và góp phần nâng cao kỹ năng nói và nghe của học sinh.
  • Đề nghị các giáo viên, nhà quản lý và tổ chức giáo dục áp dụng và phát triển các giải pháp này để nâng cao chất lượng dạy học Ngữ văn theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.

Hành động tiếp theo: Tổ chức tập huấn cho giáo viên, triển khai áp dụng biện pháp tại các trường THPT, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để hoàn thiện phương pháp dạy học kỹ năng nói và nghe văn nghị luận xã hội.