Tổng quan nghiên cứu

Trong giai đoạn từ năm 2016 đến 2020, tỉnh Bắc Ninh ghi nhận tổng số khoảng 57.000 bị can dưới 18 tuổi phạm tội, chiếm khoảng 3,39% tổng số vụ án và 3,21% tổng số bị can trên địa bàn. Mặc dù số lượng người dưới 18 tuổi phạm tội có xu hướng giảm nhẹ trong những năm gần đây, nhưng tính chất và mức độ nguy hiểm của các hành vi phạm tội lại có chiều hướng gia tăng, với nhiều vụ án đặc biệt nghiêm trọng do nhóm đối tượng này thực hiện. Độ tuổi chủ yếu phạm tội tập trung trong nhóm từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi, chiếm hơn 93% tổng số bị can dưới 18 tuổi bị khởi tố. Các nhóm tội phổ biến gồm tàng trữ trái phép chất ma túy, cố ý gây thương tích, trộm cắp tài sản, cướp tài sản và giết người.

Vấn đề nghiên cứu tập trung vào thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của nhóm đối tượng đặc biệt này trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Mục tiêu cụ thể của luận văn là đánh giá thực trạng quy định pháp luật và thực tiễn thi hành thủ tục tố tụng thân thiện tại tỉnh Bắc Ninh, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện. Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 và các hoạt động tố tụng liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh trong 5 năm gần nhất.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật tố tụng hình sự, đồng thời nâng cao chất lượng công tác bảo vệ quyền trẻ em trong lĩnh vực tư pháp hình sự, phù hợp với các chuẩn mực quốc tế và yêu cầu cải cách tư pháp tại Việt Nam.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi phạm tội, bao gồm:

  • Lý thuyết về quyền trẻ em và tư pháp thân thiện với trẻ em: Nhấn mạnh nguyên tắc bảo vệ lợi ích tốt nhất của trẻ em trong mọi hoạt động tố tụng, phù hợp với Công ước quốc tế về quyền trẻ em và Quy tắc Bắc Kinh của Liên hợp quốc.
  • Mô hình tố tụng đặc biệt dành cho người dưới 18 tuổi: Phân tích các đặc điểm tâm sinh lý, nhận thức của người dưới 18 tuổi để xây dựng thủ tục tố tụng phù hợp, giảm thiểu tổn thương tâm lý và tăng cường giáo dục, cải tạo.
  • Khái niệm thủ tục tố tụng thân thiện: Là hệ thống các thủ tục tố tụng đặc biệt, bao gồm nguyên tắc, quy định, biện pháp và tổ chức thực hiện nhằm đảm bảo sự tôn trọng, thấu hiểu, bảo vệ quyền lợi và phát triển lành mạnh cho người dưới 18 tuổi phạm tội.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: người dưới 18 tuổi phạm tội, thủ tục tố tụng thân thiện, nguyên tắc tiến hành tố tụng, biện pháp ngăn chặn phù hợp, quyền bào chữa và đại diện hợp pháp.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp phân tích và tổng hợp: Phân tích các quy định pháp luật hiện hành, tổng hợp các quan điểm lý luận và thực tiễn thi hành tại tỉnh Bắc Ninh.
  • Phương pháp so sánh: So sánh mô hình tố tụng thân thiện của Việt Nam với các mô hình quốc tế tại Pháp, Nga và Hoa Kỳ để rút ra bài học kinh nghiệm.
  • Phương pháp nghiên cứu định lượng: Thu thập và phân tích số liệu thống kê về tình hình người dưới 18 tuổi phạm tội tại Bắc Ninh trong 5 năm (2016-2020), bao gồm số vụ án, số bị can, độ tuổi và nhóm tội phạm.
  • Phương pháp nghiên cứu định tính: Phỏng vấn, khảo sát cán bộ tư pháp và các bên liên quan để đánh giá thực trạng thi hành thủ tục tố tụng thân thiện.

Cỡ mẫu nghiên cứu gồm hơn 2.000 bị can dưới 18 tuổi bị khởi tố, cùng các cán bộ điều tra, kiểm sát viên, thẩm phán và đại diện gia đình, nhà trường tại Bắc Ninh. Phương pháp chọn mẫu theo phương pháp ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính đại diện và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2020, tập trung vào các giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Phạm vi áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện được mở rộng nhưng còn thiếu thống nhất
    Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 mở rộng phạm vi áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện cho người dưới 18 tuổi, bao gồm người bị buộc tội, bị hại và người làm chứng. Tuy nhiên, có sự thiếu thống nhất trong quy định về đối tượng như người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp chưa được đề cập đầy đủ.

  2. Nguyên tắc tiến hành tố tụng được quy định rõ nhưng còn hạn chế về bảo mật thông tin
    Luật quy định 7 nguyên tắc tiến hành tố tụng nhằm bảo vệ quyền và lợi ích người dưới 18 tuổi, trong đó có nguyên tắc bảo đảm thủ tục thân thiện, phù hợp tâm lý và lứa tuổi. Tuy nhiên, việc giữ bí mật cá nhân trong các giai đoạn tố tụng ngoài xét xử chưa được quy định cụ thể, gây khó khăn trong thực tiễn.

  3. Yêu cầu chứng minh bổ sung các tình tiết đặc thù chưa đầy đủ
    Ngoài các chứng cứ thông thường, cơ quan tố tụng phải chứng minh điều kiện sinh sống, nguyên nhân, hoàn cảnh phạm tội của người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, chưa có quy định bắt buộc chứng minh khả năng giáo dục, cải tạo của đối tượng, điều này ảnh hưởng đến việc áp dụng biện pháp xử lý phù hợp.

  4. Chất lượng người tiến hành tố tụng và sự tham gia của đại diện còn hạn chế
    Mặc dù luật yêu cầu người tiến hành tố tụng phải có kiến thức về tâm lý người dưới 18 tuổi và bắt buộc có người bào chữa, đại diện gia đình, nhà trường tham gia, nhưng thực tế đội ngũ cán bộ tư pháp còn thiếu về chuyên môn và kinh nghiệm. Ngoài ra, các đối tượng như cán bộ quản giáo, giám định viên chưa được đào tạo đầy đủ về đặc thù này.

  5. Biện pháp ngăn chặn ưu tiên giáo dục, hạn chế tạm giam nhưng còn khó khăn trong áp dụng
    Biện pháp giám sát được ưu tiên, tạm giam chỉ áp dụng khi thật cần thiết với thời hạn rút ngắn còn 2/3 so với người trưởng thành. Tuy nhiên, việc xác định tuổi trong trường hợp giữ người khẩn cấp gặp khó khăn, dẫn đến lạm dụng biện pháp cưỡng chế. Thời gian thông báo cho gia đình người dưới 18 tuổi khi bị bắt, tạm giữ được quy định rõ trong 24 giờ, góp phần bảo vệ quyền lợi.

Thảo luận kết quả

Các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 đã thể hiện sự tiến bộ trong việc xây dựng thủ tục tố tụng thân thiện với người dưới 18 tuổi phạm tội, phù hợp với các chuẩn mực quốc tế như Công ước quyền trẻ em và Quy tắc Bắc Kinh. Việc mở rộng phạm vi áp dụng và quy định nguyên tắc tiến hành tố tụng thể hiện quan điểm nhân đạo, lấy lợi ích tốt nhất của trẻ em làm trung tâm.

Tuy nhiên, thực tiễn thi hành tại Bắc Ninh cho thấy nhiều khó khăn do hạn chế về năng lực chuyên môn của cán bộ tư pháp, thiếu cơ sở vật chất và sự phối hợp giữa các cơ quan. Việc xác định tuổi chính xác còn nhiều bất cập, ảnh hưởng đến việc áp dụng trách nhiệm hình sự và biện pháp xử lý. Các biện pháp ngăn chặn vẫn có nguy cơ bị lạm dụng do quy định chưa rõ ràng về điều kiện áp dụng.

So sánh với các mô hình quốc tế tại Pháp, Nga và Hoa Kỳ, Việt Nam đã có những bước đi phù hợp nhưng cần hoàn thiện hơn về mặt tổ chức, đào tạo chuyên môn và quy định pháp luật chi tiết hơn để đảm bảo thủ tục tố tụng thực sự thân thiện, giảm thiểu tổn thương tâm lý và tăng cường giáo dục, cải tạo người dưới 18 tuổi phạm tội.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện xu hướng số vụ án và bị can dưới 18 tuổi theo năm, bảng phân loại nhóm tội phạm và độ tuổi, cũng như sơ đồ mô tả quy trình tố tụng thân thiện và các bên tham gia.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về thủ tục tố tụng thân thiện

    • Rà soát, sửa đổi Bộ luật tố tụng hình sự để thống nhất phạm vi áp dụng, bổ sung quy định về bảo mật thông tin trong tất cả các giai đoạn tố tụng.
    • Bổ sung quy định bắt buộc chứng minh khả năng giáo dục, cải tạo người dưới 18 tuổi phạm tội.
    • Thời gian và điều kiện áp dụng biện pháp ngăn chặn cần được hướng dẫn chi tiết để tránh lạm dụng.

  2. Nâng cao năng lực chuyên môn cho cán bộ tư pháp

    • Tổ chức đào tạo chuyên sâu về tâm lý, khoa học giáo dục người dưới 18 tuổi cho điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán và cán bộ liên quan.
    • Thành lập các đơn vị chuyên trách hoặc bộ phận chuyên biệt giải quyết vụ án có người dưới 18 tuổi phạm tội tại các cơ quan tố tụng.

  3. Tăng cường phối hợp giữa các cơ quan và tổ chức liên quan

    • Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa cơ quan điều tra, viện kiểm sát, tòa án, gia đình, nhà trường và các tổ chức xã hội trong quá trình tố tụng và giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội.
    • Phát huy vai trò của đại diện gia đình, nhà trường và tổ chức xã hội trong việc bảo vệ quyền lợi và hỗ trợ người dưới 18 tuổi.

  4. Cải thiện cơ sở vật chất và môi trường tố tụng thân thiện

    • Đầu tư xây dựng phòng xét xử thân thiện, khu vực tiếp xúc riêng biệt cho người dưới 18 tuổi tại tòa án và cơ quan điều tra.
    • Trang bị thiết bị hỗ trợ, tài liệu giáo dục phù hợp với đặc điểm tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi.

Các giải pháp trên cần được triển khai trong vòng 3-5 năm tới, với sự chủ trì của Bộ Tư pháp, phối hợp cùng các cơ quan tư pháp địa phương và các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ tư pháp và pháp luật

    • Điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán, luật sư tham gia giải quyết vụ án có người dưới 18 tuổi phạm tội sẽ được cung cấp kiến thức chuyên sâu về thủ tục tố tụng thân thiện, nâng cao hiệu quả công tác.

  2. Nhà hoạch định chính sách và cơ quan quản lý nhà nước

    • Bộ Tư pháp, Tòa án nhân dân tối cao, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao có thể sử dụng luận văn làm cơ sở để hoàn thiện chính sách, pháp luật và hướng dẫn thi hành.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành Luật

    • Giúp hiểu rõ hơn về các quy định pháp luật và thực tiễn thi hành liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội, phục vụ nghiên cứu và giảng dạy.

  4. Các tổ chức xã hội và gia đình

    • Cung cấp thông tin về quyền lợi, thủ tục tố tụng thân thiện, giúp hỗ trợ, bảo vệ và giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội trong cộng đồng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thủ tục tố tụng thân thiện là gì?
    Thủ tục tố tụng thân thiện là hệ thống các quy định và biện pháp tố tụng đặc biệt nhằm bảo vệ quyền lợi, phù hợp với tâm sinh lý của người dưới 18 tuổi phạm tội, giảm thiểu tổn thương và tăng cường giáo dục.

  2. Ai là đối tượng áp dụng thủ tục tố tụng thân thiện?
    Áp dụng cho người dưới 18 tuổi bị buộc tội, bị hại, người làm chứng trong vụ án hình sự, đặc biệt là người bị tạm giữ, bị can, bị cáo từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi.

  3. Nguyên tắc tiến hành tố tụng thân thiện gồm những gì?
    Bao gồm bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp, giữ bí mật cá nhân, sự tham gia của đại diện hợp pháp, quyền bào chữa, giải quyết nhanh chóng và phù hợp với tâm lý, lứa tuổi của người dưới 18 tuổi.

  4. Làm thế nào để xác định tuổi người dưới 18 tuổi phạm tội?
    Căn cứ vào giấy khai sinh, giấy chứng minh nhân dân, sổ hộ khẩu hoặc giám định y khoa khi có nghi ngờ, áp dụng nguyên tắc có lợi cho người bị buộc tội.

  5. Các biện pháp ngăn chặn nào được ưu tiên áp dụng?
    Ưu tiên áp dụng biện pháp giám sát, không tước quyền tự do; tạm giữ, tạm giam chỉ áp dụng khi thật cần thiết và thời hạn tạm giam được rút ngắn so với người trưởng thành.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ khái niệm, đặc điểm và mục đích của thủ tục tố tụng thân thiện đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, đồng thời phân tích thực trạng thi hành tại tỉnh Bắc Ninh.
  • Phát hiện nhiều điểm mạnh trong quy định pháp luật hiện hành nhưng cũng chỉ ra các hạn chế về phạm vi áp dụng, bảo mật thông tin, năng lực cán bộ và áp dụng biện pháp ngăn chặn.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực chuyên môn, tăng cường phối hợp liên ngành và cải thiện cơ sở vật chất nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện thủ tục tố tụng thân thiện.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo vệ quyền trẻ em, phù hợp với chuẩn mực quốc tế và yêu cầu cải cách tư pháp tại Việt Nam.
  • Khuyến nghị các cơ quan chức năng triển khai các giải pháp trong vòng 3-5 năm tới để xây dựng hệ thống tố tụng thân thiện, góp phần giảm thiểu tội phạm vị thành niên và phát triển xã hội bền vững.

Quý độc giả và các cơ quan liên quan được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả công tác tư pháp đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.