Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục phổ thông năm 2018, môn Toán tiểu học giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển năng lực toán học cho học sinh. Theo chương trình mới, môn Toán lớp 2 không chỉ cung cấp kiến thức cơ bản mà còn phát triển các năng lực như tư duy và lập luận toán học, mô hình hóa, giải quyết vấn đề, giao tiếp toán học và sử dụng công cụ học tập. Tuy nhiên, việc tổ chức dạy học theo hướng phát triển năng lực còn nhiều khó khăn, đặc biệt trong việc thiết kế và tổ chức các tình huống dạy học phù hợp với tâm sinh lý học sinh lớp 2.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là thiết kế và tổ chức một số tình huống dạy học trong môn Toán lớp 2 nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông, góp phần nâng cao chất lượng dạy học và phát triển năng lực thực hiện cho học sinh. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào nội dung dạy học môn Toán lớp 2, năng lực thực hiện của học sinh và việc thiết kế, tổ chức các tình huống dạy học tại các trường tiểu học ở thành phố Hải Phòng trong năm học 2020-2021.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc cung cấp tài liệu tham khảo, phương pháp và mô hình tổ chức dạy học đổi mới, giúp giáo viên tiểu học nâng cao năng lực chuyên môn, đồng thời góp phần phát triển năng lực toán học cho học sinh lớp 2, đáp ứng yêu cầu đổi mới chương trình giáo dục phổ thông.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết tình huống dạy học: Tình huống dạy học được hiểu là hoàn cảnh, điều kiện cụ thể trong quá trình dạy học, bao gồm các yếu tố con người (giáo viên, học sinh) và các thành tố của quá trình dạy học (mục tiêu, phương pháp, phương tiện, môi trường). Tình huống dạy học hiệu quả là những tình huống tạo ra sự hứng thú, kích thích tư duy sáng tạo và phát triển năng lực cho học sinh.

  • Lý thuyết phát triển năng lực học sinh: Năng lực được hiểu là khả năng huy động, tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính tâm lý để thực hiện thành công một nhiệm vụ trong tình huống cụ thể. Năng lực toán học gồm các thành tố: tư duy và lập luận toán học, mô hình hóa toán học, giải quyết vấn đề, giao tiếp toán học và sử dụng công cụ học toán.

  • Mô hình dạy học phát triển năng lực: Tập trung vào việc thiết kế các hoạt động học tập giúp học sinh phát triển năng lực thông qua trải nghiệm thực tế, phân tích, khám phá, suy luận, rút ra bài học và vận dụng giải quyết các vấn đề thực tiễn.

Các khái niệm chính bao gồm: tình huống dạy học, năng lực toán học, phát triển năng lực thực hiện, phương pháp dạy học linh hoạt, và đánh giá năng lực học sinh.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp các phương pháp sau:

  • Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng hợp, phân tích các tài liệu, văn bản pháp luật như Thông tư 32/2018/TT-BGDĐT, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về dạy học hiệu quả và phát triển năng lực học sinh.

  • Phương pháp điều tra, khảo sát: Thu thập dữ liệu từ 38 giáo viên tiểu học tại hai trường ở Hải Phòng thông qua phiếu khảo sát trực tuyến và phỏng vấn trực tiếp nhằm đánh giá thực trạng thiết kế và tổ chức tình huống dạy học môn Toán lớp 2.

  • Phương pháp thống kê và xử lý số liệu: Phân tích số liệu khảo sát bằng thống kê mô tả để xác định mức độ cần thiết, khó khăn và mong muốn hỗ trợ của giáo viên trong việc tổ chức tình huống dạy học.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực nghiệm trên 35 học sinh lớp 2 tại Trường Tiểu học Thành Tô nhằm kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các tình huống dạy học được thiết kế. Quy trình thực nghiệm gồm khảo sát năng lực trước và sau khi áp dụng tình huống dạy học, đánh giá kết quả bằng bài kiểm tra và nhận xét của giáo viên.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Giáo viên được chọn theo phương pháp thuận tiện tại các trường tiểu học có điều kiện thực hiện nghiên cứu; học sinh tham gia thực nghiệm là lớp 2 tại trường Thành Tô với số lượng 35 em, đảm bảo tính đại diện cho nhóm học sinh tiểu học tại địa phương.

  • Timeline nghiên cứu: Khảo sát và thu thập dữ liệu từ tháng 9 đến tháng 10 năm 2021; thiết kế tình huống dạy học và thực nghiệm sư phạm trong cùng năm học.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tính cần thiết của việc thiết kế và tổ chức tình huống dạy học: 92,1% giáo viên khảo sát đánh giá việc tổ chức các tình huống dạy học trong môn Toán lớp 2 là rất cần thiết để phát triển năng lực học sinh; 7,9% cho rằng cần thiết; không có ý kiến không cần thiết.

  2. Khó khăn trong tổ chức tình huống dạy học: 89,5% giáo viên cho biết thiếu tài liệu tham khảo là khó khăn lớn nhất; 71% gặp khó khăn trong tổ chức và quản lý học sinh; 60,5% gặp khó khăn về phân bổ thời gian; 55,3% thiếu tiêu chí đánh giá học sinh; 44,7% thiếu cơ chế, quy định về hình thức dạy học này.

  3. Mong muốn hỗ trợ của giáo viên: 84,2% mong muốn được cung cấp bài tập vận dụng, trò chơi học tập; 81,6% cần hướng dẫn thiết kế kế hoạch và tổ chức hoạt động; 71% cần nội dung kiến thức, phương pháp và phương tiện dạy học; 68,4% muốn có tài liệu tham khảo; 39,5% mong muốn có tiêu chí đánh giá kết quả học tập.

  4. Phương pháp tổ chức tình huống dạy học được sử dụng: 100% giáo viên thường xuyên sử dụng phương pháp giảng giải minh họa và luyện tập thực hành; 71% sử dụng phương pháp gợi mở, vấn đáp, khám phá, trò chơi; 63% sử dụng phương pháp dạy học đặt và giải quyết vấn đề; 34% sử dụng phương pháp trực quan.

  5. Hiệu quả thực nghiệm sư phạm: Qua bài kiểm tra năng lực toán học trước và sau khi áp dụng các tình huống dạy học, điểm trung bình của học sinh tăng khoảng 20-25%, thể hiện sự tiến bộ rõ rệt trong năng lực thực hiện và vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát và thực nghiệm cho thấy việc thiết kế và tổ chức tình huống dạy học theo định hướng phát triển năng lực là rất cần thiết và có tác động tích cực đến chất lượng dạy học môn Toán lớp 2. Tuy nhiên, khó khăn lớn nhất là thiếu tài liệu hướng dẫn và tiêu chí đánh giá rõ ràng, điều này làm hạn chế khả năng áp dụng các phương pháp dạy học đổi mới.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, như nghiên cứu của Barak Rosenshine về 10 nguyên tắc dạy học hiệu quả và dự án MET của Bill & Melinda Gates Foundation, việc thiết kế tình huống dạy học cần bám sát mục tiêu phát triển năng lực, tạo môi trường học tập tích cực, và đánh giá liên tục năng lực học sinh. Kết quả thực nghiệm cũng phù hợp với quan điểm của các nhà nghiên cứu trong nước về tầm quan trọng của việc tổ chức các hoạt động học tập tương tác, trải nghiệm nhằm phát triển năng lực toán học.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ giáo viên đánh giá mức độ cần thiết và các khó khăn gặp phải, biểu đồ đường thể hiện sự tiến bộ điểm số học sinh trước và sau thực nghiệm, cũng như bảng tổng hợp các phương pháp dạy học được sử dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn thiết kế tình huống dạy học: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm phát triển bộ tài liệu chi tiết về thiết kế và tổ chức tình huống dạy học môn Toán lớp 2, bao gồm các bài tập vận dụng, trò chơi học tập và tiêu chí đánh giá năng lực. Thời gian thực hiện trong 1 năm, chủ thể thực hiện là các cơ quan quản lý giáo dục và các viện nghiên cứu giáo dục.

  2. Tổ chức tập huấn nâng cao năng lực cho giáo viên tiểu học: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu về phương pháp dạy học phát triển năng lực, kỹ thuật tổ chức tình huống dạy học và đánh giá năng lực học sinh. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ giáo viên sử dụng phương pháp đổi mới lên trên 80% trong vòng 2 năm. Chủ thể thực hiện là các sở giáo dục và trường đại học sư phạm.

  3. Phát triển hệ thống đánh giá năng lực học sinh liên tục và đa dạng: Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực học sinh phù hợp với từng bài học, kết hợp đánh giá qua quan sát, sản phẩm học tập và bài kiểm tra thực hành. Thời gian áp dụng trong 1 năm học, chủ thể thực hiện là giáo viên và ban giám hiệu các trường tiểu học.

  4. Tăng cường đầu tư cơ sở vật chất và phương tiện dạy học: Trang bị đầy đủ đồ dùng học tập, thiết bị công nghệ hỗ trợ như máy tính cầm tay, phần mềm học tập tương tác để phục vụ tổ chức tình huống dạy học hiệu quả. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ trường có đủ phương tiện lên 90% trong 3 năm tới. Chủ thể thực hiện là các phòng giáo dục và nhà trường.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên tiểu học: Nhận được hướng dẫn cụ thể về thiết kế và tổ chức tình huống dạy học môn Toán lớp 2, giúp đổi mới phương pháp giảng dạy, phát triển năng lực học sinh và nâng cao hiệu quả bài học.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục: Có cơ sở để xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo và hỗ trợ giáo viên trong việc đổi mới phương pháp dạy học, đồng thời đánh giá hiệu quả thực hiện chương trình giáo dục phổ thông mới.

  3. Sinh viên ngành Giáo dục Tiểu học: Tài liệu tham khảo quý giá giúp hiểu rõ về lý thuyết và thực tiễn tổ chức dạy học phát triển năng lực, chuẩn bị kỹ năng sư phạm khi ra trường.

  4. Nhà nghiên cứu giáo dục: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm, phân tích thực trạng và đề xuất giải pháp thiết thực trong lĩnh vực đổi mới phương pháp dạy học môn Toán tiểu học, làm cơ sở cho các nghiên cứu tiếp theo.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tình huống dạy học là gì và tại sao quan trọng trong dạy học Toán lớp 2?
    Tình huống dạy học là hoàn cảnh, điều kiện cụ thể trong quá trình dạy học, giúp tạo ra các hoạt động học tập phong phú, kích thích tư duy và phát triển năng lực học sinh. Nó quan trọng vì giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tăng hứng thú và hiệu quả học tập.

  2. Làm thế nào để thiết kế tình huống dạy học phù hợp với học sinh lớp 2?
    Thiết kế tình huống cần bám sát nội dung chương trình, phù hợp với tâm sinh lý và khả năng nhận thức của học sinh lớp 2, tạo điều kiện cho các em trải nghiệm, thảo luận và giải quyết vấn đề thực tế.

  3. Những khó khăn phổ biến khi tổ chức tình huống dạy học là gì?
    Khó khăn lớn nhất là thiếu tài liệu tham khảo, khó khăn trong tổ chức và quản lý học sinh, phân bổ thời gian chưa hợp lý, thiếu tiêu chí đánh giá và cơ sở vật chất hạn chế.

  4. Phương pháp dạy học nào được giáo viên tiểu học sử dụng nhiều nhất trong tình huống dạy học?
    Phương pháp giảng giải minh họa và luyện tập thực hành được sử dụng phổ biến nhất, tiếp theo là phương pháp gợi mở, vấn đáp, khám phá và trò chơi.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của tình huống dạy học trong phát triển năng lực học sinh?
    Đánh giá dựa trên kết quả bài kiểm tra năng lực trước và sau khi áp dụng tình huống, quan sát sự tham gia, thái độ và khả năng vận dụng kiến thức của học sinh trong các hoạt động học tập.

Kết luận

  • Thiết kế và tổ chức tình huống dạy học trong môn Toán lớp 2 là giải pháp cần thiết để phát triển năng lực thực hiện cho học sinh theo chương trình giáo dục phổ thông 2018.
  • Giáo viên tiểu học đánh giá cao tầm quan trọng của tình huống dạy học nhưng còn gặp nhiều khó khăn về tài liệu, phương pháp và đánh giá.
  • Thực nghiệm sư phạm cho thấy các tình huống dạy học được thiết kế giúp học sinh tiến bộ rõ rệt về năng lực toán học.
  • Cần có sự hỗ trợ đồng bộ từ tài liệu, đào tạo giáo viên, tiêu chí đánh giá và cơ sở vật chất để nâng cao hiệu quả tổ chức tình huống dạy học.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm phát triển bền vững phương pháp dạy học đổi mới trong môn Toán tiểu học.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý giáo dục và nhà trường cần triển khai xây dựng tài liệu hướng dẫn, tổ chức tập huấn và đầu tư cơ sở vật chất để hỗ trợ giáo viên áp dụng hiệu quả tình huống dạy học đổi mới. Giáo viên và sinh viên ngành giáo dục nên nghiên cứu và áp dụng các tình huống dạy học được thiết kế để nâng cao chất lượng giảng dạy và học tập.

Hãy bắt đầu đổi mới phương pháp dạy học Toán lớp 2 ngay hôm nay để góp phần phát triển năng lực toàn diện cho thế hệ học sinh tương lai!