Nghiên cứu đề xuất nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý tại khu bảo tồn thiên nhiên Hữu Liên, tỉnh Lạng Sơn

• Tác giả: Lương Văn Bính
• Người hướng dẫn: TS. Trần Hữu Viên
• Trường học: Đại học Lâm nghiệp
• Chuyên ngành: Quản lý tài nguyên thiên nhiên
• Đề tài: Nghiên cứu đề xuất một số nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý rừng tại khu Bảo tồn thiên nhiên Hữu Liên, tỉnh Lạng Sơn
• Loại tài liệu: luận văn thạc sĩ
• Năm xuất bản: 2011
• Địa điểm: Hà Nội

• LỜI CAM ĐOAN
• LỜI CẢM ƠN
• 1. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ
• 1.1. Nhận thức chung về vấn đề nghiên cứu
• 1.2. Khái niệm đồng quản lý
• 1.3. Khái niệm vùng đệm, quản lý vùng đệm
• 1.4. Quản lý rừng bền vững
• 1.5. Tình hình nghiên cứu trên thế giới
• 1.6. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam
• 2. CHƯƠNG 2: MỤC TIÊU, ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
• 2.1. Mục tiêu nghiên cứu
• 2.1.1. Mục tiêu tổng quát
• 2.1.2. Mục tiêu cụ thể
• 2.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
• 2.2.1. Đối tượng nghiên cứu
• 2.2.2. Phạm vi nghiên cứu
• 2.3. Nội dung nghiên cứu
• 2.3.1. Phân tích tổng hợp về vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, dân sinh, kinh tế, xã hội KBTTN Hữu Liên và xã Hữu Liên
• 2.3.2. Xây dựng cơ sở khoa học về đồng quản lý rừng tại KBTTN Hữu Liên
• 2.3.3. Phân tích hiện trạng, tiềm năng quản lý rừng KBTTN Hữu Liên
• 2.3.4. Phân tích tính thực tiễn của một số chính sách hiện hành có liên quan đến sự tham gia của cộng đồng trong quản lý rừng đặc dụng
• 2.3.5. Thiết lập các nguyên tắc và đề xuất một số giải pháp thực hiện các nguyên tắc đồng quản lý rừng tại KBTTN Hữu Liên
• 2.4. Phương pháp nghiên cứu
• 2.4.1. Phương pháp kế thừa
• 2.4.2. Phương pháp chọn điểm nghiên cứu
• 2.4.3. Phương pháp điều tra
• 2.4.3.1. Phương pháp chuyên gia
• 2.4.4. Xử lý, tổng hợp và phân tích số liệu
• 3. CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
• 3.1. Điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội khu BTTN Hữu Liên
• 3.1.1. Điều kiện tự nhiên
• 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội
• 3.1.3. Đánh giá chung về điều kiện dân sinh, kinh tế xã hội xã Hữu Liên
• 3.2. Cơ sở khoa học về đồng quản lý
• 3.2.1. Cơ sở thực tiễn
• 3.2.2. Cơ sở pháp lý và khuôn khổ chính sách
• 3.3. Đánh giá thực trạng, tiềm năng đồng quản lý
• 3.3.1. Đánh giá thực trạng quản lý khu bảo tồn
• 3.3.2. Phân tích các bên liên quan
• 3.3.3. Kiến thức và thể chế bản địa trong quản lý sử dụng tài nguyên
• 3.3.4. Giới trong đồng quản lý tài nguyên rừng
• 3.4. Đề xuất một số nguyên tắc và giải pháp thực hiện đồng quản lý tại khu BTTN Hữu Liên, tỉnh Lạng Sơn
• 3.4.1. Đề xuất một số nguyên tắc đồng quản lý rừng
• 3.4.2. Đề xuất một số giải pháp thực hiện đồng quản lý
• KẾT LUẬN, TỒN TẠI VÀ KHUYẾN NGHỊ
• TÀI LIỆU THAM KHẢO
• PHỤ LỤC

I. Tổng Quan Về Đồng Quản Lý Khu Bảo Tồn Hữu Liên

Việt Nam, với vị trí địa lý đặc biệt, sở hữu nguồn tài nguyên rừng phong phú và đa dạng sinh học cao. Các khu bảo tồn, như Khu bảo tồn thiên nhiên Hữu Liên, đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ các hệ sinh thái và loài động thực vật quý hiếm. Tuy nhiên, công tác quản lý các khu rừng đặc dụng còn gặp nhiều khó khăn, đặc biệt là sự tham gia của cộng đồng địa phương. Kinh nghiệm từ nhiều quốc gia cho thấy, sự tham gia tích cực của cộng đồng là yếu tố then chốt để quản lý và bảo vệ hiệu quả các khu bảo tồn. Việc xây dựng các khu rừng đặc dụng cần có sự tham gia của người dân sống trong và ngoài khu rừng, khai thác và ứng dụng những hiểu biết và kinh nghiệm lâu đời của họ trong quản lý, sử dụng tài nguyên rừng. Đồng thời, cần giải quyết mâu thuẫn giữa bảo vệ tài nguyên rừng và lợi ích sinh kế của người dân. Theo Quyết định số 194/QĐ ngày 9/8/1986, KBTTN Hữu Liên được thành lập, ảnh hưởng lớn đến đời sống người dân vùng đệm. Cần có giải pháp để nâng cao nội lực cộng đồng, phát huy tiềm năng và thu hút họ tham gia đồng quản lý bảo vệ tài nguyên rừng, hướng tới phát triển bền vững.

1.1. Khái niệm và bản chất của đồng quản lý khu bảo tồn

Đồng quản lý là sự chia sẻ quyền ra quyết định giữa người sử dụng tài nguyên địa phương và nhà quản lý tài nguyên về chính sách sử dụng các vùng bảo vệ. Các đối tác cần hướng tới mối quan tâm chung là bảo tồn thiên nhiên để trở thành đồng minh tự nguyện. Đồng quản lý các khu bảo tồn là tìm kiếm sự hợp tác, trong đó các bên liên quan cùng nhau thỏa thuận chia sẻ chức năng quản lý, quyền và nghĩa vụ trên một vùng lãnh thổ hoặc một khu vực tài nguyên dưới tình trạng bảo vệ. Đồng quản lý được coi như sự sắp xếp quản lý được thương lượng bởi nhiều các đối tác liên quan, dựa trên cơ sở thiết lập quyền và quyền lợi, hoặc quyền hưởng lợi được nhà nước công nhận và hầu hết những người sử dụng tài nguyên chấp nhận được. Quá trình đó được thể hiện trong việc chia sẻ quyền ra quyết định và kiểm soát việc sử dụng tài nguyên.

1.2. Vai trò của vùng đệm trong quản lý khu bảo tồn thiên nhiên

Vùng đệm là vùng rừng, vùng đất hoặc vùng đất có mặt nước nằm sát gianh giới của các VQG và Khu bảo tồn thiên nhiên; có tác động ngăn chặn hoặc giảm nhẹ sự xâm phạm khu rừng đặc dụng. Mọi hoạt động trong vùng đệm phải nhằm mục đích hỗ trợ cho công tác bảo tồn, quản lý và bảo vệ khu rừng đặc dụng; hạn chế di dân từ bên ngoài vào vùng đệm; cấm săn bắt, bẫy các loài động vật và chặt phá các loài thực vật hoang dã là đối tượng bảo vệ. Quản lý vùng đệm được nhìn nhận như là một hành động can thiệp dài hạn nhằm đạt được tính bền vững về sinh thái, xã hội, tổ chức kinh tế. Để phát huy vai trò của vùng đệm đối với bảo tồn và phát triển, trước hết cần phải giải quyết những vấn đề như quy hoạch vùng lõi và vùng đệm rõ ràng, có mốc giới kiên cố, xác định cơ chế chia sẻ lợi ích có hiệu quả, xác định rõ ràng mục tiêu phát triển vùng đệm và có các dự án để thực hiện mục tiêu đó.

II. Thách Thức Quản Lý và Bảo Tồn tại Hữu Liên Lạng Sơn

Mặc dù có tiềm năng lớn, Khu bảo tồn thiên nhiên Hữu Liên đang đối mặt với nhiều thách thức trong công tác quản lý và bảo tồn. Các hoạt động khai thác lâm sản trái phép, đốt nương làm rẫy, và chăn thả gia súc tự do gây áp lực lớn lên tài nguyên rừng và đa dạng sinh học. Lực lượng quản lý mỏng, trình độ chuyên môn hạn chế, và kinh phí đầu tư còn thấp là những yếu tố làm giảm hiệu quả quản lý. Bên cạnh đó, việc thiếu sự tham gia tích cực của cộng đồng địa phương, do chưa có cơ chế chia sẻ lợi ích rõ ràng và sự mâu thuẫn giữa bảo vệ rừng và sinh kế, cũng là một trở ngại lớn. Cần có giải pháp đồng bộ để giải quyết các thách thức này, trong đó đồng quản lý là một hướng đi tiềm năng.

2.1. Các mối đe dọa đến đa dạng sinh học Khu bảo tồn Hữu Liên

Các mối đe dọa đến đa dạng sinh học tại Khu bảo tồn Hữu Liên bao gồm: khai thác gỗ trái phép, đốt nương làm rẫy, khai thác củi, khai thác LSNG, chăn thả gia súc trên đất rừng. Mức độ đốt nương làm rẫy của các hộ gia đình là một trong những nguyên nhân chính gây suy thoái rừng. Mức độ khai thác gỗ của các hộ gia đình cũng gây ảnh hưởng lớn đến trữ lượng gỗ. Mức độ khai thác củi của các HGĐ cũng là một vấn đề cần quan tâm. Mức độ khai thác LSNG của các hộ gia đình cũng gây áp lực lên nguồn tài nguyên này. Mức độ chăn thả gia súc của các HGĐ trên đất rừng cũng gây ảnh hưởng đến tái sinh tự nhiên của rừng.

2.2. Hạn chế về nguồn lực và năng lực quản lý khu bảo tồn

Lực lượng quản lý tại khu BTTN Hữu Liên còn mỏng so với diện tích cần quản lý. Trình độ chuyên môn của cán bộ quản lý còn hạn chế. Kinh phí đầu tư cho công tác bảo tồn còn thấp. Sự phối hợp giữa các ban ngành liên quan chưa chặt chẽ. Các chính sách liên quan đến sự tham gia của cộng đồng trong quản lý rừng đặc dụng còn thiếu tính thực tiễn. Việc thực thi pháp luật bảo tồn còn gặp nhiều khó khăn.

III. Đề Xuất Nguyên Tắc Đồng Quản Lý Rừng Bền Vững Hữu Liên

Để thực hiện đồng quản lý hiệu quả tại Khu bảo tồn thiên nhiên Hữu Liên, cần xây dựng các nguyên tắc dựa trên cơ sở khoa học, thực tiễn, và pháp lý. Các nguyên tắc này cần đảm bảo sự tham gia tự nguyện, bình đẳng, và minh bạch của các bên liên quan, đặc biệt là cộng đồng địa phương. Cần tôn trọng kiến thức và thể chế bản địa trong quản lý tài nguyên, đồng thời đảm bảo chia sẻ lợi ích công bằng và bền vững. Các nguyên tắc cũng cần phù hợp với khuôn khổ pháp lý hiện hành và chính sách của nhà nước về bảo tồn và phát triển rừng bền vững.

3.1. Nguyên tắc đảm bảo sự tham gia của cộng đồng địa phương

Cộng đồng địa phương phải được tham gia vào tất cả các giai đoạn của quá trình đồng quản lý, từ lập kế hoạch, thực hiện, giám sát, đến đánh giá. Sự tham gia phải là tự nguyện và dựa trên sự đồng thuận. Cần tạo điều kiện để cộng đồng địa phương có tiếng nói và quyền quyết định trong các vấn đề liên quan đến quản lý tài nguyên rừng. Cần tôn trọng kiến thức và kinh nghiệm bản địa của cộng đồng trong quản lý tài nguyên.

3.2. Nguyên tắc chia sẻ lợi ích công bằng và bền vững

Lợi ích từ tài nguyên rừng phải được chia sẻ công bằng giữa các bên liên quan, đặc biệt là cộng đồng địa phương. Cần xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích minh bạch và bền vững, đảm bảo lợi ích kinh tế, xã hội, và môi trường. Cần ưu tiên các hoạt động phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng địa phương, gắn với bảo vệ rừng.

3.3. Nguyên tắc tuân thủ pháp luật và chính sách bảo tồn

Các hoạt động đồng quản lý phải tuân thủ pháp luật và chính sách của nhà nước về bảo tồn và phát triển rừng bền vững. Cần xây dựng quy chế đồng quản lý phù hợp với quy định của pháp luật. Cần tăng cường năng lực cho các bên liên quan về pháp luật và chính sách bảo tồn.

IV. Giải Pháp Thực Hiện Đồng Quản Lý Hiệu Quả tại Hữu Liên

Để thực hiện các nguyên tắc đồng quản lý đã đề xuất, cần có các giải pháp cụ thể và khả thi. Các giải pháp này cần tập trung vào việc nâng cao năng lực cho cộng đồng địa phương, tăng cường sự phối hợp giữa các bên liên quan, xây dựng cơ chế giám sát và đánh giá hiệu quả, và đảm bảo nguồn lực tài chính cho hoạt động đồng quản lý. Cần có sự hỗ trợ từ các cấp chính quyền, các tổ chức phi chính phủ, và các nhà khoa học để triển khai các giải pháp này.

4.1. Nâng cao năng lực cho cộng đồng địa phương về quản lý rừng

Tổ chức các khóa đào tạo, tập huấn cho cộng đồng địa phương về kỹ năng quản lý rừng, bảo vệ rừng, và phát triển sinh kế bền vững. Hỗ trợ cộng đồng địa phương xây dựng các tổ chức tự quản về rừng. Tạo điều kiện để cộng đồng địa phương tham gia vào các hoạt động nghiên cứu khoa học về rừng.

4.2. Tăng cường phối hợp giữa các bên liên quan trong quản lý tài nguyên

Xây dựng cơ chế phối hợp giữa Ban quản lý Khu bảo tồn, chính quyền địa phương, cộng đồng địa phương, và các tổ chức liên quan. Tổ chức các cuộc họp, hội thảo định kỳ để trao đổi thông tin và giải quyết các vấn đề phát sinh. Thiết lập đường dây nóng để tiếp nhận thông tin phản ánh từ cộng đồng về các hành vi vi phạm pháp luật về bảo vệ rừng.

4.3. Xây dựng cơ chế giám sát và đánh giá hiệu quả đồng quản lý

Xây dựng hệ thống chỉ số đánh giá hiệu quả đồng quản lý. Tổ chức giám sát định kỳ và đột xuất các hoạt động đồng quản lý. Thu thập thông tin phản hồi từ cộng đồng về hiệu quả đồng quản lý. Công khai kết quả đánh giá cho các bên liên quan.

V. Ứng Dụng Thực Tiễn và Kết Quả Nghiên Cứu tại Hữu Liên

Nghiên cứu này cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc xây dựng và triển khai mô hình đồng quản lý tại Khu bảo tồn thiên nhiên Hữu Liên. Kết quả nghiên cứu có thể được sử dụng để xây dựng quy chế đồng quản lý, kế hoạch quản lý rừng bền vững, và các dự án phát triển sinh kế cho cộng đồng địa phương. Việc áp dụng các nguyên tắc và giải pháp đã đề xuất sẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và bảo tồn tài nguyên rừng, đồng thời cải thiện đời sống của người dân địa phương.

5.1. Đề xuất mô hình đồng quản lý rừng phù hợp với điều kiện địa phương

Mô hình đồng quản lý cần phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội, văn hóa, và môi trường của địa phương. Cần xem xét các yếu tố như: cơ cấu tổ chức, phân công trách nhiệm, cơ chế chia sẻ lợi ích, và cơ chế giám sát. Mô hình cần đảm bảo sự tham gia tích cực và hiệu quả của cộng đồng địa phương.

5.2. Xây dựng kế hoạch hành động cụ thể để triển khai đồng quản lý

Kế hoạch hành động cần xác định rõ các mục tiêu, nhiệm vụ, giải pháp, và nguồn lực cần thiết để triển khai đồng quản lý. Kế hoạch cần có sự tham gia của các bên liên quan và được phê duyệt bởi cấp có thẩm quyền. Kế hoạch cần được theo dõi, giám sát, và đánh giá định kỳ.

VI. Kết Luận và Tương Lai của Đồng Quản Lý tại Hữu Liên

Đề xuất các nguyên tắc và giải pháp đồng quản lý tại Khu bảo tồn thiên nhiên Hữu Liên là một bước quan trọng để nâng cao hiệu quả quản lý và bảo tồn tài nguyên rừng. Tuy nhiên, việc triển khai đồng quản lý cần có sự cam kết và nỗ lực của tất cả các bên liên quan. Trong tương lai, cần tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện mô hình đồng quản lý, đồng thời mở rộng áp dụng mô hình này cho các khu bảo tồn khác trên địa bàn tỉnh Lạng Sơn và cả nước.

6.1. Bài học kinh nghiệm từ quá trình nghiên cứu và đề xuất đồng quản lý

Sự tham gia của cộng đồng địa phương là yếu tố then chốt để thành công. Cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan. Cần có cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng và bền vững. Cần có sự hỗ trợ từ các cấp chính quyền và các tổ chức liên quan.

6.2. Hướng phát triển đồng quản lý trong tương lai tại Lạng Sơn

Mở rộng áp dụng mô hình đồng quản lý cho các khu bảo tồn khác. Tăng cường năng lực cho các bên liên quan về đồng quản lý. Xây dựng chính sách hỗ trợ đồng quản lý. Thúc đẩy hợp tác quốc tế về đồng quản lý.

Tổng quan nghiên cứu

Việt Nam nằm trong khu vực nhiệt đới gió mùa với tổng diện tích tự nhiên khoảng 33,12 triệu ha, trong đó hơn 18 triệu ha là đất lâm nghiệp, chiếm trên 50% diện tích quốc gia. Đa dạng sinh học phong phú với gần 12.000 loài thực vật và 7.000 loài động vật đã được ghi nhận. Tính đến năm 2007, nước ta đã thành lập 30 vườn quốc gia và 126 khu bảo tồn thiên nhiên nhằm bảo vệ nguồn tài nguyên quý giá này. Tuy nhiên, trong những thập kỷ cuối thế kỷ XX, diện tích rừng bị thu hẹp, đa dạng sinh học suy giảm, đặc biệt tại các khu rừng đặc dụng vùng sâu, vùng xa, nơi sinh sống của các cộng đồng dân tộc thiểu số.

Khu bảo tồn thiên nhiên (KBTTN) Hữu Liên, tỉnh Lạng Sơn, được thành lập năm 1986 với diện tích khoảng 10.640 ha, là một trong những khu rừng đặc dụng có đa dạng sinh học cao nhưng cũng đối mặt với nhiều thách thức trong quản lý và bảo vệ. Người dân sống trong vùng đệm phụ thuộc nhiều vào tài nguyên rừng, dẫn đến các hoạt động khai thác không bền vững, gây áp lực lên hệ sinh thái. Mục tiêu nghiên cứu là xây dựng cơ sở khoa học và đề xuất nguyên tắc, giải pháp đồng quản lý rừng tại KBTTN Hữu Liên nhằm bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên rừng, đồng thời nâng cao đời sống cộng đồng địa phương.

Phạm vi nghiên cứu tập trung tại xã Hữu Liên, một trong năm xã vùng đệm của KBTTN, với thời gian khảo sát và thu thập dữ liệu chủ yếu trong năm 2010. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển mô hình quản lý rừng mới, góp phần giảm thiểu xung đột giữa bảo tồn và phát triển kinh tế xã hội, đồng thời tạo tiền đề cho việc nhân rộng mô hình đồng quản lý tại các khu bảo tồn khác trong nước.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý tài nguyên thiên nhiên, đặc biệt là khái niệm đồng quản lý rừng. Đồng quản lý được hiểu là quá trình hợp tác giữa các bên liên quan, bao gồm nhà nước, cộng đồng địa phương và các tổ chức xã hội, nhằm chia sẻ quyền hạn, trách nhiệm và lợi ích trong quản lý tài nguyên rừng. Các khái niệm chính bao gồm:

• Đồng quản lý (Co-management): Sự chia sẻ quyền ra quyết định và kiểm soát việc sử dụng tài nguyên giữa các đối tác có liên quan.
• Vùng đệm (Buffer zone): Khu vực nằm sát ranh giới khu bảo tồn, có chức năng giảm thiểu tác động tiêu cực từ bên ngoài và hỗ trợ công tác bảo tồn.
• Quản lý rừng bền vững: Quá trình quản lý nhằm đảm bảo sản xuất liên tục các sản phẩm và dịch vụ rừng mà không làm suy giảm giá trị sinh thái, xã hội và kinh tế của rừng.
• Kiến thức bản địa và thể chế: Hiểu biết và quy định truyền thống của cộng đồng dân cư trong việc quản lý và sử dụng tài nguyên thiên nhiên.
• Phân tích các bên liên quan: Đánh giá vai trò, mối quan hệ, mâu thuẫn và khả năng hợp tác giữa các nhóm tác động đến quản lý rừng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng, bao gồm:

• Thu thập dữ liệu thứ cấp: Tổng hợp các tài liệu, văn bản pháp luật, báo cáo điều tra về điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội, chính sách quản lý rừng từ Trung ương đến địa phương.
• Chọn điểm nghiên cứu: Xã Hữu Liên được lựa chọn dựa trên tiêu chí đại diện về dân tộc, điều kiện địa hình, mức độ phụ thuộc vào tài nguyên rừng và khả năng tiếp cận dịch vụ.
• Điều tra thực địa: Áp dụng phương pháp đánh giá nhanh nông thôn (RRA) và đánh giá có sự tham gia (PRA) để thu thập thông tin về hiện trạng tài nguyên, mức độ khai thác, quan điểm cộng đồng và các mâu thuẫn trong quản lý.
• Phỏng vấn bán định hướng: Thực hiện với 90 hộ gia đình đại diện cho các nhóm dân tộc và điều kiện kinh tế khác nhau, cùng cán bộ quản lý, chuyên gia và các bên liên quan.
• Thảo luận nhóm: Tổ chức các buổi thảo luận với đại diện cộng đồng, cán bộ địa phương để làm rõ các vấn đề và đề xuất giải pháp.
• Phân tích dữ liệu: Sử dụng phương pháp mô tả, tổng hợp, so sánh và phân tích ma trận mâu thuẫn, sơ đồ Venn để đánh giá vai trò và mối quan hệ giữa các bên liên quan.
• Kiểm định chuyên gia: Tham khảo ý kiến các chuyên gia lâm nghiệp, phát triển nông thôn để xác thực kết quả và đề xuất.

Thời gian nghiên cứu chủ yếu diễn ra trong năm 2010, với cỡ mẫu 90 hộ gia đình được chọn ngẫu nhiên theo phân loại kinh tế và dân tộc nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy của dữ liệu.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

1. Đa dạng sinh học và hiện trạng rừng: KBTTN Hữu Liên có diện tích rừng khoảng 8.293 ha với nhiều kiểu rừng đặc trưng như rừng kín thường xanh trên đất đá vôi chiếm 70,27%, rừng thứ sinh và trảng cây bụi chiếm phần còn lại. Khu bảo tồn ghi nhận 776 loài thực vật thuộc 161 họ và 409 loài động vật có xương sống, trong đó có 30 loài thực vật và 61 loài động vật quý hiếm. Tuy nhiên, rừng bị tác động mạnh, diện tích rừng nguyên sinh giảm, nhiều loài quý hiếm đứng trước nguy cơ tuyệt chủng.

2. Điều kiện kinh tế - xã hội: Tổng dân số vùng nghiên cứu là 3.570 người, gồm nhiều dân tộc như Nùng (37,01%), Kinh (36,3%), Tày (20,02%) và Dao (6,33%). Thu nhập chủ yếu dựa vào nông nghiệp và lâm nghiệp với diện tích đất nông nghiệp chiếm khoảng 12,5%, đất lâm nghiệp chiếm 59,3%. Tỷ lệ hộ nghèo chiếm khoảng 30,15%, thu nhập bình quân đầu người còn thấp, khoảng 293,81 kg lương thực/năm. Chăn nuôi gia súc và gia cầm phổ biến nhưng chủ yếu theo hình thức thả rông, thiếu quy hoạch.

3. Mức độ phụ thuộc và tác động của cộng đồng: Người dân vùng đệm phụ thuộc lớn vào tài nguyên rừng để sinh kế, khai thác lâm sản ngoài gỗ, đốt nương làm rẫy, săn bắt động vật hoang dã. Tình trạng khai thác trái phép vẫn diễn ra, gây áp lực lên tài nguyên. Lực lượng quản lý mỏng, kinh phí hạn chế, dẫn đến hiệu quả bảo vệ rừng chưa cao.

4. Vai trò và mối quan hệ các bên liên quan: Phân tích sơ đồ Venn và ma trận mâu thuẫn cho thấy các bên gồm Ban quản lý KBTTN, chính quyền địa phương, cộng đồng dân cư và lực lượng kiểm lâm có vai trò khác nhau nhưng chưa có sự phối hợp chặt chẽ. Mâu thuẫn chủ yếu phát sinh từ lợi ích kinh tế và quyền sử dụng tài nguyên chưa được chia sẻ công bằng.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy sự đa dạng sinh học phong phú của KBTTN Hữu Liên đang bị đe dọa bởi các hoạt động khai thác không bền vững và sự thiếu phối hợp trong quản lý. Mức độ phụ thuộc của cộng đồng vào rừng là nguyên nhân chính dẫn đến các hành vi tác động tiêu cực. So với các nghiên cứu tại các khu bảo tồn khác trong nước và quốc tế, mô hình đồng quản lý được xem là giải pháp hiệu quả để cân bằng giữa bảo tồn và phát triển sinh kế.

Việc áp dụng các nguyên tắc đồng quản lý dựa trên sự tham gia tích cực của cộng đồng, chia sẻ quyền lợi và trách nhiệm sẽ giúp giảm thiểu mâu thuẫn, nâng cao hiệu quả quản lý. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố diện tích rừng theo kiểu thảm thực vật, bảng thống kê số lượng loài quý hiếm, sơ đồ mối quan hệ các bên liên quan và ma trận mâu thuẫn để minh họa rõ nét các vấn đề và tiềm năng hợp tác.

Đề xuất và khuyến nghị

1. Xây dựng cơ chế đồng quản lý rừng: Thiết lập Hội đồng đồng quản lý gồm đại diện Ban quản lý KBTTN, chính quyền địa phương, cộng đồng dân cư và các tổ chức liên quan để chia sẻ quyền hạn, trách nhiệm và lợi ích. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ tham gia cộng đồng lên ít nhất 70% trong vòng 2 năm.

2. Phát triển sinh kế bền vững cho cộng đồng: Triển khai các dự án trồng rừng kinh tế, phát triển lâm sản ngoài gỗ có giá trị cao, kết hợp với đào tạo kỹ thuật canh tác và chăn nuôi quy hoạch. Mục tiêu tăng thu nhập bình quân đầu người lên 20% trong 3 năm, giảm áp lực khai thác rừng tự nhiên.

3. Tăng cường công tác tuyên truyền và giáo dục: Tổ chức các chương trình nâng cao nhận thức về bảo tồn đa dạng sinh học và quản lý rừng bền vững cho cộng đồng, đặc biệt là các nhóm dân tộc thiểu số. Thực hiện liên tục trong 5 năm với mục tiêu giảm 30% các hành vi vi phạm khai thác trái phép.

4. Củng cố lực lượng quản lý và phối hợp liên ngành: Tăng cường trang thiết bị, đào tạo chuyên môn cho lực lượng kiểm lâm và cán bộ quản lý, đồng thời xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các cấp chính quyền và cộng đồng. Mục tiêu nâng cao hiệu quả kiểm tra, giám sát và xử lý vi phạm trong vòng 2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và các giải pháp thực tiễn để xây dựng chính sách đồng quản lý rừng, giúp nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên thiên nhiên tại các khu bảo tồn.

2. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển: Thông tin chi tiết về điều kiện tự nhiên, xã hội và mô hình đồng quản lý giúp các tổ chức thiết kế chương trình hỗ trợ cộng đồng phát triển sinh kế bền vững và bảo tồn đa dạng sinh học.

3. Cộng đồng dân cư vùng đệm: Luận văn giúp nâng cao nhận thức về vai trò và quyền lợi trong quản lý rừng, đồng thời cung cấp các nguyên tắc và giải pháp để tham gia hiệu quả vào công tác bảo vệ tài nguyên.

4. Nhà nghiên cứu và học viên: Tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu xã hội và sinh thái, cũng như các mô hình đồng quản lý rừng tại Việt Nam, phục vụ cho các nghiên cứu tiếp theo trong lĩnh vực lâm nghiệp và phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

1. Đồng quản lý rừng là gì và tại sao cần thiết?
   Đồng quản lý là sự hợp tác giữa nhà nước và cộng đồng trong việc chia sẻ quyền hạn và trách nhiệm quản lý tài nguyên rừng. Nó giúp tăng cường sự tham gia của cộng đồng, giảm xung đột và nâng cao hiệu quả bảo vệ rừng.

2. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
   Luận văn sử dụng kết hợp phương pháp định tính và định lượng, bao gồm phỏng vấn bán định hướng, đánh giá nhanh nông thôn (RRA), đánh giá có sự tham gia (PRA), thảo luận nhóm và phân tích ma trận mâu thuẫn.

3. Tình hình đa dạng sinh học tại KBTTN Hữu Liên như thế nào?
   Khu bảo tồn có 776 loài thực vật và 409 loài động vật, trong đó nhiều loài quý hiếm đang bị đe dọa do tác động của con người và khai thác không bền vững.

4. Người dân vùng đệm phụ thuộc vào tài nguyên rừng ra sao?
   Người dân chủ yếu khai thác lâm sản ngoài gỗ, đốt nương làm rẫy và chăn thả gia súc tự do, tạo áp lực lớn lên tài nguyên rừng và gây ra các mâu thuẫn trong quản lý.

5. Giải pháp nào được đề xuất để nâng cao hiệu quả quản lý rừng?
   Xây dựng cơ chế đồng quản lý, phát triển sinh kế bền vững, tăng cường tuyên truyền giáo dục và củng cố lực lượng quản lý là các giải pháp trọng tâm nhằm bảo vệ và phát triển bền vững tài nguyên rừng.

Kết luận

• KBTTN Hữu Liên có đa dạng sinh học phong phú nhưng đang bị suy giảm do khai thác không bền vững và quản lý chưa hiệu quả.
• Người dân vùng đệm phụ thuộc lớn vào tài nguyên rừng, cần được huy động tham gia đồng quản lý để giảm áp lực lên rừng.
• Đồng quản lý rừng là mô hình phù hợp, giúp chia sẻ quyền lợi và trách nhiệm giữa các bên liên quan, nâng cao hiệu quả bảo tồn.
• Luận văn đề xuất các nguyên tắc và giải pháp cụ thể nhằm xây dựng cơ chế đồng quản lý tại KBTTN Hữu Liên, góp phần phát triển kinh tế xã hội địa phương.
• Các bước tiếp theo bao gồm triển khai thí điểm mô hình đồng quản lý, đào tạo cộng đồng và tăng cường phối hợp liên ngành để đảm bảo thành công bền vững.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ tài nguyên rừng quý giá và phát triển bền vững cộng đồng vùng đệm KBTTN Hữu Liên!