Tổng quan nghiên cứu

Huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La, với diện tích tự nhiên khoảng 84.366 ha, là vùng đất có điều kiện tự nhiên và khí hậu đặc thù, phù hợp cho phát triển cây xoài tròn – một loại cây ăn quả bản địa có giá trị kinh tế cao. Từ năm 2015 đến 2017, diện tích trồng xoài tròn tại Yên Châu tăng từ 200 ha lên 220 ha, với năng suất bình quân từ 70 đến 80 tạ/ha, sản lượng đạt khoảng 14.600 tấn năm 2017. Tuy nhiên, sản xuất xoài tròn vẫn còn manh mún, nhỏ lẻ, chưa có sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân trong chuỗi giá trị, dẫn đến hiệu quả kinh tế chưa cao và thị trường tiêu thụ chủ yếu là nội địa, chưa khai thác được tiềm năng xuất khẩu.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm đánh giá thực trạng phát triển cây xoài tròn gắn với chuỗi giá trị trên địa bàn huyện Yên Châu, phân tích vai trò và sự phân chia lợi nhuận giữa các tác nhân trong chuỗi, đồng thời đề xuất các giải pháp nâng cao giá trị và phát triển bền vững ngành hàng xoài tròn. Nghiên cứu tập trung vào dữ liệu thu thập trong giai đoạn 2015-2017 và khảo sát thực địa năm 2018 tại các xã trọng điểm như Chiềng Pằn, Viêng Lán, Sặp Vạt. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc định hướng phát triển kinh tế nông thôn, nâng cao thu nhập cho người dân và góp phần xóa đói giảm nghèo tại vùng cao biên giới.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên lý thuyết chuỗi giá trị, trong đó chuỗi giá trị được hiểu là tập hợp các hoạt động từ sản xuất, chế biến đến tiêu thụ sản phẩm nhằm tạo ra giá trị gia tăng tối đa. Khung phân tích chuỗi giá trị của Michael Porter (1985) được áp dụng để phân tích các hoạt động sơ cấp và hỗ trợ trong chuỗi xoài tròn Yên Châu, giúp xác định lợi thế cạnh tranh và các nút thắt trong chuỗi. Ngoài ra, nghiên cứu còn sử dụng mô hình phân tích chi phí – lợi nhuận để đánh giá hiệu quả kinh tế của từng tác nhân trong chuỗi.

Các khái niệm chính bao gồm:

  • Chuỗi giá trị nông sản: hệ thống các hoạt động liên kết từ sản xuất đến tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp.
  • Tác nhân trong chuỗi: các chủ thể tham gia như nông dân, thương lái, doanh nghiệp chế biến, nhà phân phối.
  • Giá trị gia tăng (VA): phần giá trị mới được tạo ra tại mỗi khâu trong chuỗi, tính bằng hiệu số giữa doanh thu và chi phí trung gian.
  • Phân tích chi phí – lợi nhuận: đánh giá chi phí đầu vào, doanh thu và lợi nhuận của từng tác nhân để xác định hiệu quả kinh tế.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu bao gồm số liệu thứ cấp thu thập từ các báo cáo thống kê huyện Yên Châu giai đoạn 2015-2017 và số liệu sơ cấp thu thập năm 2018 thông qua khảo sát trực tiếp 60 hộ nông dân trồng xoài, 5 hộ thu gom, 5 hộ bán buôn, 5 hộ bán lẻ và HTX dịch vụ nông nghiệp Hương Xoài – đơn vị chế biến xoài tròn duy nhất trên địa bàn. Phương pháp chọn mẫu thuận tiện kết hợp kinh nghiệm được sử dụng nhằm đảm bảo tính đại diện cho các tác nhân chính trong chuỗi.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê mô tả, phân tích chi phí – lợi nhuận và phân tích giá trị gia tăng. Các chỉ tiêu kinh tế như doanh thu, chi phí trung gian, lợi nhuận gộp, lợi nhuận ròng được tính toán trên cơ sở số liệu thu thập. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2015 đến 2018, với các giải pháp đề xuất hướng tới năm 2020 và tầm nhìn đến năm 2025.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Quy mô sản xuất nhỏ lẻ, manh mún: Toàn huyện có khoảng 220 ha xoài tròn, chủ yếu do các hộ gia đình trồng với quy mô trung bình dưới 1 ha. Các hộ trồng xoài có thu nhập bình quân khá cao so với các tác nhân khác trong chuỗi, nhưng do sản xuất tự phát, không theo quy hoạch nên hiệu quả chưa tối ưu.

  2. Chuỗi giá trị chưa liên kết chặt chẽ: Chuỗi giá trị xoài tròn gồm các tác nhân: nông dân, thu gom, bán buôn, bán lẻ và doanh nghiệp chế biến. Tuy nhiên, chưa có công ty chế biến lớn hay nhà máy sơ chế đặt tại vùng nguyên liệu. Thị trường tiêu thụ chủ yếu là nội địa, chiếm tỷ trọng lớn ở các huyện lân cận và thành phố Sơn La, Hà Nội. Thị trường xuất khẩu còn rất nhỏ, chưa đáng kể.

  3. Phân chia lợi nhuận không đồng đều: Lợi nhuận trong chuỗi giá trị phân bố không đồng đều, nông dân trồng xoài thu nhập cao hơn các tác nhân trung gian như thu gom và bán buôn. Ví dụ, lợi nhuận bình quân của nông dân đạt khoảng 15 triệu đồng/ha/vụ, trong khi lợi nhuận của các hộ thu gom và bán buôn chỉ đạt khoảng 3-5 triệu đồng/tấn xoài.

  4. Điểm mạnh và thách thức: Yên Châu có điều kiện tự nhiên thuận lợi với đất đỏ vàng chiếm 63,29%, khí hậu phù hợp cho cây xoài tròn phát triển. Tuy nhiên, thách thức lớn là trình độ dân trí thấp, thiếu vốn, kỹ thuật canh tác và sự liên kết yếu giữa các tác nhân. Hệ thống cơ sở hạ tầng, đặc biệt là bảo quản và chế biến sau thu hoạch còn hạn chế.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân quy mô sản xuất nhỏ lẻ xuất phát từ truyền thống canh tác hộ gia đình và thiếu sự hỗ trợ về vốn, kỹ thuật. So sánh với các nghiên cứu về chuỗi giá trị nông sản tại các tỉnh khác, tình trạng phân chia lợi nhuận không đồng đều là phổ biến, thường khiến người sản xuất chịu thiệt thòi nhất. Việc thiếu các cơ sở chế biến và bảo quản hiện đại làm giảm giá trị gia tăng của sản phẩm, đồng thời làm tăng tổn thất sau thu hoạch.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố lợi nhuận giữa các tác nhân trong chuỗi, bảng so sánh diện tích và sản lượng xoài tròn qua các năm, cũng như sơ đồ chuỗi giá trị thể hiện các mối quan hệ và dòng chảy sản phẩm. Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của việc xây dựng chuỗi liên kết chặt chẽ, nâng cao kỹ thuật canh tác và phát triển thị trường tiêu thụ để tăng giá trị và bền vững cho ngành hàng xoài tròn Yên Châu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Quy hoạch vùng trồng xoài tròn theo hướng tập trung và bền vững: Đề nghị UBND huyện phối hợp với Sở NN&PTNT xây dựng quy hoạch vùng trồng xoài tròn tập trung tại các xã trọng điểm như Chiềng Pằn, Viêng Lán, Sặp Vạt, nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất và quản lý chất lượng. Thời gian thực hiện từ 2019 đến 2022.

  2. Nâng cao năng lực kỹ thuật cho nông dân: Tổ chức các lớp tập huấn kỹ thuật thâm canh, phòng trừ sâu bệnh và áp dụng quy trình VietGAP cho ít nhất 70% hộ trồng xoài trong vòng 3 năm tới, nhằm tăng năng suất và chất lượng sản phẩm.

  3. Phát triển cơ sở chế biến và bảo quản hiện đại: Khuyến khích đầu tư xây dựng nhà máy sơ chế, chế biến xoài tròn tại vùng nguyên liệu, hỗ trợ HTX dịch vụ nông nghiệp Hương Xoài mở rộng công suất và đa dạng hóa sản phẩm chế biến. Mục tiêu hoàn thành trong giai đoạn 2020-2023.

  4. Xây dựng liên kết chuỗi giá trị và mở rộng thị trường tiêu thụ: Thiết lập hợp đồng liên kết giữa nông dân, HTX, doanh nghiệp chế biến và các nhà phân phối để đảm bảo đầu ra ổn định, giá cả công bằng. Đồng thời, xúc tiến quảng bá sản phẩm xoài tròn Yên Châu tại các thị trường trong nước và hướng tới xuất khẩu. Thời gian triển khai từ 2019 đến 2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách nông nghiệp: Luận văn cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích thực trạng giúp xây dựng chính sách phát triển cây xoài tròn và chuỗi giá trị nông sản tại địa phương.

  2. Hợp tác xã và doanh nghiệp chế biến nông sản: Thông tin về chuỗi giá trị và phân tích chi phí lợi nhuận hỗ trợ các đơn vị này trong việc nâng cao hiệu quả sản xuất, chế biến và tiêu thụ sản phẩm.

  3. Nông dân và các tổ chức nông nghiệp địa phương: Giúp hiểu rõ vai trò của từng tác nhân trong chuỗi, từ đó nâng cao nhận thức về liên kết sản xuất và áp dụng kỹ thuật canh tác tiên tiến.

  4. Các nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành phát triển nông thôn, kinh tế nông nghiệp: Cung cấp tài liệu tham khảo về phương pháp phân tích chuỗi giá trị, thực trạng phát triển cây ăn quả vùng cao và các giải pháp phát triển bền vững.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chuỗi giá trị xoài tròn Yên Châu gồm những tác nhân nào?
    Chuỗi giá trị bao gồm nông dân trồng xoài, các hộ thu gom, bán buôn, bán lẻ và doanh nghiệp chế biến. Mỗi tác nhân đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra giá trị và đưa sản phẩm đến người tiêu dùng cuối cùng.

  2. Tại sao sản xuất xoài tròn ở Yên Châu còn manh mún?
    Nguyên nhân chính là do quy mô hộ gia đình nhỏ, thiếu vốn đầu tư, trình độ kỹ thuật thấp và chưa có sự liên kết chặt chẽ giữa các tác nhân trong chuỗi, dẫn đến sản xuất tự phát và hiệu quả thấp.

  3. Lợi nhuận trong chuỗi giá trị xoài tròn được phân chia như thế nào?
    Nông dân trồng xoài thường có thu nhập cao hơn các tác nhân trung gian như thu gom và bán buôn. Tuy nhiên, lợi nhuận chưa được phân chia công bằng, gây khó khăn cho sự phát triển bền vững của chuỗi.

  4. Giải pháp nào giúp nâng cao giá trị chuỗi xoài tròn?
    Quy hoạch vùng trồng, nâng cao kỹ thuật canh tác, phát triển cơ sở chế biến hiện đại và xây dựng liên kết chuỗi giá trị là những giải pháp then chốt để tăng giá trị và bền vững cho ngành hàng.

  5. Thị trường tiêu thụ xoài tròn Yên Châu hiện nay ra sao?
    Thị trường chủ yếu là nội địa, tập trung ở các huyện lân cận, thành phố Sơn La và Hà Nội. Thị trường xuất khẩu còn rất nhỏ và chưa được khai thác hiệu quả, cần có chiến lược mở rộng thị trường trong tương lai.

Kết luận

  • Xoài tròn Yên Châu có tiềm năng phát triển lớn với diện tích tăng lên 220 ha và năng suất đạt 80 tạ/ha năm 2017.
  • Chuỗi giá trị xoài tròn gồm nhiều tác nhân nhưng còn manh mún, thiếu liên kết và cơ sở chế biến hiện đại.
  • Lợi nhuận phân chia chưa đồng đều, nông dân có thu nhập cao hơn nhưng vẫn gặp nhiều khó khăn về vốn và kỹ thuật.
  • Cần quy hoạch vùng trồng, nâng cao kỹ thuật, phát triển chế biến và xây dựng liên kết chuỗi để nâng cao giá trị sản phẩm.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể hướng tới phát triển bền vững chuỗi giá trị xoài tròn Yên Châu đến năm 2025, góp phần nâng cao đời sống người dân và phát triển kinh tế nông thôn.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và nông dân cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng thị trường và ứng dụng công nghệ mới trong sản xuất, chế biến xoài tròn.