Tổng quan nghiên cứu

Người Tày là dân tộc chiếm đa số tại huyện Chợ Mới, tỉnh Bắc Kạn với tỷ lệ khoảng 57,21% trong tổng dân số gần 40.000 người. Vùng đất này có điều kiện tự nhiên đặc trưng của miền núi thấp với địa hình đồi núi xen kẽ thung lũng, khí hậu nhiệt đới gió mùa, nhiệt độ trung bình năm từ 21-23°C và lượng mưa tập trung chủ yếu vào các tháng mùa hè. Điều kiện tự nhiên thuận lợi đã hình thành nên đời sống nông nghiệp kết hợp với các hoạt động văn hóa truyền thống đặc sắc của người Tày, trong đó có nghệ thuật hát Then – một loại hình dân ca nghi lễ mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc.

Then Tày không chỉ là hình thức nghệ thuật tổng hợp gồm hát, múa, đàn và trang trí mà còn là biểu hiện sâu sắc của tín ngưỡng tâm linh, phản ánh đời sống xã hội, ước mơ, khát vọng và cách ứng xử của cộng đồng người Tày ở Chợ Mới. Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa các giá trị nội dung và nghệ thuật của Then Tày tại địa phương này, góp phần bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc trong bối cảnh hiện đại hóa và hội nhập. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các bài Then được sưu tầm tại Chợ Mới, Bắc Kạn, với tư liệu chính gồm 168 bài hát Then cổ và hiện đại, được thu thập từ các nghệ nhân và tài liệu biên soạn của các nhà nghiên cứu địa phương. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số, đồng thời phục vụ cho công tác giảng dạy văn học địa phương và phát triển du lịch văn hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai khung lý thuyết chính: lý thuyết văn học dân gian và lý thuyết diễn xướng văn hóa. Lý thuyết văn học dân gian giúp phân tích các thành tố ngôn từ, cấu trúc nội dung và nghệ thuật trong lời hát Then, đồng thời làm rõ vai trò của Then như một thể loại văn học dân gian đặc trưng của người Tày. Lý thuyết diễn xướng văn hóa tập trung vào môi trường biểu diễn, nhân vật diễn xướng, hình thức và các yếu tố phi ngôn ngữ như trang phục, động tác, nhạc cụ, nhằm hiểu sâu sắc mối quan hệ giữa văn bản nghệ thuật và đời sống văn hóa cộng đồng.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Then: loại hình nghệ thuật dân gian tổng hợp, vừa là nghi lễ vừa là biểu hiện văn hóa tâm linh.
  • Diễn xướng: hình thức trình bày sáng tác dân gian bằng lời, âm thanh, cử chỉ, điệu bộ.
  • Nội dung Then: phản ánh tín ngưỡng, xã hội, ước mơ, cách ứng xử của người Tày.
  • Nghệ thuật Then: bao gồm thể thơ, điệu hát, biện pháp tu từ, biểu tượng văn hóa.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tiếp cận liên ngành, kết hợp ngữ văn học với dân tộc học và âm nhạc học. Cụ thể:

  • Điền dã văn học: thu thập lời hát Then trực tiếp từ các nghệ nhân tại các xã Bình Văn, Nông Hạ, Yên Cư, Yên Hân, Mai Lạp… trong huyện Chợ Mới.
  • Khảo sát, thống kê: tổng hợp 168 bài Then, phân loại theo chủ đề và hình thức, thống kê tần suất xuất hiện các hình ảnh, biểu tượng trong lời hát.
  • Phân tích tổng hợp: phân tích nội dung, nghệ thuật lời Then, so sánh các đặc điểm với các vùng lân cận như Ba Bể, Bạch Thông.
  • So sánh đối chiếu: làm nổi bật nét đặc sắc của Then Tày ở Chợ Mới so với các địa phương khác trong tỉnh Bắc Kạn.

Cỡ mẫu gồm 21 nghệ nhân hát Then cổ và 18 nghệ nhân hát Then sa hoa được công nhận tại địa phương. Phương pháp chọn mẫu theo tiêu chí nghệ nhân có uy tín, kinh nghiệm lâu năm và khả năng truyền dạy Then. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2016 đến 2018, đảm bảo thu thập dữ liệu đa dạng và đầy đủ.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Then phản ánh tín ngưỡng tâm linh đậm nét
    Trong 168 bài Then được khảo sát, có 48 bài (chiếm khoảng 29%) tập trung vào tầng thượng giới với các hình ảnh như Ngọc Hoàng (115 lần nhắc đến), Long Vương, Thủy tề (42 lần), tổ tiên (109 lần). Then thể hiện thế giới quan ba tầng: cõi trời, cõi trần và âm phủ, phản ánh niềm tin vào các vị thần, ma quỷ và linh hồn tổ tiên.

  2. Then phản ánh xã hội và đời sống người Tày trong quá khứ
    Các bài Then như Bách Cốc, Bách Điểu, Bách Hoa, Bách Thú phản ánh đời sống nông nghiệp, các loại cây trồng, vật nuôi, hiện thực xã hội có giai cấp với những phê phán về quan lại tham lam, áp bức. Ví dụ, bài Then Thượng cổ vẹn âm mô tả chi tiết việc thu thuế nặng nề khiến người dân nghèo đói, phải bán trâu bò.

  3. Then thể hiện ước mơ, khát vọng của người Tày
    Lời Then chứa đựng những ước nguyện giản dị như cầu cho mùa màng bội thu, gia đình hòa thuận, cha mẹ trường thọ, con cháu hiếu thảo. Các bài Then trong lễ tạ mả, cầu an thể hiện mong muốn được phù hộ, bình an và phát triển.

  4. Then thể hiện cách ứng xử trong gia đình và xã hội
    Then truyền tải các giá trị đạo đức, nhân văn, nhấn mạnh sự kính trọng tổ tiên, tình nghĩa vợ chồng, sự đoàn kết cộng đồng. Các bài Then còn dạy cách ứng xử tốt đẹp, khuyên răn con cháu giữ gìn truyền thống và đạo đức.

Thảo luận kết quả

Các kết quả trên cho thấy Then Tày ở Chợ Mới là một kho tàng văn hóa dân gian phong phú, đa chiều, vừa mang tính nghi lễ vừa là biểu hiện sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Việc thống kê số lần xuất hiện các hình ảnh tâm linh trong lời Then cho thấy tín ngưỡng là yếu tố cốt lõi tạo nên giá trị văn hóa của Then. So với các vùng khác như Ba Bể, Bạch Thông, Then ở Chợ Mới có sự phổ biến rộng rãi và đa dạng về nội dung nghi lễ.

Bức tranh hiện thực xã hội được phản ánh trong Then cho thấy sự gắn bó mật thiết giữa nghệ thuật dân gian với đời sống vật chất và tinh thần của người Tày. Những bài Then phê phán quan lại tham nhũng, áp bức phản ánh ý thức xã hội và tinh thần phản kháng của đồng bào. Đồng thời, ước mơ về cuộc sống ấm no, hạnh phúc được thể hiện qua các bài Then cầu an, tạ mả cho thấy giá trị nhân văn sâu sắc.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tần suất xuất hiện các hình ảnh tâm linh trong lời Then, bảng phân loại các chủ đề Then và biểu đồ so sánh số lượng bài Then nghi lễ và Then sa hoa tại các địa phương trong tỉnh Bắc Kạn. Những phân tích này góp phần làm rõ vai trò Then trong đời sống văn hóa người Tày, đồng thời làm nổi bật nét đặc sắc riêng của Then ở Chợ Mới.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tổ chức các lớp đào tạo, truyền dạy Then cho thế hệ trẻ
    Động viên các nghệ nhân hát Then truyền dạy kỹ năng diễn xướng, lời hát, nghi lễ cho thanh thiếu niên trong vòng 2-3 năm tới. Chủ thể thực hiện: Sở Văn hóa, các trung tâm văn hóa huyện Chợ Mới. Mục tiêu: duy trì và phát triển số lượng nghệ nhân trẻ, tăng 30% số người biết hát Then.

  2. Xây dựng hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận Then Tày là di sản văn hóa phi vật thể
    Hoàn thiện hồ sơ khoa học, tổ chức các hoạt động quảng bá, giới thiệu Then Tày trong 1-2 năm tới. Chủ thể thực hiện: UBND tỉnh Bắc Kạn phối hợp với Viện Văn hóa dân gian. Mục tiêu: nâng cao nhận thức cộng đồng và thu hút sự quan tâm quốc tế.

  3. Phát triển du lịch văn hóa gắn với Then Tày
    Tổ chức các lễ hội Then, biểu diễn nghệ thuật Then tại các điểm du lịch, kết hợp giới thiệu văn hóa dân tộc Tày. Thời gian: 3 năm. Chủ thể thực hiện: Sở Du lịch, Ban quản lý các khu du lịch. Mục tiêu: tăng lượng khách du lịch văn hóa lên 20% mỗi năm.

  4. Sưu tầm, biên soạn và số hóa tài liệu Then Tày
    Thu thập, ghi âm, ghi hình các bài Then cổ và hiện đại, xây dựng kho dữ liệu số phục vụ nghiên cứu và giáo dục trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên, Trung tâm lưu trữ văn hóa dân gian. Mục tiêu: bảo tồn nguyên bản và tạo điều kiện tiếp cận rộng rãi.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian và ngôn ngữ học
    Luận văn cung cấp dữ liệu phong phú về Then Tày, giúp hiểu sâu sắc về tín ngưỡng, nghệ thuật và ngôn ngữ dân tộc Tày, phục vụ cho các nghiên cứu chuyên sâu.

  2. Giáo viên và sinh viên ngành Ngôn ngữ, Văn học Việt Nam
    Tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập về văn học dân gian, văn hóa các dân tộc thiểu số, đặc biệt là văn học địa phương Bắc Kạn.

  3. Cơ quan quản lý văn hóa và du lịch
    Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng chính sách bảo tồn, phát huy giá trị Then Tày, đồng thời phát triển các sản phẩm du lịch văn hóa đặc sắc.

  4. Nghệ nhân, cộng đồng người Tày và các tổ chức bảo tồn văn hóa
    Giúp nâng cao nhận thức về giá trị Then, hỗ trợ công tác truyền dạy, bảo tồn và phát huy nghệ thuật dân gian truyền thống.

Câu hỏi thường gặp

  1. Then Tày là gì và có nguồn gốc từ đâu?
    Then là loại hình nghệ thuật dân gian tổng hợp của người Tày, bao gồm hát, múa, đàn và nghi lễ tín ngưỡng. Nguồn gốc Then có thể từ thời nhà Hán, cách đây trên 2000 năm, gắn liền với cây đàn tính và tín ngưỡng tâm linh của người Tày.

  2. Then Tày ở Chợ Mới có những đặc điểm gì nổi bật?
    Then ở Chợ Mới đa dạng về nội dung và hình thức, phản ánh sâu sắc tín ngưỡng ba cõi, đời sống xã hội, ước mơ và cách ứng xử của người Tày. Diễn xướng Then gắn liền với nhà sàn, bàn thờ tổ tiên và các nghi lễ truyền thống.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để phân tích Then Tày?
    Nghiên cứu kết hợp điền dã văn học, khảo sát, thống kê, phân tích tổng hợp và so sánh đối chiếu, dựa trên dữ liệu thu thập từ nghệ nhân và tài liệu sưu tầm tại địa phương.

  4. Then Tày có vai trò gì trong đời sống cộng đồng người Tày?
    Then vừa là hình thức tín ngưỡng tâm linh giúp kết nối con người với thần linh, vừa là phương tiện truyền tải giá trị văn hóa, giáo dục đạo đức, củng cố tình đoàn kết và bảo tồn bản sắc dân tộc.

  5. Làm thế nào để bảo tồn và phát huy Then Tày trong thời đại hiện nay?
    Cần tổ chức đào tạo nghệ nhân trẻ, xây dựng hồ sơ di sản văn hóa, phát triển du lịch văn hóa gắn với Then, đồng thời số hóa tài liệu để bảo tồn nguyên bản và phổ biến rộng rãi.

Kết luận

  • Then Tày ở Chợ Mới, Bắc Kạn là di sản văn hóa dân gian đặc sắc, phản ánh sâu sắc tín ngưỡng, xã hội và ước mơ của người Tày.
  • Nghiên cứu đã hệ thống hóa 168 bài Then, phân tích nội dung và nghệ thuật, làm rõ vai trò Then trong đời sống văn hóa cộng đồng.
  • Then không chỉ là nghi lễ tâm linh mà còn là phương tiện giáo dục đạo đức, củng cố bản sắc dân tộc và gắn kết cộng đồng.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị Then gồm đào tạo nghệ nhân trẻ, xây dựng hồ sơ di sản, phát triển du lịch văn hóa và số hóa tài liệu.
  • Tiếp theo, cần triển khai các hoạt động thực tiễn bảo tồn Then, đồng thời mở rộng nghiên cứu về các loại hình văn hóa dân gian khác của người Tày tại Bắc Kạn.

Hành động ngay hôm nay để góp phần giữ gìn và phát huy giá trị Then Tày – một kho báu văn hóa của dân tộc Việt Nam!