Tổng quan nghiên cứu

Văn học trung đại Việt Nam giai đoạn thế kỉ X – XIV là một mốc quan trọng trong lịch sử phát triển văn học dân tộc, với nhiều tác phẩm tiêu biểu phản ánh đời sống xã hội, tín ngưỡng và tư tưởng thời đại. Trong đó, tác phẩm Lĩnh Nam chích quái lục của Trần Thế Pháp, ra đời vào cuối thế kỉ XIV, được xem là một trong những tập truyện ngắn tự sự tiêu biểu, ghi lại những câu chuyện kỳ quái, truyền thuyết và anh hùng ca của vùng đất Lĩnh Nam. Tác phẩm không chỉ phản ánh đời sống tâm linh, tín ngưỡng mà còn thể hiện niềm tự hào về cội nguồn, anh linh và hạo khí của dân tộc Đại Việt.

Nghiên cứu tập trung vào hệ thống nhân vật trong Lĩnh Nam chích quái lục từ góc nhìn tự sự học nhằm làm sáng tỏ đặc điểm tự sự và vai trò của nhân vật trong việc thể hiện tư tưởng, chức năng văn học của tác phẩm. Phạm vi nghiên cứu bao gồm toàn bộ 22 truyện trong tác phẩm, với sự so sánh tham khảo một số tác phẩm văn xuôi tự sự cùng giai đoạn như Việt điện u linh tập và Thiền uyển tập anh ngữ lục. Mục tiêu chính là phân tích môtíp, đặc điểm nhân vật, tổ chức hệ thống sự kiện, điểm nhìn trần thuật, không gian, thời gian và ngôn ngữ trần thuật trong tác phẩm.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc làm rõ đặc trưng của văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại, góp phần bổ sung vào kho tàng nghiên cứu văn học dân tộc, đồng thời cung cấp tư liệu tham khảo cho giảng dạy và học tập về tác phẩm Lĩnh Nam chích quái lục cũng như văn học trung đại nói chung.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên lý thuyết tự sự học hiện đại, một phân ngành của thi pháp học, nghiên cứu cấu trúc văn bản tự sự, các thành phần như nhân vật, sự kiện, ngôi kể, điểm nhìn, không gian, thời gian và ngôn ngữ trần thuật. Tự sự học giúp phân tích cách kể chuyện, tổ chức sự kiện và vai trò của chủ thể trần thuật trong việc tạo nên ý nghĩa cho tác phẩm. Các khái niệm chính bao gồm:

  • Tự sự: Phương thức trình bày chuỗi sự kiện có liên kết, thể hiện ý nghĩa qua người kể chuyện.
  • Nhân vật văn học: Đơn vị nghệ thuật thể hiện nội dung, tư tưởng tác phẩm, có thể là nhân vật chính, phụ, chức năng, loại hình hoặc tính cách.
  • Môtíp: Thành tố nghệ thuật lặp lại nhiều lần, có giá trị truyền đạt nội dung tư tưởng.
  • Điểm nhìn trần thuật: Vị trí và vai trò của người kể trong việc dẫn dắt câu chuyện.
  • Không gian và thời gian nghệ thuật: Bối cảnh và thời điểm diễn ra sự kiện trong tác phẩm.
  • Ngôn ngữ trần thuật: Cách thức sử dụng ngôn ngữ để kể chuyện, miêu tả nhân vật và sự kiện.

Ngoài ra, luận văn còn vận dụng lý thuyết về phân loại nhân vật (chính diện, phản diện, chức năng, loại hình, tính cách) và các mô hình tổ chức sự kiện trong tự sự học để phân tích sâu sắc hệ thống nhân vật trong tác phẩm.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:

  • Phương pháp thống kê, phân loại: Thu thập và phân loại các kiểu nhân vật trong Lĩnh Nam chích quái lục nhằm khảo sát đặc điểm từng loại.
  • Phương pháp phân tích: Phân tích chi tiết các yếu tố tự sự như môtíp, đặc điểm nhân vật, tổ chức sự kiện, điểm nhìn, không gian, thời gian và ngôn ngữ trần thuật.
  • Phương pháp liên ngành: Kết hợp kiến thức lịch sử, văn hóa để hiểu bối cảnh và ý nghĩa của nhân vật trong tác phẩm.
  • Phương pháp so sánh: So sánh nhân vật trong Lĩnh Nam chích quái lục với các nhân vật trong tác phẩm văn học trung đại khác nhằm làm rõ đặc điểm riêng biệt.
  • Phương pháp khái quát, tổng hợp: Trên cơ sở phân tích, so sánh, đưa ra kết luận tổng quát về hệ thống nhân vật và cách tự sự trong tác phẩm.

Nguồn dữ liệu chính là bản chép tay và các bản in của Lĩnh Nam chích quái lục, cùng một số tác phẩm văn học trung đại khác. Cỡ mẫu nghiên cứu gồm toàn bộ 22 truyện trong tác phẩm, được chọn vì tính đại diện và đặc trưng. Thời gian nghiên cứu kéo dài khoảng 12 tháng, từ khảo sát tài liệu đến phân tích và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hệ thống nhân vật đa dạng nhưng chủ yếu là nhân vật chức năng
    Trong 22 truyện, nhân vật bao gồm thần linh, anh hùng dân tộc, danh nhân lịch sử, và con người trần tục. Khoảng 80% nhân vật thuộc loại chức năng, không có nội tâm phức tạp, chỉ thực hiện chức năng giáo huấn, tôn giáo hoặc chính trị. Ví dụ, nhân vật Lạc Long Quân và Âu Cơ trong Truyện Họ Hồng Bàng được xây dựng để thể hiện nguồn gốc thần thoại và niềm tự hào dân tộc.

  2. Vận dụng môtíp dân gian một cách sáng tạo
    Các môtíp như thụ thai và sinh nở thần kì, báo mộng, trừng phạt người xấu có giọng hát ngọt ngào được sử dụng phổ biến. Môtíp thụ thai thần kì xuất hiện trong Truyện Đổng Thiên Vương và Truyện Họ Hồng Bàng, thể hiện sự kế thừa văn học dân gian. Môtíp báo mộng được dùng để nhấn mạnh sự linh ứng của thần linh, như trong Truyện Hai bà trinh linh phu nhân họ Trưng. Môtíp trừng phạt được thể hiện qua nhân vật Hà Ô Lôi, người xấu xí nhưng có giọng hát mê hoặc, cuối cùng bị trừng phạt.

  3. Đặc điểm nhân vật tập trung vào xuất thân, phẩm chất và hành vi
    Xuất thân nhân vật được giới thiệu rõ ràng, thường gắn với lịch sử hoặc thần thoại, nhằm tạo độ tin cậy và giáo huấn. Phẩm chất nhân vật chủ yếu là những đức tính tốt đẹp, anh hùng, hào kiệt, hoặc liệt nữ có khí tiết. Hành vi của nhân vật được miêu tả qua các sự kiện cụ thể, thể hiện chức năng và tư tưởng tác phẩm. Ví dụ, nhân vật Âu Cơ được xây dựng là người phụ nữ hi sinh, giữ trọn đạo nghĩa vợ chồng và làm mẹ mẫu mực.

  4. Sự xuất hiện của nhân vật có cá tính và nội tâm phức tạp
    Nhân vật Hà Ô Lôi là ngoại lệ nổi bật, có cá tính đời thường, nội tâm và hành vi phức tạp hơn so với các nhân vật chức năng khác. Hà Ô Lôi có ngoại hình xấu xí, tính cách lém lỉnh, ham mê sắc đẹp và cuối cùng bị trừng phạt, phản ánh bước tiến mới trong xây dựng nhân vật trung đại.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy Lĩnh Nam chích quái lục là tác phẩm tiêu biểu cho văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại, vừa kế thừa truyền thống văn học dân gian vừa có những sáng tạo riêng biệt. Việc tập trung xây dựng nhân vật chức năng phù hợp với mục đích giáo huấn, tôn giáo và chính trị của tác phẩm trong bối cảnh xã hội phong kiến ổn định, thịnh trị.

So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đi sâu phân tích hệ thống nhân vật dưới góc nhìn tự sự học, làm rõ cách tổ chức sự kiện và vai trò của điểm nhìn, không gian, thời gian trong việc thể hiện nhân vật. Việc phát hiện nhân vật Hà Ô Lôi với cá tính phức tạp mở ra hướng nghiên cứu mới về sự chuyển biến trong xây dựng nhân vật văn học trung đại.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ phân bố các loại nhân vật theo chức năng, bảng so sánh môtíp trong Lĩnh Nam chích quái lục và văn học dân gian, cũng như sơ đồ tổ chức hệ thống sự kiện liên quan đến nhân vật chính.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nghiên cứu chuyên sâu về nhân vật cá tính trong văn học trung đại
    Khuyến khích các nhà nghiên cứu mở rộng phân tích các nhân vật có nội tâm phức tạp như Hà Ô Lôi để hiểu rõ hơn sự chuyển biến trong thi pháp xây dựng nhân vật. Thời gian thực hiện: 2-3 năm. Chủ thể: các viện nghiên cứu văn học, trường đại học.

  2. Phát triển tài liệu giảng dạy về tự sự học và nhân vật văn học trung đại
    Biên soạn giáo trình, tài liệu tham khảo dựa trên kết quả nghiên cứu để phục vụ giảng dạy môn Ngữ văn và nghiên cứu văn học trung đại. Mục tiêu nâng cao nhận thức sinh viên về đặc trưng tự sự học. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: khoa Ngữ văn các trường đại học.

  3. Số hóa và phổ biến các bản chép tay, bản in Lĩnh Nam chích quái lục
    Tạo cơ sở dữ liệu điện tử, phục vụ nghiên cứu và tiếp cận rộng rãi hơn với công chúng. Thời gian: 1-2 năm. Chủ thể: thư viện quốc gia, các trung tâm lưu trữ văn hóa.

  4. Tổ chức hội thảo, tọa đàm liên ngành về văn học trung đại và tự sự học
    Tăng cường trao đổi học thuật giữa các nhà nghiên cứu văn học, lịch sử, văn hóa để làm sáng tỏ bối cảnh và ý nghĩa của tác phẩm. Thời gian: định kỳ hàng năm. Chủ thể: các trường đại học, viện nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Sinh viên và giảng viên ngành Ngôn ngữ và Văn học Việt Nam
    Luận văn cung cấp kiến thức chuyên sâu về tự sự học và nhân vật trong văn học trung đại, hỗ trợ học tập và giảng dạy các tác phẩm văn học cổ điển.

  2. Nhà nghiên cứu văn học dân gian và trung đại
    Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu rõ hơn về môtíp, thi pháp và cách xây dựng nhân vật trong văn học truyền thống Việt Nam.

  3. Chuyên gia lịch sử văn hóa và nghiên cứu liên ngành
    Giúp làm sáng tỏ mối quan hệ giữa văn học, lịch sử, tín ngưỡng và xã hội trong giai đoạn phong kiến đầu tiên của Việt Nam.

  4. Nhà biên soạn giáo trình và sách tham khảo
    Cung cấp cơ sở lý luận và dữ liệu thực tiễn để phát triển tài liệu giảng dạy về văn học trung đại và tự sự học.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tự sự học là gì và tại sao lại quan trọng trong nghiên cứu văn học trung đại?
    Tự sự học là phân ngành nghiên cứu cấu trúc và phương thức kể chuyện trong văn học. Nó giúp phân tích cách tổ chức sự kiện, vai trò nhân vật và điểm nhìn, từ đó hiểu sâu sắc hơn về ý nghĩa và chức năng của tác phẩm, đặc biệt trong văn học trung đại với nhiều yếu tố truyền thống và chức năng tôn giáo.

  2. Nhân vật chức năng khác gì so với nhân vật tính cách?
    Nhân vật chức năng thường mang đặc điểm cố định, không có nội tâm phức tạp, thực hiện một vai trò nhất định trong câu chuyện. Ngược lại, nhân vật tính cách có cá tính nổi bật, nội tâm phong phú và phát triển qua diễn biến truyện. Trong Lĩnh Nam chích quái lục, đa số nhân vật là chức năng, ngoại trừ một số như Hà Ô Lôi có tính cách rõ nét.

  3. Môtíp thụ thai và sinh nở thần kì được thể hiện như thế nào trong tác phẩm?
    Môtíp này xuất hiện qua các câu chuyện như Truyện Họ Hồng Bàng và Truyện Đổng Thiên Vương, mô tả sự ra đời kỳ lạ của nhân vật qua bọc trứng hoặc sinh nở phi thường, nhằm nhấn mạnh nguồn gốc thần thoại và sự đặc biệt của nhân vật, kế thừa từ văn học dân gian.

  4. Vai trò của điểm nhìn trần thuật trong việc xây dựng nhân vật?
    Điểm nhìn trần thuật xác định ai là người kể chuyện và cách kể, ảnh hưởng đến cách độc giả tiếp nhận nhân vật và sự kiện. Trong Lĩnh Nam chích quái lục, ngôi kể thứ ba được sử dụng phổ biến, tạo sự khách quan và giúp người kể có thể bình luận, đánh giá nhân vật.

  5. Nhân vật Hà Ô Lôi có ý nghĩa gì trong bối cảnh văn học trung đại?
    Hà Ô Lôi là nhân vật ngoại lệ với cá tính đời thường, nội tâm phức tạp và hành vi không chuẩn mực, phản ánh sự chuyển biến trong xây dựng nhân vật từ hình mẫu chức năng sang nhân vật có chiều sâu hơn, mở đường cho sự phát triển của văn học trung đại về sau.

Kết luận

  • Luận văn là công trình đầu tiên nghiên cứu hệ thống nhân vật trong Lĩnh Nam chích quái lục dưới góc nhìn tự sự học, làm rõ đặc trưng tự sự và vai trò nhân vật trong văn học trung đại Việt Nam.
  • Hệ thống nhân vật chủ yếu là nhân vật chức năng, phục vụ mục đích giáo huấn, tôn giáo và chính trị, với sự vận dụng sáng tạo các môtíp dân gian.
  • Phát hiện nhân vật Hà Ô Lôi với cá tính phức tạp đánh dấu bước chuyển mình trong xây dựng nhân vật trung đại.
  • Kết quả nghiên cứu góp phần bổ sung tư liệu cho giảng dạy, nghiên cứu văn học trung đại và phát triển lý thuyết tự sự học trong văn học Việt Nam.
  • Đề xuất các giải pháp nghiên cứu chuyên sâu, phát triển tài liệu giảng dạy và số hóa tư liệu nhằm nâng cao hiệu quả nghiên cứu và phổ biến kiến thức.

Tiếp theo, cần triển khai các nghiên cứu chuyên sâu về nhân vật cá tính trong văn học trung đại và phát triển tài liệu giảng dạy dựa trên kết quả luận văn. Mời các nhà nghiên cứu, giảng viên và sinh viên quan tâm tiếp cận và ứng dụng kết quả nghiên cứu này để phát huy giá trị văn học dân tộc.