Tổng quan nghiên cứu

Huyện Mường Nhé, tỉnh Điện Biên, với tổng diện tích tự nhiên khoảng 156.908 ha, trong đó đất lâm nghiệp chiếm tới 80,17%, là vùng có tiềm năng lớn về tài nguyên rừng và đất lâm nghiệp. Tuy nhiên, trong giai đoạn 2014-2019, diện tích đất quy hoạch cho lâm nghiệp đã giảm gần 18%, chủ yếu do chuyển đổi mục đích sử dụng đất phục vụ ổn định dân cư và phát triển kinh tế - xã hội. Mặc dù vậy, diện tích rừng có thực tế lại tăng 3,14%, đạt hơn 82.900 ha, trong đó rừng tự nhiên chiếm đa số với 64,66%. Việc quản lý nhà nước về rừng và đất lâm nghiệp tại huyện Mường Nhé đang đối mặt với nhiều thách thức như áp lực dân số tăng nhanh, tranh chấp đất đai, khai thác rừng trái phép và hạn chế về nguồn lực quản lý.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá thực trạng quản lý nhà nước về rừng và đất lâm nghiệp tại huyện Mường Nhé trong giai đoạn 2014-2019, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý trên quan điểm phát triển bền vững. Nghiên cứu tập trung vào hai đơn vị quản lý chủ lực là Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Mường Nhé và Hạt kiểm lâm huyện Mường Nhé. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học, thực tiễn cho công tác quy hoạch, bảo vệ và phát triển rừng, góp phần ổn định đời sống cộng đồng dân cư và bảo vệ môi trường sinh thái khu vực Tây Bắc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý rừng bền vững, bao gồm:

  • Khái niệm rừng và đất lâm nghiệp theo Luật Lâm nghiệp 2017, nhấn mạnh rừng là hệ sinh thái đa dạng gồm thực vật, động vật và các yếu tố môi trường, với diện tích tối thiểu 0,3 ha và độ tàn che từ 0,1 trở lên.
  • Quản lý rừng bền vững theo định nghĩa của ITTO (2004) và Luật Lâm nghiệp 2017, tập trung vào duy trì đa dạng sinh học, năng suất và chức năng sinh thái, kinh tế, xã hội của rừng mà không làm suy giảm nguồn tài nguyên cho các thế hệ tương lai.
  • Mô hình quản lý rừng có sự tham gia của cộng đồng được áp dụng rộng rãi trên thế giới và Việt Nam, nhấn mạnh vai trò của người dân trong bảo vệ và phát triển rừng, đồng thời đảm bảo hài hòa lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường.

Các khái niệm chính bao gồm: bảo vệ rừng, phát triển rừng, quản lý rừng bền vững, đất lâm nghiệp, và quản lý nhà nước về rừng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp thu thập số liệu thứ cấp và khảo sát thực địa:

  • Nguồn dữ liệu thứ cấp: Báo cáo kiểm kê rừng năm 2014, báo cáo biến động rừng và đất lâm nghiệp năm 2019, các văn bản pháp luật liên quan, báo cáo quản lý của các cơ quan chức năng huyện Mường Nhé.
  • Phương pháp phỏng vấn bán định hướng: Thực hiện với 40 cán bộ, lãnh đạo các phòng ban, đơn vị quản lý rừng, đại diện UBND xã và cộng đồng dân cư nhằm thu thập thông tin thực tiễn về công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng.
  • Phương pháp thảo luận nhóm: Hai nhóm chuyên gia và cán bộ quản lý phân tích nguyên nhân, hậu quả và đề xuất giải pháp quản lý rừng và đất lâm nghiệp.
  • Phân tích số liệu: Sử dụng phần mềm Excel để tổng hợp, xử lý và trình bày dữ liệu.

Thời gian nghiên cứu từ tháng 10/2019 đến tháng 5/2020, tập trung đánh giá hiện trạng rừng, công tác quản lý nhà nước và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả quản lý.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng rừng và đất lâm nghiệp: Đến cuối năm 2019, diện tích đất lâm nghiệp của huyện là 125.797 ha, chiếm 80,17% tổng diện tích tự nhiên. Trong đó, diện tích có rừng là 82.938 ha (65,89%), chủ yếu là rừng tự nhiên (64,66%). Diện tích đất chưa có rừng chiếm 34,11%. Diện tích rừng được phân theo chức năng gồm rừng đặc dụng (37,5%), rừng phòng hộ (31,7%) và rừng sản xuất (30,8%).

  2. Biến động diện tích rừng và đất lâm nghiệp (2014-2019): Tổng diện tích quy hoạch lâm nghiệp giảm 17,9% (27.481 ha), chủ yếu do chuyển đổi mục đích sử dụng đất phục vụ ổn định dân cư theo Quyết định số 79/QĐ-TTg năm 2012. Tuy nhiên, diện tích rừng có thực tế tăng 3,14% (2.278 ha), trong đó rừng đặc dụng tăng 13,36%, rừng phòng hộ giảm 24,94%, rừng sản xuất giảm 29,01%.

  3. Hệ thống tổ chức quản lý: Công tác quản lý nhà nước về rừng và đất lâm nghiệp được thực hiện bởi 4 đơn vị chính gồm Phòng Nông nghiệp và PTNT, Phòng Tài nguyên và Môi trường, Hạt Kiểm lâm huyện và Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên Mường Nhé. Tổng biên chế làm công tác quản lý là 67 người, trong đó lực lượng kiểm lâm chuyên trách chỉ chiếm khoảng 28 người, dẫn đến bình quân mỗi cán bộ kiểm lâm phụ trách gần 3.600 ha rừng, gây khó khăn trong công tác quản lý.

  4. Hoạt động quản lý và bảo vệ rừng: Từ 2014 đến 2019, huyện trồng mới 643,79 ha rừng sản xuất chủ yếu là keo lai, khoanh nuôi tái sinh rừng tự nhiên trung bình 326 ha/năm. Tuy nhiên, ý thức trồng rừng của người dân còn hạn chế, chủ yếu dựa vào tái sinh tự nhiên. Công tác bảo vệ rừng gặp nhiều khó khăn do địa hình phức tạp, lực lượng mỏng, tình trạng khai thác và lấn chiếm đất lâm nghiệp trái phép diễn biến phức tạp.

Thảo luận kết quả

Sự biến động diện tích đất lâm nghiệp và rừng tại Mường Nhé phản ánh tác động của chính sách ổn định dân cư và phát triển kinh tế xã hội, đồng thời cho thấy sự chuyển đổi mục đích sử dụng đất đang diễn ra mạnh mẽ. Việc tăng diện tích rừng đặc dụng và rừng tự nhiên cho thấy hiệu quả bước đầu của các chính sách bảo vệ rừng, tuy nhiên sự giảm sút diện tích rừng phòng hộ và sản xuất cảnh báo nguy cơ suy thoái tài nguyên rừng.

Hệ thống tổ chức quản lý còn nhiều hạn chế về nguồn nhân lực và cơ sở vật chất, đặc biệt lực lượng kiểm lâm chuyên trách quá mỏng so với diện tích quản lý rộng lớn, gây khó khăn trong việc tuần tra, kiểm soát và xử lý vi phạm. So với các nghiên cứu tại các địa phương khác, tình trạng này là phổ biến ở vùng núi, vùng sâu vùng xa, đòi hỏi sự đầu tư và đổi mới trong tổ chức quản lý.

Hoạt động trồng rừng và khoanh nuôi tái sinh tuy có tiến triển nhưng chưa đáp ứng được nhu cầu phát triển bền vững, do người dân chưa thực sự chủ động và thiếu các chính sách hỗ trợ kỹ thuật, vốn và thị trường tiêu thụ sản phẩm rừng. Các biểu đồ biến động diện tích rừng theo chức năng và chủ quản lý sẽ minh họa rõ nét sự thay đổi trong giai đoạn nghiên cứu, giúp đánh giá hiệu quả quản lý.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy hoạch và chính sách quản lý đất lâm nghiệp: Cần rà soát, điều chỉnh quy hoạch sử dụng đất lâm nghiệp phù hợp với thực tế phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường, đảm bảo cân bằng giữa phát triển và bảo tồn. Thời gian thực hiện trong 2 năm, do UBND huyện chủ trì phối hợp Sở NN&PTNT.

  2. Tăng cường nguồn lực cho công tác quản lý và bảo vệ rừng: Đầu tư nâng cao biên chế kiểm lâm chuyên trách, trang thiết bị tuần tra, giám sát hiện đại như camera, drone; đào tạo nâng cao năng lực cán bộ. Mục tiêu tăng tỷ lệ diện tích rừng được kiểm soát hiệu quả lên 80% trong 3 năm tới.

  3. Phát triển mô hình quản lý rừng cộng đồng có sự tham gia: Khuyến khích giao quyền quản lý rừng cho cộng đồng dân cư, xây dựng các hợp tác xã lâm nghiệp, hỗ trợ kỹ thuật và thị trường tiêu thụ sản phẩm rừng. Thời gian triển khai 3-5 năm, phối hợp với các tổ chức phi chính phủ và viện nghiên cứu.

  4. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật và nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình phổ biến pháp luật, tập huấn kỹ thuật trồng rừng, bảo vệ rừng, phòng cháy chữa cháy rừng cho người dân và cán bộ quản lý. Mục tiêu nâng cao tỷ lệ người dân tham gia bảo vệ rừng lên trên 70% trong 2 năm.

  5. Hỗ trợ phát triển kinh tế nông lâm kết hợp bền vững: Cung cấp vốn vay ưu đãi, chuyển giao công nghệ trồng cây công nghiệp và cây lâm nghiệp có giá trị kinh tế cao, tạo sinh kế ổn định cho người dân sống gần rừng. Thời gian thực hiện 3 năm, do Phòng Nông nghiệp và PTNT phối hợp các đơn vị liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý nhà nước về lâm nghiệp: Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn để hoàn thiện chính sách, quy hoạch và nâng cao hiệu quả quản lý rừng, đất lâm nghiệp tại các huyện miền núi.

  2. Các nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Lâm học, Quản lý tài nguyên môi trường: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá về phương pháp nghiên cứu, đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp quản lý rừng bền vững trong điều kiện địa phương đặc thù.

  3. Các tổ chức phi chính phủ và dự án phát triển lâm nghiệp cộng đồng: Thông tin chi tiết về mô hình quản lý rừng, vai trò cộng đồng và các khó khăn, thuận lợi trong công tác bảo vệ rừng giúp thiết kế chương trình hỗ trợ phù hợp.

  4. Cộng đồng dân cư và chủ rừng tại các vùng có rừng tự nhiên: Hiểu rõ hơn về quyền lợi, trách nhiệm trong quản lý, bảo vệ rừng, từ đó nâng cao ý thức và tham gia tích cực vào công tác bảo vệ và phát triển rừng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao diện tích đất lâm nghiệp lại giảm trong khi diện tích rừng tăng?
    Việc giảm diện tích đất lâm nghiệp chủ yếu do chuyển đổi mục đích sử dụng đất phục vụ ổn định dân cư và phát triển kinh tế xã hội theo các quyết định của Chính phủ. Tuy nhiên, diện tích rừng tăng do công tác trồng rừng, khoanh nuôi tái sinh và bảo vệ rừng hiệu quả hơn.

  2. Lực lượng kiểm lâm hiện tại có đáp ứng được yêu cầu quản lý không?
    Lực lượng kiểm lâm chuyên trách còn quá mỏng, bình quân mỗi cán bộ phụ trách gần 3.600 ha, gây khó khăn trong tuần tra, kiểm soát và xử lý vi phạm. Cần tăng cường biên chế và trang thiết bị hỗ trợ để nâng cao hiệu quả quản lý.

  3. Người dân có vai trò như thế nào trong quản lý rừng?
    Người dân, đặc biệt là cộng đồng bản địa, đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ và phát triển rừng thông qua các mô hình quản lý rừng cộng đồng, nhận khoán bảo vệ rừng và tham gia các hoạt động trồng rừng, phòng cháy chữa cháy.

  4. Các chính sách hỗ trợ phát triển rừng hiện nay có hiệu quả không?
    Chính sách hỗ trợ trồng rừng, khoanh nuôi tái sinh đã đạt được kết quả nhất định, tuy nhiên ý thức và năng lực của người dân còn hạn chế, cần tăng cường hỗ trợ kỹ thuật, vốn và thị trường tiêu thụ để phát huy hiệu quả.

  5. Làm thế nào để nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước về rừng tại huyện Mường Nhé?
    Cần hoàn thiện quy hoạch, tăng cường nguồn lực quản lý, phát triển mô hình quản lý rừng cộng đồng, đẩy mạnh tuyên truyền pháp luật và hỗ trợ phát triển kinh tế nông lâm kết hợp bền vững nhằm ổn định đời sống và bảo vệ tài nguyên rừng.

Kết luận

  • Diện tích đất lâm nghiệp huyện Mường Nhé chiếm trên 80% tổng diện tích tự nhiên, với rừng tự nhiên chiếm đa số, tuy nhiên diện tích đất lâm nghiệp quy hoạch giảm gần 18% trong giai đoạn 2014-2019 do chuyển đổi mục đích sử dụng đất.
  • Hệ thống tổ chức quản lý rừng và đất lâm nghiệp còn nhiều hạn chế về nguồn nhân lực và cơ sở vật chất, đặc biệt lực lượng kiểm lâm chuyên trách mỏng, gây khó khăn trong công tác bảo vệ rừng.
  • Hoạt động trồng rừng và khoanh nuôi tái sinh có tiến triển nhưng chưa đáp ứng nhu cầu phát triển bền vững, ý thức và năng lực của người dân còn hạn chế.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào hoàn thiện quy hoạch, tăng cường nguồn lực quản lý, phát triển mô hình quản lý rừng cộng đồng, nâng cao nhận thức cộng đồng và hỗ trợ phát triển kinh tế nông lâm kết hợp.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn quan trọng cho công tác quản lý rừng và đất lâm nghiệp tại huyện Mường Nhé, góp phần bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và phát triển bền vững khu vực Tây Bắc.

Hành động tiếp theo: Triển khai các giải pháp đề xuất trong vòng 2-5 năm tới, đồng thời tiếp tục nghiên cứu, đánh giá định kỳ để điều chỉnh chính sách và phương thức quản lý phù hợp với thực tiễn phát triển. Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng dân cư được khuyến khích tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu nhằm nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên rừng.