Tổng quan nghiên cứu

An ninh môi trường đang trở thành một vấn đề cấp bách và được quan tâm sâu sắc trong đời sống xã hội hiện nay. Tại Việt Nam, chất lượng môi trường có xu hướng suy giảm, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và đời sống của người dân. Theo báo cáo của Cục Cảnh sát môi trường năm 2014, có hơn 70% khu công nghiệp không có hệ thống xử lý nước thải đạt chuẩn, hơn 90% cơ sở sản xuất không xử lý nước thải, và 98% doanh nghiệp vi phạm quy định về xả thải. Xã Kim Lan, huyện Gia Lâm, Hà Nội, với truyền thống làng nghề gốm sứ, đang đối mặt với những thách thức nghiêm trọng về ô nhiễm môi trường do hoạt động sản xuất chưa được kiểm soát chặt chẽ.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là phân tích thực trạng và đề xuất các giải pháp tăng cường công tác bảo đảm an ninh môi trường trên địa bàn xã Kim Lan trong giai đoạn 2021-2025, nhằm hướng tới phát triển bền vững. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các hoạt động quản trị an ninh môi trường, chính sách và thực tiễn bảo vệ môi trường tại xã Kim Lan, với dữ liệu thu thập từ năm 2015 đến 2020. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao nhận thức, hoàn thiện cơ chế quản lý và thúc đẩy phát triển kinh tế gắn liền với bảo vệ môi trường tại các làng nghề truyền thống.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hai lý thuyết chính: lý thuyết an ninh phi truyền thống và lý thuyết phát triển bền vững. An ninh phi truyền thống được hiểu là bảo đảm an toàn cho con người và cộng đồng trước các mối đe dọa phi quân sự như ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu, dịch bệnh, tội phạm xuyên biên giới. Phát triển bền vững được định nghĩa là quá trình phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai, bao gồm ba trụ cột kinh tế, xã hội và môi trường.

Các khái niệm chính được sử dụng gồm: an ninh môi trường (trạng thái cân bằng các yếu tố môi trường đảm bảo điều kiện sống và phát triển), quản trị an ninh môi trường (quản lý, giám sát và phòng ngừa các rủi ro môi trường), làng nghề truyền thống (đơn vị sản xuất thủ công có tính gia truyền và quy mô nhỏ), và ô nhiễm môi trường làng nghề (ảnh hưởng tiêu cực từ hoạt động sản xuất đến đất, nước, không khí).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử để phân tích các mối quan hệ xã hội và tự nhiên trong bảo đảm an ninh môi trường. Phương pháp phân tích, tổng hợp, so sánh được áp dụng để đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp.

Nguồn dữ liệu chính bao gồm số liệu điều tra thực tế tại xã Kim Lan giai đoạn 2015-2020, các báo cáo môi trường, văn bản pháp luật liên quan đến bảo vệ môi trường và an ninh phi truyền thống. Cỡ mẫu khảo sát gồm hơn 870 hộ gia đình và các cơ sở sản xuất trong làng nghề gốm sứ, với tỷ lệ hộ gia đình chiếm 82,35% và hợp tác xã chiếm 1%. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu ngẫu nhiên có trọng số nhằm đảm bảo tính đại diện cho các nhóm đối tượng trong xã. Thời gian nghiên cứu kéo dài từ năm 2021 đến 2022, tập trung phân tích dữ liệu định lượng và định tính để đưa ra kết luận chính xác.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Hiện trạng ô nhiễm môi trường tại xã Kim Lan: Diện tích đất nông nghiệp giảm từ 605,5 ha năm 2018 xuống còn 598,44 ha năm 2020, trong đó đất canh tác hàng năm giảm 16,73% trong giai đoạn này. Nước thải từ làng nghề gốm sứ chưa được xử lý triệt để, gây ô nhiễm nguồn nước mặt và nước ngầm với hàm lượng kim loại nặng vượt mức cho phép. Mức độ hài lòng của người dân về chất lượng môi trường đất, nước và không khí chỉ đạt khoảng 50-60%, phản ánh sự bất mãn đáng kể.

  2. Cơ cấu lao động và sản xuất: Tỷ lệ lao động làm nghề gốm sứ chiếm gần 50% tổng số lao động xã hội, trong khi lao động nông nghiệp giảm từ 43,25% năm 2016 xuống còn 38,73% năm 2017. Hình thức tổ chức sản xuất chủ yếu là hộ gia đình (82,35%) và cơ sở sản xuất độc lập (61,18%), cho thấy tính chất gia truyền và quy mô nhỏ lẻ của làng nghề.

  3. Chính sách và quản lý môi trường: Khoảng 70% các khu công nghiệp và làng nghề không có hệ thống xử lý nước thải đạt chuẩn. Chi phí quản lý môi trường còn hạn chế, chỉ chiếm khoảng 1% tổng ngân sách nhà nước dành cho môi trường. Việc thực thi pháp luật về bảo vệ môi trường còn nhiều bất cập, dẫn đến tình trạng vi phạm kéo dài.

  4. Ảnh hưởng sức khỏe cộng đồng: Tỷ lệ người mắc các bệnh liên quan đến ô nhiễm môi trường như bệnh ngoài da, hô hấp, ung thư tại làng nghề tăng lên, tuổi thọ trung bình thấp hơn 10 năm so với các khu vực không có làng nghề. Đây là hệ quả trực tiếp của việc ô nhiễm đất, nước và không khí do hoạt động sản xuất chưa kiểm soát.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng ô nhiễm là do quy mô sản xuất nhỏ lẻ, công nghệ lạc hậu, thiếu hệ thống xử lý chất thải và ý thức bảo vệ môi trường của các hộ sản xuất còn hạn chế. So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả tương đồng với báo cáo của Bộ Tài nguyên và Môi trường về ô nhiễm làng nghề tại các tỉnh phía Bắc. Việc giảm diện tích đất nông nghiệp và chuyển đổi cơ cấu lao động phản ánh xu hướng công nghiệp hóa - hiện đại hóa nhưng cũng đặt ra thách thức lớn về bảo vệ môi trường.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thể hiện biến động diện tích đất, tỷ lệ lao động theo ngành nghề, mức độ hài lòng của người dân về môi trường và chi phí quản lý môi trường. Bảng đánh giá định lượng hiện trạng an ninh môi trường xã Kim Lan cũng minh họa rõ các chỉ số vượt chuẩn cho phép.

Kết quả nghiên cứu nhấn mạnh vai trò quan trọng của quản trị an ninh môi trường trong việc cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống và phát triển bền vững địa phương.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường hoàn thiện chính sách và pháp luật về bảo vệ môi trường: Cần xây dựng và ban hành các nghị quyết chuyên đề về bảo vệ môi trường làng nghề, đồng thời tăng cường chế tài xử phạt vi phạm môi trường. Chủ thể thực hiện là các cơ quan quản lý nhà nước địa phương, trong vòng 1-2 năm tới.

  2. Nâng cao năng lực quản lý và giám sát môi trường: Đầu tư hiện đại hóa hệ thống quan trắc, cảnh báo ô nhiễm môi trường, đặc biệt là nước thải và không khí tại các làng nghề. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do UBND xã phối hợp với Sở Tài nguyên và Môi trường.

  3. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng: Tổ chức các chương trình giáo dục, truyền thông về bảo vệ môi trường, khuyến khích người dân và doanh nghiệp áp dụng công nghệ sạch, giảm thiểu ô nhiễm. Chủ thể là các tổ chức chính trị - xã hội, trường học, trong vòng 1 năm.

  4. Khuyến khích ứng dụng khoa học kỹ thuật và công nghệ xanh: Hỗ trợ các cơ sở sản xuất chuyển đổi sang công nghệ sản xuất thân thiện môi trường, xử lý chất thải hiệu quả, giảm phát thải khí độc hại. Thời gian triển khai 3-5 năm, phối hợp giữa các viện nghiên cứu, doanh nghiệp và chính quyền địa phương.

  5. Xây dựng cơ chế hợp tác liên ngành và huy động nguồn lực: Tăng cường phối hợp giữa các ngành tài nguyên môi trường, y tế, công an và chính quyền địa phương để phòng ngừa, xử lý vi phạm môi trường. Đồng thời huy động nguồn lực tài chính từ ngân sách và xã hội hóa cho công tác bảo vệ môi trường. Thực hiện liên tục trong giai đoạn 2021-2025.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước về môi trường và an ninh phi truyền thống: Giúp hoàn thiện chính sách, nâng cao hiệu quả quản lý và giám sát môi trường tại các địa phương có làng nghề truyền thống.

  2. Các nhà nghiên cứu và học viên chuyên ngành quản trị an ninh phi truyền thống, môi trường: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển các đề tài nghiên cứu liên quan đến an ninh môi trường và phát triển bền vững.

  3. Doanh nghiệp và hộ sản xuất trong làng nghề: Hỗ trợ nhận thức về tác động môi trường, thúc đẩy áp dụng công nghệ sạch và thực hiện các biện pháp bảo vệ môi trường trong sản xuất.

  4. Tổ chức phi chính phủ và cộng đồng dân cư: Làm cơ sở để xây dựng các chương trình truyền thông, nâng cao nhận thức và tham gia bảo vệ môi trường tại địa phương.

Câu hỏi thường gặp

  1. An ninh môi trường là gì và tại sao nó quan trọng?
    An ninh môi trường là trạng thái cân bằng các yếu tố môi trường đảm bảo điều kiện sống và phát triển bền vững cho con người và sinh vật. Nó quan trọng vì môi trường suy thoái sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe, kinh tế và ổn định xã hội.

  2. Tình trạng ô nhiễm môi trường tại làng nghề Kim Lan như thế nào?
    Ô nhiễm chủ yếu do nước thải chưa xử lý, đất và không khí bị nhiễm kim loại nặng và các chất độc hại. Người dân có mức độ hài lòng về môi trường chỉ khoảng 50-60%, phản ánh sự bất mãn và lo ngại.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng trong luận văn?
    Nghiên cứu sử dụng phương pháp duy vật biện chứng, phân tích tổng hợp, so sánh và khảo sát thực địa với cỡ mẫu hơn 870 hộ gia đình và cơ sở sản xuất tại xã Kim Lan.

  4. Giải pháp nào được đề xuất để cải thiện an ninh môi trường tại Kim Lan?
    Bao gồm hoàn thiện chính sách pháp luật, nâng cao năng lực quản lý, tuyên truyền nâng cao nhận thức, ứng dụng công nghệ xanh và xây dựng cơ chế hợp tác liên ngành.

  5. Ai nên sử dụng kết quả nghiên cứu này?
    Cơ quan quản lý nhà nước, nhà nghiên cứu, doanh nghiệp làng nghề và tổ chức cộng đồng đều có thể sử dụng để nâng cao hiệu quả bảo vệ môi trường và phát triển bền vững.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ thực trạng ô nhiễm môi trường và các thách thức trong bảo đảm an ninh môi trường tại xã Kim Lan, huyện Gia Lâm.
  • Phân tích chi tiết các yếu tố ảnh hưởng đến an ninh môi trường, bao gồm cơ cấu lao động, quy mô sản xuất và chính sách quản lý.
  • Đề xuất các nhóm giải pháp thiết thực nhằm nâng cao hiệu quả công tác bảo đảm an ninh môi trường trong giai đoạn 2021-2025.
  • Nghiên cứu góp phần bổ sung cơ sở lý luận và thực tiễn cho quản trị an ninh phi truyền thống và phát triển bền vững tại các làng nghề truyền thống.
  • Khuyến nghị các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát chặt chẽ và mở rộng nghiên cứu sang các địa bàn khác để nhân rộng mô hình thành công.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ môi trường là bảo vệ tương lai bền vững cho cộng đồng và quốc gia.