I. Tổng quan về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại
Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn mở đầu của quá trình tố tụng, có vai trò xác định sự việc có dấu hiệu tội phạm hay không để ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố. Tuy nhiên, không phải mọi trường hợp có dấu hiệu tội phạm đều được cơ quan có thẩm quyền tự động khởi tố. Pháp luật Tố tụng hình sự (TTHS) Việt Nam đã quy định một thủ tục tố tụng đặc biệt, đó là khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại. Đây là một chế định pháp lý tiến bộ, thể hiện sự tôn trọng và bảo vệ quyền con người, đặc biệt là các quyền về sức khỏe, danh dự, nhân phẩm và các lợi ích tinh thần khác của nạn nhân. Về bản chất, đây là sự dung hòa giữa lợi ích công của xã hội trong việc trừng trị tội phạm và lợi ích tư của cá nhân người bị hại. Chế định này trao cho người bị hại quyền tự quyết định trong việc có yêu cầu cơ quan tiến hành tố tụng xử lý hình sự người phạm tội hay không đối với một số loại tội phạm nhất định. Sự ra đời và phát triển của quy định này, từ BLTTHS 1988 đến Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, đã khẳng định xu hướng nhân văn hóa trong chính sách hình sự của Nhà nước. Nó không chỉ là công cụ pháp lý bảo vệ nạn nhân mà còn góp phần giảm tải cho các cơ quan tư pháp, thúc đẩy hòa giải trong tố tụng hình sự và duy trì các mối quan hệ xã hội tốt đẹp. Việc nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của chế định này là vô cùng cần thiết để nhận diện đúng đặc điểm, ý nghĩa và vai trò của nó trong hệ thống tư pháp hình sự, từ đó làm nền tảng cho các giải pháp hoàn thiện pháp luật.
1.1. Khái niệm và bản chất của chế định khởi tố đặc biệt
Về mặt pháp lý, chế định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại được hiểu là một thủ tục tố tụng đặc biệt, theo đó, cơ quan có thẩm quyền chỉ tiến hành khởi tố vụ án hình sự đối với một số tội danh cụ thể khi có yêu cầu bằng văn bản hoặc trình bày trực tiếp của bị hại hoặc người đại diện hợp pháp của họ. Bản chất của chế định này là sự kết hợp giữa quyền công tố của Nhà nước và yếu tố tư tố của cá nhân. Nhà nước vẫn giữ vai trò trung tâm trong việc buộc tội (công tố), nhưng việc khởi động quá trình tố tụng lại phụ thuộc vào ý chí của người bị hại. Điều này thể hiện sự tôn trọng quyền tự định đoạt của công dân, đặc biệt trong các vụ án mà việc công khai hóa có thể gây thêm tổn thương về tinh thần, danh dự cho nạn nhân. Đây là một cơ chế quan trọng nhằm bảo vệ quyền con người một cách toàn diện, không chỉ bảo vệ các lợi ích vật chất mà còn cả các giá trị tinh thần.
1.2. Đặc điểm pháp lý và ý nghĩa trong tố tụng hình sự
Chế định này có các đặc điểm pháp lý nổi bật. Thứ nhất, ý chí của bị hại là điều kiện tiên quyết để khởi tố hoặc đình chỉ vụ án. Nếu không có yêu cầu, cơ quan chức năng không được tự ý khởi tố, và khi bị hại rút yêu cầu khởi tố, vụ án phải được đình chỉ. Thứ hai, phạm vi áp dụng chỉ giới hạn ở một số tội phạm ít nghiêm trọng được quy định rõ tại Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, chủ yếu xâm phạm đến sức khỏe, danh dự, nhân phẩm. Ý nghĩa của chế định này rất lớn, nó không chỉ đề cao quyền của người bị hại trong tố tụng hình sự mà còn tạo điều kiện cho các bên hòa giải, bồi thường thiệt hại, hàn gắn quan hệ xã hội. Đồng thời, nó giúp giảm áp lực cho hệ thống tư pháp, tập trung nguồn lực vào các vụ án nghiêm trọng hơn, góp phần vào công cuộc cải cách tư pháp và xây dựng nhà nước pháp quyền.
II. Thực trạng áp dụng Điều 155 BLTTHS 2015 và vướng mắc
Việc áp dụng Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 trong thực tiễn đã đạt được những kết quả tích cực, góp phần bảo vệ hiệu quả quyền lợi của nạn nhân. Tuy nhiên, quá trình này cũng bộc lộ nhiều khó khăn và vướng mắc, đòi hỏi cần có sự nghiên cứu và đánh giá sâu sắc. Một trong những vấn đề nổi cộm là việc xác định và xử lý khi người bị hại rút yêu cầu khởi tố. Luận văn chỉ ra thực trạng tại quận Hoàng Mai, Hà Nội cho thấy tỷ lệ vụ án bị đình chỉ do bị hại rút đơn là khá cao. Nguyên nhân có thể xuất phát từ việc các bên đã đạt được thỏa thuận, bồi thường (thúc đẩy hòa giải trong tố tụng hình sự), nhưng cũng không loại trừ khả năng bị hại bị ép buộc, đe dọa hoặc lợi dụng quy định này để gây sức ép, trục lợi. Việc chứng minh sự tự nguyện khi rút yêu cầu là một thách thức lớn đối với các cơ quan tiến hành tố tụng. Bên cạnh đó, nhận thức của một bộ phận cán bộ và người dân về chế định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại còn chưa đầy đủ. Điều này dẫn đến việc áp dụng thiếu thống nhất, đôi khi gây khó khăn cho người bị hại khi muốn thực hiện quyền của mình. Những vướng mắc này không chỉ ảnh hưởng đến hiệu quả giải quyết vụ án mà còn tác động đến niềm tin của công chúng vào công lý, đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự.
2.1. Phân tích các tội phạm khởi tố theo yêu cầu bị hại
Khoản 1 Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 liệt kê 10 tội danh cụ thể chỉ được khởi tố khi có yêu cầu của bị hại. Các tội này chủ yếu thuộc nhóm tội phạm ít nghiêm trọng hoặc nghiêm trọng, xâm phạm trực tiếp đến quyền nhân thân như: Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác (khoản 1 Điều 134 BLHS), Tội làm nhục người khác (khoản 1 Điều 155 BLHS), Tội vu khống (khoản 1 Điều 156 BLHS),... Việc giới hạn phạm vi này là hợp lý, bởi đây là những hành vi mà hậu quả về mặt xã hội không quá lớn và việc xử lý công khai có thể ảnh hưởng tiêu cực đến chính đời tư, danh dự của nạn nhân. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy danh mục này có thể cần được xem xét, điều chỉnh để phù hợp hơn với tình hình tội phạm hiện nay.
2.2. Vấn đề rút yêu cầu khởi tố và hậu quả pháp lý
Việc rút yêu cầu khởi tố là quyền của người bị hại và có hậu quả pháp lý trực tiếp là vụ án phải bị đình chỉ. BLTTHS 2015 cho phép bị hại rút yêu cầu ở bất kỳ giai đoạn nào của quá trình tố tụng, đây là một điểm tiến bộ so với trước đây. Tuy nhiên, quy định này cũng tạo ra kẽ hở. Thực tế, cơ quan tố tụng rất khó xác minh việc rút yêu cầu có phải do bị ép buộc, cưỡng bức hay không. Hơn nữa, khi vụ án đã được đình chỉ, bị hại không có quyền yêu cầu lại, trừ trường hợp chứng minh được việc rút đơn là không tự nguyện. Đây là một trong những căn cứ không khởi tố vụ án hình sự (hoặc đình chỉ) mang tính đặc thù, phụ thuộc hoàn toàn vào ý chí chủ quan của bị hại, đôi khi gây khó khăn trong việc đảm bảo công lý và trật tự xã hội.
III. Phương pháp hoàn thiện chế định khởi tố vụ án đặc biệt này
Để nâng cao hiệu quả áp dụng và khắc phục các bất cập, việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự liên quan đến chế định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại là nhiệm vụ cấp thiết. Hướng hoàn thiện cần tập trung vào hai nhóm giải pháp chính: hoàn thiện các quy định pháp luật và nâng cao năng lực thực thi. Về mặt lập pháp, cần nghiên cứu sửa đổi, bổ sung Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 theo hướng rõ ràng hơn về thủ tục, hình thức yêu cầu và rút yêu cầu khởi tố. Cần có hướng dẫn chi tiết về cơ chế xác minh tính tự nguyện khi bị hại rút đơn, quy định rõ trách nhiệm chứng minh của các bên liên quan. Đồng thời, việc rà soát, điều chỉnh danh mục các tội phạm áp dụng chế định này cũng cần được cân nhắc. Cần xem xét mở rộng phạm vi chủ thể có quyền yêu cầu, không chỉ giới hạn ở người bị hại và người đại diện, mà có thể tính đến các cơ quan, tổ chức bảo vệ quyền lợi trẻ em, phụ nữ trong một số trường hợp đặc thù. Việc tham khảo kinh nghiệm quốc tế, đặc biệt là các mô hình pháp luật so sánh về quyền tư tố, cũng là một hướng đi quan trọng để có cái nhìn toàn diện, từ đó đưa ra những đề xuất phù hợp với điều kiện Việt Nam, đảm bảo mục tiêu kép: vừa bảo vệ quyền con người của nạn nhân, vừa giữ vững kỷ cương pháp luật.
3.1. Mở rộng quyền của người bị hại trong tố tụng hình sự
Giải pháp cốt lõi là cần tiếp tục tăng cường và mở rộng quyền của người bị hại trong tố tụng hình sự. Cần quy định rõ hơn quyền được cung cấp thông tin, được giải thích về thủ tục yêu cầu và rút yêu cầu, cũng như quyền được bảo vệ khỏi sự đe dọa, trả thù. Nên xây dựng cơ chế hỗ trợ pháp lý miễn phí cho những bị hại thuộc đối tượng yếu thế khi họ tham gia vào các vụ án này. Điều này không chỉ giúp họ hiểu rõ quyền lợi của mình mà còn tạo ra sự cân bằng, tránh tình trạng bị hại bị lép vế trước sức ép từ phía người phạm tội, đảm bảo quyết định của họ là hoàn toàn tự nguyện và sáng suốt.
3.2. Điều chỉnh danh mục tội phạm áp dụng Điều 155 BLTTHS
Việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự cần bao gồm cả việc rà soát và điều chỉnh danh mục tội phạm áp dụng chế định này. Luận văn cho thấy, một số tội phạm khác có tính chất tương tự (xâm phạm quyền riêng tư, sở hữu trí tuệ ở mức độ nhất định) có thể được xem xét đưa vào danh mục. Ngược lại, đối với một số tội danh như Tội hiếp dâm (khoản 1 Điều 141 BLHS), mặc dù việc công khai có thể ảnh hưởng đến nạn nhân, nhưng tính chất nguy hiểm cho xã hội là rất lớn. Do đó, cần có sự tranh luận khoa học sâu sắc về việc có nên giữ tội danh này trong danh mục khởi tố theo yêu cầu hay không, hoặc có thể quy định thêm các điều kiện chặt chẽ hơn để đảm bảo lợi ích chung của xã hội trong việc đấu tranh phòng chống tội phạm.
IV. Hướng dẫn nâng cao hiệu quả thực thi pháp luật tố tụng
Bên cạnh việc hoàn thiện quy định, nâng cao hiệu quả thực thi là yếu tố quyết định sự thành công của chế định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại. Giải pháp trọng tâm là tăng cường năng lực cho các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng. Cần tổ chức các lớp tập huấn chuyên sâu về kỹ năng tiếp nhận, xử lý đơn yêu cầu, kỹ năng xác minh, điều tra trong các vụ án đặc thù này. Đặc biệt, cần chú trọng đến kỹ năng làm việc với người bị hại là đối tượng yếu thế (trẻ em, phụ nữ, người có nhược điểm thể chất, tinh thần) để đảm bảo họ thực sự được bảo vệ. Một giải pháp quan trọng khác là đẩy mạnh vai trò của hòa giải trong tố tụng hình sự. Mặc dù pháp luật TTHS chưa có chế định hòa giải chính thức, nhưng thực tiễn cho thấy việc hòa giải thành công giữa các bên là lý do chính dẫn đến việc rút yêu cầu khởi tố. Cần nghiên cứu xây dựng cơ chế hòa giải, đối thoại trong giai đoạn tiền tố tụng đối với các tội danh này. Điều này không chỉ giúp giải quyết triệt để mâu thuẫn, hàn gắn quan hệ xã hội mà còn phù hợp với truyền thống văn hóa dân tộc, đồng thời giảm gánh nặng cho hệ thống tư pháp, góp phần hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự một cách thực chất.
4.1. Vai trò của hòa giải trong giải quyết vụ án hình sự
Thực tiễn tại quận Hoàng Mai cho thấy, nhiều vụ án được đình chỉ sau khi hai bên tự thỏa thuận bồi thường. Điều này khẳng định vai trò tích cực của hòa giải trong tố tụng hình sự. Cần có cơ chế pháp lý rõ ràng hơn để khuyến khích và công nhận kết quả hòa giải. Việc hòa giải thành công không chỉ giúp người phạm tội nhận ra lỗi lầm, thực hiện trách nhiệm bồi thường mà còn giúp người bị hại giải tỏa tâm lý, sớm ổn định cuộc sống. Đây là giải pháp nhân văn, giúp giải quyết tận gốc xung đột xã hội mà không nhất thiết phải dùng đến biện pháp chế tài hình sự nghiêm khắc.
4.2. Tăng cường trách nhiệm chứng minh của cơ quan tố tụng
Khi người bị hại rút yêu cầu, trách nhiệm chứng minh việc rút đơn này là tự nguyện hay bị ép buộc thuộc về cơ quan tiến hành tố tụng. Đây là một nhiệm vụ khó khăn. Do đó, cần có các hướng dẫn cụ thể về quy trình xác minh. Ví dụ, điều tra viên, kiểm sát viên phải lập biên bản ghi nhận việc rút yêu cầu một cách chi tiết, có thể yêu cầu có sự chứng kiến của người thứ ba (như luật sư, đại diện chính quyền địa phương) để đảm bảo tính khách quan. Việc tăng cường trách nhiệm này sẽ hạn chế tình trạng lạm dụng quyền rút yêu cầu khởi tố, bảo vệ người bị hại một cách thực chất và đảm bảo pháp luật được thực thi nghiêm minh.
V. Phân tích thực tiễn các vụ án khởi tố theo yêu cầu bị hại
Nghiên cứu điển hình tại quận Hoàng Mai, Hà Nội giai đoạn 2016-2020 cung cấp một bức tranh toàn diện về việc áp dụng chế định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại. Số liệu thống kê từ luận văn cho thấy, các vụ án thuộc nhóm này chiếm một tỷ lệ không lớn trong tổng số vụ án hình sự, nhưng lại có những đặc điểm riêng biệt. Tội Cố ý gây thương tích (khoản 1 Điều 134 BLHS) chiếm số lượng nhiều nhất, phản ánh các mâu thuẫn phát sinh từ đời sống xã hội. Một điểm đáng chú ý là tỷ lệ các vụ án bị đình chỉ do người bị hại rút yêu cầu khởi tố khá cao so với số vụ được đưa ra xét xử. Điều này một mặt cho thấy hiệu quả của cơ chế tự thỏa thuận, hòa giải giữa các bên, giúp giải quyết mâu thuẫn mà không cần đến phiên tòa. Mặt khác, nó cũng đặt ra câu hỏi về tính tự nguyện và những áp lực vô hình mà người bị hại có thể phải đối mặt. Phân tích các vụ án cụ thể, như Bản án số 32/2019/HSST của TAND quận Hoàng Mai, cho thấy sự hợp tác tích cực của bị hại là yếu tố then chốt giúp đẩy nhanh tiến độ giải quyết vụ án. Những cơ sở lý luận và thực tiễn này là nguồn dữ liệu quý giá để đánh giá đúng thực trạng, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự một cách xác đáng và khả thi.
5.1. Thống kê và phân tích số liệu tại quận Hoàng Mai
Giai đoạn 2016-2020, TAND quận Hoàng Mai đã xét xử nhiều vụ án khởi tố theo yêu cầu. Số liệu cho thấy sự biến động qua các năm, với các tội danh phổ biến là cố ý gây thương tích, làm nhục người khác. Tỷ lệ vụ án bị đình chỉ do rút yêu cầu chiếm tỷ lệ đáng kể, ví dụ năm 2017 có 19 vụ được đưa ra xét xử trong khi có tới 12 vụ bị đình chỉ. Các con số này minh họa rõ nét tác động hai mặt của chế định: vừa là công cụ bảo vệ bị hại, vừa tiềm ẩn nguy cơ lạm dụng. Việc phân tích số liệu giúp nhận diện các xu hướng tội phạm và những khó khăn trong thực tiễn áp dụng Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 tại địa phương.
5.2. Bài học kinh nghiệm từ các vụ án điển hình
Vụ án Nguyễn Xuân Đ bị xét xử về tội 'Cố ý gây thương tích' là một ví dụ điển hình. Việc anh Nguyễn Chung C (bị hại) làm đơn yêu cầu khởi tố là căn cứ pháp lý khởi đầu cho quá trình tố tụng. Sự hợp tác của bị hại trong việc cung cấp chứng cứ và lời khai đã giúp cơ quan điều tra nhanh chóng làm rõ vụ án, đưa ra xét xử kịp thời. Bài học rút ra là cần phải đảm bảo quyền của người bị hại trong tố tụng hình sự được thực thi đầy đủ, đồng thời phải có cơ chế bảo vệ họ để họ yên tâm hợp tác với cơ quan chức năng. Những vụ án như vậy cung cấp kinh nghiệm quý báu cho công tác điều tra, truy tố, xét xử các loại án đặc thù này.
