Tổng quan nghiên cứu

Kiểm toán báo cáo tài chính (BCTC) đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính minh bạch và tin cậy của thông tin tài chính, từ đó hỗ trợ các nhà đầu tư và các bên liên quan đưa ra quyết định chính xác. Tại Việt Nam, hoạt động kiểm toán độc lập đã phát triển mạnh mẽ từ những năm 1990, với sự ra đời của các công ty kiểm toán đầu tiên như VACO và AASC. Tuy nhiên, niềm tin xã hội vào chất lượng kiểm toán BCTC vẫn còn nhiều thách thức, đặc biệt là do sự tồn tại của khoảng cách mong đợi về trách nhiệm của kiểm toán viên (KTV). Khoảng cách này thể hiện sự khác biệt giữa kỳ vọng của xã hội và khả năng thực tế của KTV trong việc thực hiện trách nhiệm kiểm toán.

Nghiên cứu thực nghiệm tại Thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn từ tháng 8 đến tháng 10 năm 2015 đã khảo sát ý kiến của 176 đối tượng thuộc ba nhóm chính: KTV, người làm việc tại đơn vị được kiểm toán (ĐVĐKT), và người sử dụng BCTC như nhân viên ngân hàng và công ty chứng khoán. Mục tiêu nghiên cứu nhằm xác định sự tồn tại của khoảng cách mong đợi về trách nhiệm của KTV trong kiểm toán BCTC tại Việt Nam, phân tích nguyên nhân hình thành khoảng cách này và đề xuất các giải pháp thu hẹp nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán và lấy lại niềm tin xã hội.

Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc đánh giá thực trạng hoạt động kiểm toán độc lập tại Việt Nam, đồng thời cung cấp cơ sở khoa học để hoàn thiện các chuẩn mực kiểm toán và nâng cao nhận thức của các bên liên quan về trách nhiệm của KTV. Qua đó, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của nghề kiểm toán trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết nền tảng chính để phân tích khoảng cách mong đợi về trách nhiệm của KTV:

  • Lý thuyết ủy nhiệm (Agency Theory): Phát triển bởi Alchial và Demsetz (1972), Jensen và Meckling (1976), lý thuyết này mô tả mối quan hệ giữa chủ sở hữu (ủy nhiệm) và nhà quản lý (được ủy nhiệm). Trong bối cảnh kiểm toán, cổ đông ủy quyền cho KTV kiểm tra và đánh giá BCTC nhằm giảm thiểu rủi ro thông tin bất cân xứng và mâu thuẫn lợi ích. Tuy nhiên, sự khác biệt về kỳ vọng giữa cổ đông và KTV dẫn đến khoảng cách mong đợi.

  • Lý thuyết niềm tin ký thác (Theory of Inspired Confidence): Được giới thiệu bởi Theodore Limperg, lý thuyết này nhấn mạnh vai trò của KTV trong việc cung cấp sự đảm bảo độc lập và nâng cao độ tin cậy của thông tin tài chính. Niềm tin xã hội vào kiểm toán tạo điều kiện tồn tại cho nghề kiểm toán, nhưng kỳ vọng quá cao từ xã hội có thể vượt quá khả năng thực tế của KTV, tạo ra khoảng cách mong đợi.

Ngoài ra, nghiên cứu sử dụng các chuẩn mực kiểm toán Việt Nam (VSA 200, VSA 240, VSA 315, VSA 330) làm cơ sở pháp lý và chuyên môn để đánh giá trách nhiệm của KTV trong kiểm toán BCTC. Các khái niệm chính bao gồm: trách nhiệm của KTV, khoảng cách mong đợi kiểm toán, khoảng cách hợp lý, khoảng cách năng lực và khoảng cách chuẩn mực.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp thống kê mô tả để khảo sát thực trạng khoảng cách mong đợi về trách nhiệm của KTV trong kiểm toán BCTC tại Việt Nam. Dữ liệu được thu thập thông qua bảng câu hỏi khảo sát trực tuyến (Google.docs) gửi đến 210 đối tượng thuộc ba nhóm: KTV (70), người làm việc tại ĐVĐKT (70), và người sử dụng BCTC (70). Tỷ lệ phản hồi đạt 84% với 176 bảng hợp lệ.

Cỡ mẫu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính đại diện và đa dạng về kinh nghiệm làm việc, vị trí công tác và loại hình công ty kiểm toán (bao gồm cả Big 4 và các công ty khác). Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện kết hợp với chọn mẫu có chủ đích nhằm tập trung vào các đối tượng có kiến thức chuyên môn và liên quan trực tiếp đến kiểm toán BCTC.

Bảng câu hỏi gồm hai phần: phần nhân khẩu học và phần đánh giá trách nhiệm của KTV qua 30 câu hỏi. Mỗi câu hỏi được đánh giá qua ba khía cạnh: KTV có được yêu cầu thực hiện trách nhiệm đó không, KTV thực hiện trách nhiệm đó tốt hay không, và KTV nên được yêu cầu thực hiện trách nhiệm đó không. Các câu trả lời được mã hóa theo thang điểm từ 1 đến 3 hoặc 0 đến 3 tùy loại câu hỏi, cho phép phân tích trung bình và so sánh giữa các nhóm khảo sát.

Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm Excel 2010, sử dụng thống kê mô tả để xác định mức độ đồng thuận và sự khác biệt trong nhận thức giữa các nhóm, từ đó đánh giá sự tồn tại và nguyên nhân của khoảng cách mong đợi.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tồn tại khoảng cách mong đợi về trách nhiệm của KTV: Kết quả khảo sát cho thấy sự khác biệt rõ rệt trong nhận thức về trách nhiệm của KTV giữa các nhóm khảo sát. Ví dụ, về trách nhiệm đảm bảo BCTC chính xác, KTV đánh giá thấp (giá trị trung bình 1,29) trong khi nhóm người sử dụng BCTC như nhân viên ngân hàng lại kỳ vọng cao (2,48). Khoảng cách này phản ánh sự mong đợi chưa hợp lý từ xã hội.

  2. Khoảng cách về trách nhiệm phát hiện gian lận: Nhóm nhân viên ngân hàng kỳ vọng KTV phải phát hiện mọi hành vi gian lận, kể cả những khoản không trọng yếu (giá trị trung bình 2,18), trong khi KTV và nhóm người làm việc tại ĐVĐKT không đồng ý (khoảng 1,85-1,9). Điều này cho thấy sự hiểu lầm về phạm vi trách nhiệm của KTV theo chuẩn mực kiểm toán.

  3. Sự đồng thuận về trách nhiệm báo cáo hành vi gian lận trọng yếu: Các nhóm khảo sát đều đồng ý rằng KTV có trách nhiệm phát hiện, báo cáo và công bố các hành vi gian lận trọng yếu trên báo cáo kiểm toán (giá trị trung bình trên 2,6), phù hợp với quy định của VSA 240.

  4. Khác biệt về trách nhiệm báo cáo vi phạm pháp luật: Nhóm người sử dụng BCTC kỳ vọng KTV phải báo cáo các vi phạm luật thuế cho cơ quan thuế (giá trị trung bình 2,35-2,55), trong khi KTV không đồng ý (1,63), tạo ra khoảng cách mong đợi đáng kể.

  5. Nhận thức về trách nhiệm kiểm tra rủi ro tài chính: Các nhóm khảo sát đồng thuận rằng KTV có trách nhiệm kiểm tra và báo cáo về các rủi ro tài chính trọng yếu như tín dụng, lãi suất và thanh khoản (giá trị trung bình từ 2,33 đến 2,63), thể hiện sự hiểu biết đúng đắn về phạm vi kiểm toán.

Thảo luận kết quả

Khoảng cách mong đợi về trách nhiệm của KTV tại Việt Nam chủ yếu xuất phát từ sự kỳ vọng chưa hợp lý của xã hội, đặc biệt là nhóm người sử dụng BCTC như nhân viên ngân hàng và chứng khoán. Họ thường mong đợi KTV có thể phát hiện mọi sai sót và gian lận, bao gồm cả những khoản không trọng yếu, trong khi chuẩn mực kiểm toán chỉ yêu cầu KTV đảm bảo sự hợp lý và trung thực của BCTC trên các khía cạnh trọng yếu.

Sự khác biệt này cũng phản ánh hạn chế trong việc truyền đạt và giáo dục về phạm vi trách nhiệm của KTV, dẫn đến hiểu lầm và kỳ vọng vượt quá khả năng thực tế. Ngoài ra, sự không đồng nhất trong nhận thức giữa KTV và các nhóm khác cũng cho thấy KTV chưa hoàn toàn nhận thức đầy đủ về trách nhiệm của mình hoặc chưa truyền tải rõ ràng các giới hạn nghề nghiệp.

So sánh với các nghiên cứu quốc tế, kết quả tại Việt Nam tương đồng với các quốc gia như Nigeria, Iran và New Zealand, nơi cũng tồn tại khoảng cách mong đợi do yếu tố văn hóa, pháp lý và trình độ chuyên môn. Việc sử dụng biểu đồ so sánh giá trị trung bình của các câu hỏi theo từng nhóm khảo sát sẽ minh họa rõ nét sự khác biệt trong nhận thức, giúp làm rõ các điểm cần tập trung cải thiện.

Ý nghĩa của nghiên cứu là cung cấp bằng chứng thực nghiệm về khoảng cách mong đợi tại Việt Nam, từ đó làm cơ sở cho các đề xuất nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán, hoàn thiện chuẩn mực và tăng cường truyền thông, giáo dục cho các bên liên quan.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường truyền thông và giáo dục về trách nhiệm kiểm toán: Các cơ quan quản lý và tổ chức nghề nghiệp cần phối hợp tổ chức các chương trình đào tạo, hội thảo nhằm nâng cao nhận thức của người sử dụng BCTC về phạm vi và giới hạn trách nhiệm của KTV. Mục tiêu là giảm kỳ vọng không hợp lý, thực hiện trong vòng 12 tháng, chủ thể thực hiện là Bộ Tài chính và Hội Kiểm toán viên hành nghề Việt Nam (VACPA).

  2. Hoàn thiện và cập nhật chuẩn mực kiểm toán: Cần rà soát, bổ sung các chuẩn mực kiểm toán Việt Nam để làm rõ trách nhiệm của KTV trong các tình huống cụ thể, đặc biệt liên quan đến phát hiện gian lận và báo cáo vi phạm pháp luật. Thời gian thực hiện 18 tháng, chủ thể là Bộ Tài chính phối hợp với các chuyên gia kiểm toán.

  3. Nâng cao năng lực và đạo đức nghề nghiệp của KTV: Tăng cường đào tạo chuyên môn, kỹ năng phát hiện gian lận và tuân thủ đạo đức nghề nghiệp cho KTV, đặc biệt là các KTV trẻ và trợ lý kiểm toán. Thực hiện liên tục, chủ thể là các công ty kiểm toán và VACPA.

  4. Xây dựng cơ chế giám sát và phản hồi hiệu quả: Thiết lập hệ thống giám sát chất lượng kiểm toán và kênh phản hồi từ người sử dụng BCTC để phát hiện sớm các vấn đề và điều chỉnh kịp thời. Thời gian triển khai 12 tháng, chủ thể là Bộ Tài chính và các tổ chức nghề nghiệp.

  5. Khuyến khích nghiên cứu và ứng dụng công nghệ trong kiểm toán: Áp dụng công nghệ phân tích dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo để nâng cao hiệu quả phát hiện sai sót và gian lận trong kiểm toán. Thời gian nghiên cứu và triển khai 24 tháng, chủ thể là các công ty kiểm toán lớn và viện nghiên cứu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Kiểm toán viên và công ty kiểm toán: Giúp hiểu rõ hơn về kỳ vọng của xã hội và các bên liên quan, từ đó điều chỉnh phương pháp kiểm toán và nâng cao chất lượng dịch vụ.

  2. Nhà quản lý doanh nghiệp và kế toán trưởng: Nắm bắt được trách nhiệm và giới hạn của KTV trong kiểm toán BCTC, hỗ trợ phối hợp hiệu quả trong quá trình kiểm toán.

  3. Người sử dụng báo cáo tài chính (như ngân hàng, công ty chứng khoán): Cung cấp cái nhìn thực tế về trách nhiệm của KTV, giúp điều chỉnh kỳ vọng và ra quyết định đầu tư, cho vay chính xác hơn.

  4. Cơ quan quản lý và tổ chức nghề nghiệp: Là cơ sở khoa học để hoàn thiện chính sách, chuẩn mực kiểm toán và các chương trình đào tạo, giám sát nghề nghiệp nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán.

Câu hỏi thường gặp

  1. Khoảng cách mong đợi kiểm toán là gì?
    Khoảng cách mong đợi kiểm toán là sự khác biệt giữa kỳ vọng của xã hội về trách nhiệm của KTV và khả năng thực tế mà KTV có thể thực hiện. Ví dụ, xã hội thường kỳ vọng KTV phát hiện mọi sai sót, trong khi thực tế KTV chỉ đảm bảo phát hiện sai sót trọng yếu.

  2. Tại sao khoảng cách mong đợi lại tồn tại?
    Nguyên nhân chính gồm kỳ vọng chưa hợp lý của xã hội, chuẩn mực kiểm toán chưa đầy đủ và hạn chế năng lực của KTV. Ví dụ, người sử dụng BCTC thường hiểu sai về phạm vi trách nhiệm của KTV do thiếu thông tin và giáo dục.

  3. Khoảng cách mong đợi ảnh hưởng thế nào đến nghề kiểm toán?
    Khoảng cách này làm giảm niềm tin xã hội vào kiểm toán, gây áp lực không hợp lý lên KTV và có thể dẫn đến tranh cãi pháp lý. Việc thu hẹp khoảng cách giúp nâng cao uy tín và chất lượng nghề nghiệp.

  4. Làm thế nào để thu hẹp khoảng cách mong đợi?
    Thông qua tăng cường truyền thông, hoàn thiện chuẩn mực kiểm toán, nâng cao năng lực KTV và xây dựng cơ chế giám sát hiệu quả. Ví dụ, các chương trình đào tạo cho người sử dụng BCTC giúp họ hiểu đúng về trách nhiệm của KTV.

  5. Nghiên cứu này có thể áp dụng cho các quốc gia khác không?
    Mặc dù nghiên cứu tập trung tại Việt Nam, nhưng các nguyên nhân và giải pháp thu hẹp khoảng cách mong đợi có tính phổ quát và có thể tham khảo cho các quốc gia có môi trường pháp lý và văn hóa tương tự.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định rõ sự tồn tại của khoảng cách mong đợi về trách nhiệm của KTV trong kiểm toán BCTC tại Việt Nam, đặc biệt là sự khác biệt trong nhận thức giữa KTV và người sử dụng BCTC.
  • Ba nguyên nhân chính tạo ra khoảng cách gồm kỳ vọng chưa hợp lý của xã hội, chuẩn mực kiểm toán chưa đầy đủ và hạn chế năng lực của KTV.
  • Kết quả khảo sát dựa trên 176 bảng câu hỏi từ ba nhóm đối tượng tại TP. Hồ Chí Minh, phản ánh thực trạng và sự đa dạng trong nhận thức về trách nhiệm kiểm toán.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm thu hẹp khoảng cách, nâng cao chất lượng kiểm toán và tăng cường niềm tin xã hội.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các chương trình đào tạo, hoàn thiện chuẩn mực và xây dựng cơ chế giám sát trong vòng 12-24 tháng.

Hành động ngay: Các cơ quan quản lý, tổ chức nghề nghiệp và doanh nghiệp cần phối hợp thực hiện các giải pháp đề xuất để nâng cao hiệu quả kiểm toán và đáp ứng kỳ vọng hợp lý của xã hội.