Tổng quan nghiên cứu

Hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế tỉnh Bình Định, với khối lượng hàng hóa đạt khoảng 3,15 triệu tấn/m3 trong 6 tháng đầu năm 2020, tăng 13,7% so với cùng kỳ năm trước. Tuy nhiên, kim ngạch xuất nhập khẩu lại giảm nhẹ 1,8%, đạt 935,23 triệu USD. Cục Hải quan tỉnh Bình Định là đơn vị chủ chốt trong quản lý, kiểm soát hoạt động này, góp phần thu ngân sách nhà nước với số thu đạt gần 277 tỷ đồng trong nửa đầu năm 2020. Trong bối cảnh đó, việc hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ (KSNB) hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa tại Cục Hải quan tỉnh Bình Định trở nên cấp thiết nhằm nâng cao hiệu quả quản lý, phòng ngừa rủi ro, gian lận và thất thoát nguồn thu.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào đánh giá thực trạng KSNB tại Cục Hải quan tỉnh Bình Định trong giai đoạn 2018-2019, xác định những hạn chế và nguyên nhân, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện nhằm nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống. Phạm vi nghiên cứu bao gồm hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa liên quan đến KSNB tại Cục trong khoảng thời gian từ năm 2018 đến 2019. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn cho công tác kiểm soát nội bộ trong lĩnh vực hải quan, đồng thời hỗ trợ nâng cao hiệu quả quản lý tài chính và tuân thủ pháp luật tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên hệ thống lý thuyết kiểm soát nội bộ theo chuẩn mực của Tổ chức INTOSAI (2013), trong đó KSNB được định nghĩa là một quá trình xử lý toàn diện do người quản lý và nhân viên thực hiện nhằm cung cấp sự đảm bảo hợp lý về việc đạt được các mục tiêu của tổ chức. Hệ thống KSNB bao gồm năm yếu tố cấu thành chính: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát.

  • Môi trường kiểm soát: Là nền tảng tạo nên ý thức kiểm soát trong tổ chức, bao gồm liêm chính, năng lực nhân viên, triết lý quản lý, cơ cấu tổ chức và chính sách nhân sự.
  • Đánh giá rủi ro: Quá trình nhận dạng, phân tích và xử lý các rủi ro ảnh hưởng đến mục tiêu hoạt động.
  • Hoạt động kiểm soát: Các chính sách và thủ tục nhằm giảm thiểu rủi ro, bao gồm phân quyền, phân chia trách nhiệm, chứng từ, bảo vệ tài sản và kiểm tra đối chiếu.
  • Thông tin và truyền thông: Cung cấp thông tin kịp thời, chính xác để hỗ trợ thực hiện kiểm soát.
  • Giám sát: Đánh giá liên tục và định kỳ về hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ.

Ngoài ra, luận văn còn vận dụng các khái niệm về quản trị rủi ro và vai trò của kiểm soát nội bộ trong quản lý doanh nghiệp và đơn vị sự nghiệp công lập.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng. Dữ liệu được thu thập từ các nguồn chính gồm: văn bản pháp luật, quy định nội bộ của Cục Hải quan tỉnh Bình Định, báo cáo tài chính, kết quả khảo sát thực tế và phỏng vấn cán bộ công chức. Cỡ mẫu khảo sát gồm 58 công chức thuộc 4 bộ phận chính: Văn phòng Cục, Đội thủ tục, Đội tổng hợp và Đội giám sát.

Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu toàn bộ cán bộ công chức có liên quan trực tiếp đến hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa nhằm đảm bảo tính đại diện và độ tin cậy. Phân tích dữ liệu sử dụng thống kê mô tả để tổng hợp, đánh giá các yếu tố cấu thành KSNB, xác định mức độ hiệu quả và các hạn chế. Quá trình nghiên cứu diễn ra từ tháng 12/2019 đến tháng 6/2020, với dữ liệu thu thập từ năm 2018 đến 2019.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Môi trường kiểm soát được đánh giá tích cực: 100% cán bộ công chức khảo sát đồng ý rằng Cục Hải quan tỉnh Bình Định có quy định rõ ràng về liêm chính và giá trị đạo đức. 82,8% nhận thức lãnh đạo coi trọng hệ thống KSNB trong hoạt động xuất nhập khẩu. Tuy nhiên, chỉ 56,9% cho rằng cán bộ thực hiện nghiêm túc các thủ tục kiểm soát đã thiết lập.

  2. Đánh giá rủi ro còn hạn chế: Mặc dù Cục đã nhận diện các rủi ro liên quan đến mặt hàng, thủ tục và công nghệ thông tin, nhưng việc phân tích và xử lý rủi ro chưa đồng bộ, dẫn đến tồn tại các rủi ro về gian lận kê khai và thất thoát thuế.

  3. Hoạt động kiểm soát chưa đồng bộ và hiệu quả chưa cao: Các thủ tục phân quyền, xét duyệt và phân chia trách nhiệm được thực hiện nhưng chưa chặt chẽ, dẫn đến tình trạng một số cá nhân đảm nhiệm nhiều vai trò, làm giảm tính khách quan và tăng nguy cơ sai phạm. Việc bảo vệ tài sản và kiểm tra đối chiếu cũng chưa được thực hiện thường xuyên và đầy đủ.

  4. Thông tin và truyền thông chưa kịp thời và đầy đủ: Hệ thống thông tin kế toán và dữ liệu xuất nhập khẩu chưa được cập nhật liên tục, gây khó khăn trong việc giám sát và ra quyết định. Việc truyền thông nội bộ chưa đảm bảo sự thông suốt giữa các bộ phận.

  5. Giám sát còn yếu kém: Giám sát thường xuyên được thực hiện nhưng chưa có sự phối hợp chặt chẽ với giám sát định kỳ và kiểm toán nội bộ. Việc phát hiện và xử lý các sai phạm còn chậm, ảnh hưởng đến hiệu quả kiểm soát.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy môi trường kiểm soát tại Cục Hải quan tỉnh Bình Định được xây dựng khá tốt với sự quan tâm của lãnh đạo và nhận thức cao của cán bộ công chức về vai trò của KSNB. Tuy nhiên, các yếu tố khác như đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin truyền thông và giám sát còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân chủ yếu do cơ cấu tổ chức chưa tối ưu, phân công nhiệm vụ chưa rõ ràng, hệ thống thông tin chưa đồng bộ và thiếu sự phối hợp hiệu quả giữa các bộ phận.

So sánh với các nghiên cứu trong lĩnh vực kiểm soát nội bộ tại các đơn vị sự nghiệp công lập khác, kết quả này tương đồng với thực trạng chung về việc chưa hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ, đặc biệt là trong việc đánh giá rủi ro và giám sát. Việc cải thiện các yếu tố này sẽ góp phần nâng cao hiệu quả quản lý, giảm thiểu rủi ro gian lận và thất thoát thuế, đồng thời tăng cường tính minh bạch và tuân thủ pháp luật.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện tỷ lệ đánh giá các yếu tố KSNB theo mức độ hài lòng, bảng tổng hợp các rủi ro chính và mức độ kiểm soát hiện tại, cũng như sơ đồ mô tả quy trình kiểm soát nội bộ tại Cục Hải quan.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao nhận thức cán bộ công chức

    • Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về KSNB và quản trị rủi ro định kỳ hàng năm.
    • Mục tiêu: Nâng cao trình độ chuyên môn và ý thức trách nhiệm, giảm thiểu sai sót trong thủ tục xuất nhập khẩu.
    • Chủ thể thực hiện: Ban lãnh đạo Cục phối hợp với các đơn vị đào tạo chuyên ngành.
    • Thời gian: Triển khai ngay trong năm 2021 và duy trì thường xuyên.

  2. Hoàn thiện quy trình phân quyền và phân chia trách nhiệm rõ ràng

    • Rà soát, điều chỉnh các quy định về phân công nhiệm vụ, đảm bảo nguyên tắc bất kiêm nhiệm và kiểm soát chéo.
    • Mục tiêu: Tăng cường tính khách quan, giảm thiểu rủi ro gian lận.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Tổ chức cán bộ và Ban lãnh đạo Cục.
    • Thời gian: Hoàn thành trong 6 tháng đầu năm 2021.

  3. Xây dựng và nâng cấp hệ thống thông tin kế toán và dữ liệu xuất nhập khẩu

    • Áp dụng công nghệ thông tin hiện đại để cập nhật, xử lý và truyền tải thông tin kịp thời, chính xác.
    • Mục tiêu: Hỗ trợ giám sát, kiểm soát và ra quyết định hiệu quả.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Nghiệp vụ phối hợp với đơn vị công nghệ thông tin.
    • Thời gian: Triển khai trong năm 2021-2022.

  4. Tăng cường hoạt động giám sát và kiểm toán nội bộ

    • Thiết lập quy trình giám sát thường xuyên và định kỳ, phối hợp chặt chẽ với kiểm toán nội bộ và các cơ quan chức năng.
    • Mục tiêu: Phát hiện sớm và xử lý kịp thời các sai phạm, nâng cao hiệu quả KSNB.
    • Chủ thể thực hiện: Đội Giám sát và Phòng Thanh tra.
    • Thời gian: Thực hiện liên tục, đánh giá hiệu quả hàng năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Lãnh đạo và quản lý Cục Hải quan các tỉnh, thành phố

    • Lợi ích: Áp dụng các giải pháp hoàn thiện KSNB để nâng cao hiệu quả quản lý hoạt động xuất nhập khẩu, tăng thu ngân sách.
    • Use case: Rà soát, điều chỉnh quy trình kiểm soát nội bộ phù hợp với đặc thù địa phương.

  2. Cán bộ công chức làm công tác kế toán, kiểm soát nội bộ trong ngành hải quan

    • Lợi ích: Nâng cao kiến thức chuyên môn, hiểu rõ vai trò và phương pháp thực hiện KSNB hiệu quả.
    • Use case: Tham khảo để cải tiến quy trình làm việc, giảm thiểu sai sót và gian lận.

  3. Các nhà nghiên cứu, sinh viên chuyên ngành kế toán, quản trị công

    • Lợi ích: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về KSNB trong lĩnh vực hải quan, làm tài liệu tham khảo học thuật.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu liên quan đến quản lý nhà nước và kiểm soát nội bộ.

  4. Cơ quan kiểm toán nhà nước và các đơn vị thanh tra, giám sát

    • Lợi ích: Hiểu rõ thực trạng và các điểm yếu trong KSNB để xây dựng kế hoạch kiểm toán, thanh tra hiệu quả.
    • Use case: Đánh giá, giám sát hoạt động hải quan nhằm đảm bảo tuân thủ pháp luật và phòng chống tham nhũng.

Câu hỏi thường gặp

  1. Kiểm soát nội bộ là gì và tại sao nó quan trọng trong hoạt động xuất nhập khẩu?
    Kiểm soát nội bộ là hệ thống các quy trình, thủ tục nhằm đảm bảo hoạt động của tổ chức diễn ra hiệu quả, tuân thủ pháp luật và phòng ngừa rủi ro. Trong xuất nhập khẩu, KSNB giúp ngăn ngừa gian lận, sai sót trong kê khai, tính thuế và bảo vệ nguồn thu ngân sách.

  2. Các yếu tố cấu thành của hệ thống kiểm soát nội bộ theo INTOSAI gồm những gì?
    Bao gồm: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát. Mỗi yếu tố đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và duy trì hệ thống KSNB hiệu quả.

  3. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả của hệ thống kiểm soát nội bộ tại một đơn vị?
    Hiệu quả được đánh giá qua mức độ thực hiện các yếu tố cấu thành KSNB, khả năng phát hiện và xử lý rủi ro, sự tuân thủ quy trình, cũng như phản hồi từ cán bộ công chức và kết quả kiểm toán, giám sát.

  4. Những khó khăn thường gặp khi triển khai KSNB tại các cơ quan hải quan là gì?
    Thường gặp là cơ cấu tổ chức chưa hợp lý, phân công nhiệm vụ chưa rõ ràng, thiếu nguồn lực và công nghệ thông tin hỗ trợ, cũng như hạn chế trong đào tạo và nhận thức của cán bộ công chức.

  5. Giải pháp nào giúp nâng cao hiệu quả KSNB trong hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa?
    Bao gồm tăng cường đào tạo, hoàn thiện quy trình phân quyền, nâng cấp hệ thống thông tin, tăng cường giám sát và kiểm toán nội bộ, đồng thời xây dựng môi trường kiểm soát minh bạch, trách nhiệm.

Kết luận

  • Hệ thống kiểm soát nội bộ tại Cục Hải quan tỉnh Bình Định đã được xây dựng với môi trường kiểm soát tích cực, tuy nhiên còn nhiều hạn chế trong đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin truyền thông và giám sát.
  • Các hạn chế này ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả quản lý, phòng ngừa gian lận và thất thoát thuế trong hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa.
  • Luận văn đã đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao nhận thức cán bộ, hoàn thiện quy trình, ứng dụng công nghệ thông tin và tăng cường giám sát.
  • Nghiên cứu có ý nghĩa thực tiễn quan trọng, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước trong lĩnh vực hải quan tại Bình Định và các địa phương tương tự.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, đánh giá hiệu quả định kỳ và mở rộng nghiên cứu sang các lĩnh vực quản lý khác.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý và cán bộ công chức trong ngành hải quan nên áp dụng kết quả nghiên cứu này để hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ, góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động và bảo vệ nguồn thu quốc gia.