Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh nền kinh tế Việt Nam phát triển nhanh chóng và hội nhập sâu rộng với kinh tế toàn cầu, các vấn đề pháp lý liên quan đến hoạt động tín dụng ngày càng trở nên phức tạp. Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự là một trong những loại tội phạm kinh tế nổi bật, gây ảnh hưởng tiêu cực đến trật tự xã hội và sự ổn định kinh tế vi mô. Tại tỉnh Thanh Hoá, từ năm 2019 đến 2023, số vụ án liên quan đến tội cho vay lãi nặng có xu hướng biến động, với năm 2023 ghi nhận số vụ án lên tới 141 vụ với 207 bị cáo, tăng đột biến so với các năm trước. Tình trạng này phản ánh sự gia tăng phức tạp của loại tội phạm này, đồng thời đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc nâng cao hiệu quả công tác định tội danh trong tố tụng hình sự.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về định tội danh đối với tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự theo pháp luật hình sự Việt Nam, trên cơ sở phân tích thực trạng xét xử tại các Tòa án nhân dân các cấp tỉnh Thanh Hoá trong giai đoạn 2019-2023. Nghiên cứu nhằm chỉ ra những khó khăn, hạn chế trong công tác định tội danh và đề xuất các giải pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác này. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các vụ án hình sự về tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự tại tỉnh Thanh Hoá, trong khoảng thời gian 5 năm gần đây.

Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện ở việc góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự và nâng cao năng lực áp dụng pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, từ đó góp phần phòng ngừa, đấu tranh hiệu quả với tội phạm cho vay lãi nặng, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân và ổn định trật tự xã hội.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu trong lĩnh vực luật hình sự và tố tụng hình sự, tập trung vào:

  • Lý thuyết định tội danh: Định tội danh là quá trình nhận thức pháp lý nhằm xác định sự phù hợp giữa hành vi phạm tội thực tế với các dấu hiệu cấu thành tội phạm theo quy định của Bộ luật Hình sự. Đây là cơ sở để áp dụng trách nhiệm hình sự đúng người, đúng tội, tránh oan sai và bỏ lọt tội phạm.

  • Mô hình cấu thành tội phạm: Bao gồm bốn yếu tố chính là khách thể, chủ thể, mặt khách quan và mặt chủ quan của tội phạm. Việc xác định đầy đủ và chính xác các yếu tố này là căn cứ khoa học để định tội danh.

  • Khái niệm tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự: Hành vi cho vay với lãi suất gấp 5 lần trở lên mức lãi suất cao nhất quy định trong Bộ luật Dân sự, thu lợi bất chính từ 30.000 đồng trở lên, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện.

  • Pháp luật hình sự và tố tụng hình sự Việt Nam: Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) và Bộ luật Tố tụng hình sự là cơ sở pháp lý trực tiếp và gián tiếp cho việc định tội danh, cùng với các văn bản hướng dẫn thi hành và nghị quyết của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Luận văn sử dụng dữ liệu thứ cấp từ hồ sơ xét xử các vụ án hình sự về tội cho vay lãi nặng tại Tòa án nhân dân các cấp tỉnh Thanh Hoá giai đoạn 2019-2023, các văn bản pháp luật, nghị quyết, công văn hướng dẫn, cùng các công trình nghiên cứu, giáo trình, bài báo khoa học liên quan.

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp: Được sử dụng để làm rõ các khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của định tội danh và các quy định pháp luật liên quan.

  • Phương pháp thống kê: Áp dụng để tổng hợp, phân tích số liệu về tình hình thụ lý, giải quyết các vụ án hình sự về tội cho vay lãi nặng tại tỉnh Thanh Hoá trong 5 năm qua.

  • Phương pháp so sánh: So sánh các quy định pháp luật qua các thời kỳ và so sánh thực trạng xử lý tội phạm tại Thanh Hoá với các địa phương khác nhằm đánh giá hiệu quả công tác định tội danh.

  • Phương pháp nghiên cứu án điển hình: Phân tích các bản án tiêu biểu để đánh giá kết quả, hạn chế trong công tác định tội danh, từ đó rút ra nguyên nhân và đề xuất giải pháp.

  • Cỡ mẫu và chọn mẫu: Tập trung vào toàn bộ các vụ án hình sự về tội cho vay lãi nặng được xét xử tại tỉnh Thanh Hoá trong giai đoạn 2019-2023, đảm bảo tính đại diện và toàn diện cho nghiên cứu.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện trong năm 2023-2024, tập trung phân tích dữ liệu 5 năm gần nhất để đảm bảo tính cập nhật và thực tiễn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tình hình xét xử tội cho vay lãi nặng tại Thanh Hoá có xu hướng tăng mạnh năm 2023: Năm 2023, Tòa án các cấp tỉnh Thanh Hoá thụ lý 141 vụ án với 207 bị cáo, tăng gấp nhiều lần so với các năm trước (ví dụ năm 2019 chỉ 19 vụ án với 67 bị cáo). Số vụ án được giải quyết cũng tăng lên 155 vụ với 29 bị cáo còn lại chưa giải quyết.

  2. Định tội danh cơ bản và tăng nặng được áp dụng chính xác: Các cơ quan tiến hành tố tụng tại Thanh Hoá đã xác định đúng tội danh theo quy định tại Điều 201 Bộ luật Hình sự 2015, phân biệt rõ các trường hợp cấu thành tội phạm cơ bản và tăng nặng. Ví dụ, trong bản án số 255/2023/HS-PT, bị cáo Nguyễn Thị T bị xử phạt cải tạo không giam giữ 18 tháng do cho vay với lãi suất từ 72% đến 180%/năm, vượt mức quy định.

  3. Khó khăn trong việc thu thập chứng cứ và xác định mức lãi suất thực tế: Việc chứng minh lãi suất vượt quá 5 lần mức lãi suất cao nhất quy định và thu lợi bất chính từ 30.000 đồng trở lên gặp nhiều khó khăn do các hợp đồng vay thường không có văn bản công chứng, hoặc được giao kết bằng lời nói, cùng với thủ đoạn tinh vi của người cho vay.

  4. Yếu tố đồng phạm phổ biến và phức tạp: Tội cho vay lãi nặng thường có yếu tố đồng phạm cao, với sự tham gia của nhiều cá nhân hoặc tổ chức trong việc cho vay, đòi nợ, gây khó khăn cho công tác định tội danh và xử lý hình sự.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính dẫn đến sự gia tăng số vụ án và bị cáo trong năm 2023 là do tác động tiêu cực của dịch bệnh Covid-19 làm suy thoái kinh tế, khiến nhiều người dân khó khăn về tài chính, phải tìm đến các hình thức vay ngoài ngân hàng với lãi suất cao. Bên cạnh đó, sự hoàn thiện pháp luật và các văn bản hướng dẫn thi hành đã tạo điều kiện thuận lợi hơn cho các cơ quan tố tụng trong việc xử lý tội phạm này.

So với các nghiên cứu tại các địa phương khác, Thanh Hoá có đặc điểm địa lý và kinh tế riêng biệt, là khu vực có sự giao thoa kinh tế giữa các vùng trọng điểm, dẫn đến tình trạng cho vay lãi nặng diễn biến phức tạp cả ở thành thị và nông thôn. Việc áp dụng các quy định pháp luật tại Thanh Hoá đã có nhiều tiến bộ, tuy nhiên vẫn còn tồn tại những khó khăn về nhận thức pháp luật và năng lực nghiệp vụ của một số cán bộ tư pháp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ thể hiện số vụ án và số bị cáo qua các năm, bảng phân loại các vụ án theo mức độ cấu thành tội phạm cơ bản và tăng nặng, cũng như sơ đồ mô tả các yếu tố đồng phạm trong các vụ án điển hình.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện pháp luật về tội cho vay lãi nặng: Cần sửa đổi, bổ sung các quy định tại Điều 201 Bộ luật Hình sự để làm rõ hơn các dấu hiệu cấu thành tội phạm, đặc biệt là về mức thu lợi bất chính và các hình thức cho vay mới như cầm đồ, cho thuê tài sản. Thời gian thực hiện: 1-2 năm. Chủ thể thực hiện: Quốc hội, Bộ Tư pháp.

  2. Tăng cường đào tạo, nâng cao năng lực cho cán bộ tư pháp: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về pháp luật hình sự, kỹ năng định tội danh và xử lý các vụ án cho vay lãi nặng cho thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên tại tỉnh Thanh Hoá. Thời gian: liên tục hàng năm. Chủ thể: Tòa án, Viện Kiểm sát, Học viện Tư pháp.

  3. Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan tố tụng: Thiết lập quy chế phối hợp đồng bộ giữa Công an, Viện Kiểm sát và Tòa án trong việc thu thập chứng cứ, điều tra, truy tố và xét xử các vụ án cho vay lãi nặng nhằm nâng cao hiệu quả xử lý. Thời gian: 6-12 tháng. Chủ thể: Ban chỉ đạo phòng chống tội phạm tỉnh Thanh Hoá.

  4. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý và xử lý vụ án: Phát triển hệ thống phần mềm quản lý hồ sơ, chứng cứ và theo dõi tiến trình xử lý các vụ án cho vay lãi nặng, giúp minh bạch, nhanh chóng và chính xác trong công tác tố tụng. Thời gian: 1 năm. Chủ thể: Sở Tư pháp, Tòa án tỉnh.

  5. Tuyên truyền, nâng cao nhận thức pháp luật cho người dân: Tổ chức các chương trình phổ biến pháp luật về tín dụng, lãi suất hợp pháp và hậu quả pháp lý của việc vay lãi nặng nhằm giảm thiểu nhu cầu vay ngoài ngân hàng. Thời gian: liên tục. Chủ thể: UBND tỉnh, các tổ chức xã hội.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ tư pháp và các cơ quan tiến hành tố tụng: Thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên có thể sử dụng luận văn để nâng cao hiểu biết về cơ sở pháp lý và thực tiễn định tội danh tội cho vay lãi nặng, từ đó áp dụng chính xác trong công tác xét xử.

  2. Nhà lập pháp và các cơ quan xây dựng chính sách: Các nhà làm luật có thể tham khảo để hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự và các văn bản hướng dẫn liên quan đến tội cho vay lãi nặng, đảm bảo tính khả thi và hiệu quả.

  3. Giảng viên và sinh viên ngành Luật: Luận văn cung cấp tài liệu nghiên cứu chuyên sâu về tội phạm kinh tế, giúp phục vụ công tác giảng dạy, học tập và nghiên cứu khoa học trong lĩnh vực luật hình sự và tố tụng hình sự.

  4. Các tổ chức xã hội và cơ quan truyền thông: Có thể sử dụng luận văn để nâng cao nhận thức cộng đồng về tác hại của tội cho vay lãi nặng, từ đó phối hợp với các cơ quan chức năng trong công tác phòng ngừa và tuyên truyền pháp luật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự được định nghĩa như thế nào?
    Tội này được xác định khi người cho vay áp dụng mức lãi suất gấp 5 lần trở lên so với mức lãi suất cao nhất quy định trong Bộ luật Dân sự và thu lợi bất chính từ 30.000 đồng trở lên. Ví dụ, nếu lãi suất tối đa là 20%/năm, thì mức lãi từ 100%/năm trở lên có thể cấu thành tội phạm.

  2. Phương pháp nào được sử dụng để xác định mức lãi suất vi phạm?
    Cơ quan tố tụng thường trưng cầu giám định tại Ngân hàng Nhà nước để xác định mức lãi suất cao nhất trong giao dịch dân sự tại thời điểm xét xử, làm căn cứ xác định hành vi phạm tội.

  3. Có thể định tội danh trong trường hợp cho vay bằng tài sản không?
    Hiện nay, pháp luật chỉ quy định rõ tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự đối với cho vay tiền. Các hình thức cho thuê tài sản dù có tính chất tương tự chưa được điều chỉnh cụ thể trong Bộ luật Hình sự.

  4. Yếu tố đồng phạm ảnh hưởng thế nào đến việc định tội danh?
    Tội cho vay lãi nặng thường có yếu tố đồng phạm cao, các đồng phạm sẽ chịu trách nhiệm hình sự tương ứng với vai trò và mức độ tham gia. Việc xác định chính xác vai trò giúp phân loại và áp dụng hình phạt phù hợp.

  5. Người chưa đủ 16 tuổi có bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội này không?
    Theo quy định, chủ thể của tội cho vay lãi nặng phải đủ 16 tuổi trở lên và có năng lực trách nhiệm hình sự. Người dưới 16 tuổi không bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội này.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ cơ sở lý luận và pháp luật về định tội danh đối với tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự theo Bộ luật Hình sự Việt Nam, góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận pháp luật hình sự.
  • Thực trạng xét xử tại tỉnh Thanh Hoá giai đoạn 2019-2023 cho thấy công tác định tội danh đã đạt được nhiều kết quả tích cực nhưng vẫn còn tồn tại khó khăn, đặc biệt trong thu thập chứng cứ và xử lý các vụ án có yếu tố đồng phạm phức tạp.
  • Các yếu tố như hệ thống pháp luật, năng lực cán bộ tư pháp, cơ chế phối hợp và văn bản hướng dẫn thi hành pháp luật ảnh hưởng lớn đến hiệu quả định tội danh.
  • Đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, nâng cao năng lực cán bộ, tăng cường phối hợp và ứng dụng công nghệ thông tin nhằm nâng cao chất lượng công tác định tội danh.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các bước tiếp theo trong việc hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả phòng chống tội phạm cho vay lãi nặng, đồng thời kêu gọi các cơ quan chức năng và nhà nghiên cứu tiếp tục quan tâm, triển khai các giải pháp thiết thực.

Call-to-action: Các cơ quan tư pháp, nhà lập pháp và các tổ chức liên quan cần phối hợp chặt chẽ để triển khai các kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng chống tội phạm cho vay lãi nặng, góp phần bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân và ổn định xã hội.