Tổng quan nghiên cứu

Chức năng buộc tội trong tố tụng hình sự (TTHS) là một trong những chức năng cơ bản và quan trọng nhất, đóng vai trò động lực vận hành toàn bộ hệ thống tố tụng hình sự. Theo số liệu thống kê giai đoạn 2017-2021, việc thực hiện chức năng buộc tội tại Việt Nam còn tồn tại nhiều hạn chế, ảnh hưởng đến hiệu quả giải quyết vụ án hình sự và quyền con người. Luận văn tập trung nghiên cứu chức năng buộc tội trong TTHS Việt Nam, với mục tiêu làm rõ các vấn đề lý luận, đánh giá thực tiễn và đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện chức năng này.

Phạm vi nghiên cứu bao gồm các quy định pháp luật và thực tiễn áp dụng chức năng buộc tội trong TTHS Việt Nam từ năm 2017 đến 2021, tập trung vào các chủ thể thực hiện chức năng buộc tội như Viện kiểm sát (VKS), Cơ quan điều tra (CQĐT), người bị hại và các cơ quan liên quan. Ý nghĩa nghiên cứu nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự, nâng cao hiệu quả công tác buộc tội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên tham gia tố tụng, đồng thời đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về chức năng tố tụng hình sự, trong đó tập trung vào:

  • Lý thuyết chức năng tố tụng hình sự: Phân tích ba chức năng cơ bản gồm buộc tội, bảo chữa và xét xử, nhấn mạnh vai trò trung tâm của chức năng buộc tội trong việc khởi đầu và điều kiện cho các chức năng khác.
  • Mô hình tổ chức tố tụng hình sự: Nghiên cứu mô hình tổ chức và phân công chức năng giữa các chủ thể trong tố tụng, đặc biệt là vai trò của VKS, CQĐT và người bị hại.
  • Khái niệm và đặc điểm chức năng buộc tội: Là tổng hợp các hoạt động có định hướng nhằm đưa ra cáo buộc về hành vi phạm tội, chứng minh tính đúng đắn của cáo buộc và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của các bên.

Các khái niệm chính bao gồm: chức năng buộc tội, chủ thể buộc tội, phạm vi và thời điểm bắt đầu, kết thúc chức năng buộc tội, mối quan hệ giữa chức năng buộc tội với chức năng bảo chữa và xét xử.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu kết hợp:

  • Phương pháp phân tích, tổng hợp và so sánh: So sánh các quy định pháp luật qua các thời kỳ và với các mô hình tố tụng hình sự quốc tế để làm rõ đặc điểm và hạn chế của chức năng buộc tội tại Việt Nam.
  • Phương pháp thống kê: Thu thập và phân tích số liệu thống kê về việc thực hiện chức năng buộc tội trong các vụ án hình sự trên toàn quốc giai đoạn 2017-2021.
  • Phương pháp nghiên cứu pháp lý thực tiễn: Đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật về chức năng buộc tội qua các vụ án cụ thể và ý kiến của các chuyên gia, cán bộ tư pháp.
  • Cỡ mẫu nghiên cứu: Bao gồm số liệu từ hàng nghìn vụ án hình sự, ý kiến phỏng vấn và khảo sát từ các cán bộ VKS, CQĐT, người bị hại tại nhiều địa phương.
  • Timeline nghiên cứu: Từ tháng 1/2021 đến tháng 10/2022, tập trung phân tích dữ liệu và hoàn thiện luận văn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Vai trò trung tâm của Viện kiểm sát trong chức năng buộc tội: VKS là chủ thể trung tâm thực hiện chức năng buộc tội xuyên suốt quá trình giải quyết vụ án, từ khởi tố đến truy tố và kiểm sát xét xử. Theo thống kê, trên 90% các quyết định buộc tội được VKS phê chuẩn hoặc ban hành.

  2. Cơ quan điều tra có vai trò quan trọng trong giai đoạn điều tra: CQĐT thực hiện các hoạt động thu thập chứng cứ, xác minh hành vi phạm tội, góp phần quan trọng trong việc chứng minh tính đúng đắn của cáo buộc. Tuy nhiên, khoảng 15-20% vụ án có tồn tại hạn chế về chất lượng chứng cứ do hoạt động điều tra chưa đầy đủ.

  3. Người bị hại và nguyên đơn dân sự tham gia chức năng buộc tội còn hạn chế: Mặc dù pháp luật cho phép người bị hại có quyền đề nghị khởi tố và tham gia tố tụng, nhưng thực tế chỉ khoảng 30% vụ án có sự tham gia tích cực của người bị hại trong việc buộc tội.

  4. Thời điểm bắt đầu và kết thúc chức năng buộc tội còn nhiều tranh luận: Có quan điểm cho rằng chức năng buộc tội bắt đầu từ khi khởi tố vụ án, nhưng cũng có ý kiến cho rằng bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố bị can hoặc khi người bị bắt giữ. Thời điểm kết thúc thường được xác định khi VKS rút quyết định truy tố hoặc bản án có hiệu lực pháp luật được tuyên.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân tồn tại hạn chế trong thực hiện chức năng buộc tội chủ yếu do quy định pháp luật chưa rõ ràng, sự phối hợp giữa các chủ thể tố tụng chưa chặt chẽ và năng lực cán bộ còn hạn chế. So với các nghiên cứu trước đây, luận văn đã cập nhật số liệu mới và phân tích sâu hơn về mối quan hệ giữa các chủ thể trong quá trình buộc tội.

Việc xác định rõ ràng thời điểm bắt đầu và kết thúc chức năng buộc tội có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo đảm quyền con người, tránh oan sai và bỏ lọt tội phạm. Biểu đồ thể hiện tỷ lệ vụ án có sự tham gia của người bị hại trong giai đoạn buộc tội sẽ minh họa rõ nét sự hạn chế hiện nay.

Luận văn cũng nhấn mạnh mối quan hệ chặt chẽ và sự ràng buộc giữa chức năng buộc tội với chức năng bảo chữa và xét xử, góp phần bảo đảm tính khách quan, công bằng trong tố tụng hình sự.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Hoàn thiện quy định pháp luật về chức năng buộc tội: Cần sửa đổi, bổ sung Bộ luật Tố tụng hình sự để làm rõ phạm vi, thời điểm bắt đầu và kết thúc chức năng buộc tội, phân định rõ thẩm quyền và trách nhiệm của các chủ thể. Mục tiêu đạt được trong vòng 2 năm tới, do Bộ Tư pháp chủ trì phối hợp với Viện Kiểm sát và các cơ quan liên quan.

  2. Nâng cao năng lực cán bộ thực hiện chức năng buộc tội: Tổ chức các khóa đào tạo, bồi dưỡng chuyên sâu cho cán bộ VKS, CQĐT về kỹ năng thu thập, đánh giá chứng cứ và bảo vệ quyền con người trong tố tụng. Thực hiện liên tục hàng năm, do Trường Đại học Luật Hà Nội và Viện Kiểm sát phối hợp thực hiện.

  3. Tăng cường phối hợp giữa các chủ thể tố tụng: Xây dựng cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa VKS, CQĐT, Tòa án và người bị hại nhằm nâng cao hiệu quả thu thập chứng cứ và bảo đảm quyền lợi các bên. Thí điểm tại một số địa phương trong 1 năm, sau đó nhân rộng.

  4. Khuyến khích sự tham gia tích cực của người bị hại và nguyên đơn dân sự: Tăng cường tuyên truyền, hỗ trợ pháp lý để người bị hại hiểu và thực hiện quyền của mình trong tố tụng, góp phần nâng cao chất lượng buộc tội. Thực hiện trong vòng 3 năm, do các tổ chức xã hội và cơ quan tư pháp phối hợp.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ Viện Kiểm sát và Cơ quan điều tra: Nâng cao hiểu biết về chức năng buộc tội, cải thiện kỹ năng thực hiện nhiệm vụ, từ đó nâng cao hiệu quả công tác truy tố và điều tra.

  2. Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân: Hiểu rõ mối quan hệ giữa chức năng buộc tội và xét xử, giúp đưa ra phán quyết công bằng, khách quan dựa trên cơ sở pháp lý vững chắc.

  3. Người bị hại và nguyên đơn dân sự trong vụ án hình sự: Nắm bắt quyền và nghĩa vụ của mình trong quá trình tố tụng, từ đó chủ động tham gia bảo vệ quyền lợi hợp pháp.

  4. Nhà nghiên cứu và giảng viên luật hình sự, tố tụng hình sự: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để phát triển nghiên cứu sâu hơn về chức năng buộc tội và cải cách tư pháp.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chức năng buộc tội bắt đầu từ thời điểm nào?
    Chức năng buộc tội thường bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố vụ án hoặc khởi tố bị can, tức khi có căn cứ xác định hành vi phạm tội và đối tượng cụ thể. Ví dụ, khi CQĐT ra quyết định khởi tố vụ án, chức năng buộc tội chính thức được thực hiện.

  2. Ai là chủ thể chính thực hiện chức năng buộc tội trong TTHS Việt Nam?
    Viện kiểm sát là chủ thể trung tâm thực hiện chức năng buộc tội xuyên suốt quá trình tố tụng, phối hợp với Cơ quan điều tra và người bị hại. VKS có quyền phê chuẩn các quyết định điều tra và ra cáo trạng truy tố.

  3. Người bị hại có quyền tham gia chức năng buộc tội không?
    Có, người bị hại có quyền đề nghị khởi tố, cung cấp chứng cứ và tham gia tố tụng để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình, tuy nhiên thực tế sự tham gia này còn hạn chế do thiếu hiểu biết hoặc hỗ trợ pháp lý.

  4. Chức năng buộc tội kết thúc khi nào?
    Chức năng buộc tội kết thúc khi VKS rút quyết định truy tố, vụ án bị đình chỉ hoặc khi bản án có hiệu lực pháp luật được tuyên, kết thúc việc xác định và chứng minh cáo buộc.

  5. Mối quan hệ giữa chức năng buộc tội và chức năng bảo chữa là gì?
    Hai chức năng này có tính đối lập nhưng bổ sung cho nhau, buộc tội nhằm đưa ra cáo buộc, bảo chữa nhằm phản bác cáo buộc và bảo vệ quyền lợi người bị buộc tội, tạo nên sự tranh tụng khách quan trong tố tụng.

Kết luận

  • Chức năng buộc tội là trục chính, động lực vận hành của tố tụng hình sự, có vai trò quyết định trong việc phát hiện và xử lý tội phạm.
  • Viện kiểm sát giữ vai trò trung tâm trong thực hiện chức năng buộc tội, phối hợp chặt chẽ với Cơ quan điều tra và người bị hại.
  • Quy định pháp luật hiện hành còn tồn tại nhiều điểm chưa rõ ràng về phạm vi, thời điểm bắt đầu và kết thúc chức năng buộc tội.
  • Việc nâng cao năng lực cán bộ, hoàn thiện pháp luật và tăng cường phối hợp các chủ thể là những giải pháp then chốt để nâng cao hiệu quả chức năng buộc tội.
  • Luận văn đề xuất các bước tiếp theo trong 2-3 năm tới nhằm hoàn thiện khung pháp lý và thực tiễn, góp phần cải cách tư pháp và bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan tư pháp và nhà lập pháp cần phối hợp triển khai các đề xuất nhằm nâng cao hiệu quả chức năng buộc tội, đồng thời tăng cường đào tạo, tuyên truyền để bảo đảm quyền lợi của các bên tham gia tố tụng.