Tổng quan nghiên cứu

Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang diễn ra với mức độ ngày càng gay gắt trên phạm vi toàn cầu, gây ra nhiều tác động tiêu cực đến sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là cây cà phê – một trong những cây công nghiệp chủ lực của Việt Nam. Tỉnh Đắk Lắk, thủ phủ cà phê của cả nước, với diện tích trồng cà phê lên đến 208,1 nghìn ha và sản lượng 476,4 nghìn tấn năm 2020, chiếm 30% diện tích cà phê cả nước, đang chịu ảnh hưởng nghiêm trọng của hạn hán dưới tác động của BĐKH. Hạn hán kéo dài đã làm hàng nghìn héc ta cà phê bị khô hạn, ảnh hưởng trực tiếp đến năng suất, sản lượng và chất lượng cà phê, gây thiệt hại kinh tế lớn. Ví dụ, năm 2015, vụ Đông Xuân tại Đắk Lắk có trên 68.000 ha cây trồng bị hạn, thiệt hại kinh tế ước tính 2.095 tỷ đồng; năm 2020, hạn hán nghiêm trọng gây thiệt hại hơn 481 tỷ đồng cho sản xuất nông nghiệp.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá thực trạng canh tác cà phê tại Đắk Lắk, phân tích tác động của hạn hán đến cây cà phê và đề xuất các giải pháp thích ứng trong bối cảnh biến đổi khí hậu. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào vùng chỉ dẫn địa lý cà phê tỉnh Đắk Lắk, giai đoạn 2010-2020. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc phát triển bền vững ngành cà phê, góp phần nâng cao hiệu quả sản xuất và giảm thiểu rủi ro do hạn hán gây ra, từ đó hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về biến đổi khí hậu và hạn hán, trong đó:

  • Khái niệm biến đổi khí hậu: Theo IPCC (2014), biến đổi khí hậu là sự biến đổi trạng thái khí hậu duy trì trong thời gian dài, do các quá trình tự nhiên hoặc tác động nhân tạo.
  • Khái niệm hạn hán: Được định nghĩa là sự thiếu hụt kéo dài lượng mưa, gây mất cân bằng thủy văn và ảnh hưởng đến sinh trưởng cây trồng (WMO, 1992; FAO, 1983).
  • Phân loại hạn hán: Hạn khí tượng, hạn nông nghiệp, hạn thủy văn và hạn kinh tế - xã hội (WMO, 1992).
  • Mô hình kịch bản biến đổi khí hậu: Sử dụng kịch bản RCP4.5 và RCP8.5 của Bộ Tài nguyên và Môi trường Việt Nam để dự báo biến đổi nhiệt độ và lượng mưa tại Đắk Lắk.
  • Khái niệm sinh thái cây cà phê: Nhu cầu nước tưới theo từng giai đoạn sinh trưởng, ảnh hưởng của hạn hán đến năng suất và chất lượng cà phê.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Kết hợp số liệu thứ cấp từ các cơ quan như Sở Nông nghiệp và PTNT, Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Đắk Lắk, số liệu khí tượng thủy văn từ 3 trạm quan trắc (M’Đrắk, Buôn Ma Thuột, Buôn Hồ) giai đoạn 1986-2020, và số liệu khảo sát thực địa từ 100 hộ trồng cà phê tại 9 huyện/thành phố trong vùng chỉ dẫn địa lý cà phê.
  • Phương pháp thu thập số liệu: Phỏng vấn trực tiếp, khảo sát thực địa, thu thập số liệu thứ cấp, xây dựng bản đồ hiện trạng và bản đồ hạn hán bằng công nghệ viễn thám và GIS.
  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm Microsoft Excel và các phần mềm chuyên dụng để xử lý số liệu, phân tích tương quan, đánh giá tác động hạn hán dựa trên chỉ số khô hạn (K), xác suất tuần khô hạn liên tục, và so sánh biến đổi khí hậu theo kịch bản RCP.
  • Timeline nghiên cứu: Thu thập và xử lý số liệu từ tháng 6/2022, phân tích dữ liệu và xây dựng bản đồ trong năm 2023, hoàn thiện luận văn cuối năm 2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động của hạn hán đến diện tích và năng suất cà phê: Diện tích cà phê vùng chỉ dẫn địa lý Đắk Lắk năm 2020 là khoảng 185.600 ha, tăng trưởng 0,5%/năm trong giai đoạn 2010-2020. Năng suất trung bình đạt 2,4 tấn/ha, tăng nhẹ 0,3%/năm. Tuy nhiên, hạn hán đã làm giảm năng suất cà phê khoảng 10-15% trong các năm hạn hán nghiêm trọng, với 93% hộ dân cho biết từng bị thiếu nước tưới, trong đó 23% thiếu nước trên 30 ngày liên tục.

  2. Biến đổi khí hậu làm gia tăng tần suất và mức độ hạn hán: Theo kịch bản RCP4.5 và RCP8.5, nhiệt độ trung bình năm tại Đắk Lắk dự kiến tăng từ 0,7 đến 0,9 độ C trong giai đoạn 2016-2035, lượng mưa mùa khô giảm từ 1,2% đến 26,1%, làm tăng tần suất khô hạn trong mùa khô. Xác suất xảy ra 2-3 tuần khô hạn liên tục tăng lên trên 40% tại các trạm quan trắc.

  3. Ảnh hưởng sinh thái và kinh tế xã hội: Hạn hán làm cây cà phê còi cọc, chậm lớn (85% hộ dân phản ánh), chết cây (16%), giảm sản lượng (53%) và tăng sâu bệnh (32%). Thiệt hại kinh tế do hạn hán ước tính hơn 481 tỷ đồng năm 2020. Ngoài ra, hạn hán ảnh hưởng đến sức khỏe con người và tài sản, gây khó khăn cho sinh hoạt và sản xuất.

  4. Thực trạng canh tác và nhận thức của người dân: 88% hộ dân biết về biến đổi khí hậu, 100% xác nhận hạn hán xảy ra chủ yếu vào mùa khô (tháng 11-4), đặc biệt nghiêm trọng vào tháng 1-2. Khoảng 30% hộ không có biện pháp ứng phó hiệu quả, trong khi 41% sử dụng nước từ hồ chứa và 29% đào giếng trữ nước.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy hạn hán dưới tác động của biến đổi khí hậu đang là thách thức lớn đối với ngành cà phê Đắk Lắk. Sự gia tăng nhiệt độ và giảm lượng mưa mùa khô làm tăng áp lực thiếu nước, ảnh hưởng trực tiếp đến sinh trưởng và năng suất cà phê. So với các nghiên cứu tại Brazil và Ethiopia, Đắk Lắk cũng đối mặt với tình trạng tương tự về biến đổi khí hậu và hạn hán, tuy nhiên mức độ ứng dụng công nghệ giám sát và cảnh báo hạn hán còn hạn chế. Việc sử dụng bản đồ hạn hán và chỉ số khô hạn trong nghiên cứu giúp minh họa rõ ràng vùng bị ảnh hưởng, hỗ trợ quản lý và ra quyết định. Kết quả khảo sát thực địa phản ánh thực trạng khó khăn của người dân trong việc thích ứng, cho thấy cần có các giải pháp đồng bộ về kỹ thuật, chính sách và hỗ trợ cộng đồng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng hệ thống cảnh báo sớm hạn hán: Áp dụng công nghệ viễn thám và GIS để giám sát, dự báo hạn hán theo thời gian thực, giúp người dân và chính quyền chủ động ứng phó. Mục tiêu giảm thiểu thiệt hại năng suất cà phê 20% trong vòng 3 năm. Chủ thể: Sở Nông nghiệp và PTNT phối hợp với Trung tâm Khí tượng Thủy văn.

  2. Phát triển kỹ thuật tưới tiết kiệm nước: Khuyến khích áp dụng tưới nhỏ giọt, tưới phun tự động cho cây cà phê, giảm lượng nước tưới 30% nhưng duy trì năng suất. Thời gian triển khai 2 năm, ưu tiên vùng hạn hán nặng. Chủ thể: Các doanh nghiệp nông nghiệp, hợp tác xã cà phê.

  3. Tái canh và chọn giống cà phê chịu hạn: Đẩy mạnh tái canh cà phê già cỗi bằng giống mới có khả năng chịu hạn tốt, nâng cao năng suất và chất lượng. Mục tiêu tăng diện tích cà phê tái canh lên 20% trong 5 năm. Chủ thể: UBND tỉnh, các công ty cà phê, nông dân.

  4. Tăng cường công tác khuyến nông và đào tạo: Tổ chức tập huấn, nâng cao nhận thức và kỹ năng cho nông dân về quản lý nước, phòng chống hạn hán và chăm sóc cà phê trong điều kiện BĐKH. Mục tiêu 80% hộ dân vùng nghiên cứu được đào tạo trong 3 năm. Chủ thể: Trung tâm Khuyến nông tỉnh, các tổ chức phi chính phủ.

  5. Chính sách hỗ trợ tài chính và bảo hiểm cây trồng: Xây dựng chính sách hỗ trợ vay vốn ưu đãi, bảo hiểm rủi ro thiên tai cho người trồng cà phê, giảm thiểu thiệt hại kinh tế do hạn hán. Thời gian thực hiện trong 3 năm. Chủ thể: Sở Tài chính, Ngân hàng Chính sách xã hội, các tổ chức bảo hiểm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý và hoạch định chính sách: Sở Nông nghiệp và PTNT, UBND tỉnh Đắk Lắk có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng các chính sách phát triển nông nghiệp bền vững, ứng phó biến đổi khí hậu và hạn hán.

  2. Nông dân và hợp tác xã cà phê: Tham khảo các giải pháp kỹ thuật tưới nước, chọn giống và quản lý canh tác để nâng cao năng suất, giảm thiệt hại do hạn hán.

  3. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo: Viện nghiên cứu nông nghiệp, trường đại học có thể sử dụng luận văn làm tài liệu tham khảo cho các đề tài nghiên cứu tiếp theo về biến đổi khí hậu và nông nghiệp.

  4. Doanh nghiệp và nhà đầu tư ngành cà phê: Hiểu rõ tác động của hạn hán đến sản xuất cà phê, từ đó có chiến lược đầu tư, phát triển bền vững và hỗ trợ kỹ thuật cho người trồng cà phê.

Câu hỏi thường gặp

  1. Hạn hán ảnh hưởng như thế nào đến năng suất cà phê?
    Hạn hán làm cây cà phê còi cọc, chậm lớn, giảm khả năng ra hoa và đậu quả, dẫn đến giảm năng suất từ 10-15% trong các năm hạn hán nghiêm trọng. Ví dụ, năm 2020 tại Đắk Lắk, thiệt hại do hạn hán ước tính hơn 481 tỷ đồng.

  2. Người dân Đắk Lắk đã có những biện pháp gì để ứng phó hạn hán?
    Khoảng 41% hộ dân sử dụng nước từ hồ chứa, 29% đào giếng trữ nước, còn lại 30% chưa có biện pháp hiệu quả. Việc áp dụng kỹ thuật tưới tiết kiệm còn hạn chế, cần được nâng cao.

  3. Biến đổi khí hậu sẽ tác động như thế nào đến lượng mưa tại Đắk Lắk?
    Theo kịch bản RCP8.5, lượng mưa mùa khô có xu hướng giảm đến 26,1%, trong khi mùa mưa tăng nhẹ, làm gia tăng tình trạng thiếu nước vào mùa khô, gây hạn hán kéo dài.

  4. Tại sao cần xây dựng hệ thống cảnh báo sớm hạn hán?
    Hệ thống cảnh báo giúp dự báo chính xác thời điểm và mức độ hạn hán, từ đó người dân và chính quyền có thể chủ động điều chỉnh lịch tưới, phòng chống sâu bệnh, giảm thiệt hại sản xuất.

  5. Giải pháp tái canh cà phê có vai trò như thế nào?
    Tái canh bằng giống cà phê chịu hạn giúp nâng cao khả năng chống chịu với điều kiện khô hạn, tăng năng suất và chất lượng cà phê, góp phần phát triển bền vững ngành cà phê trong bối cảnh biến đổi khí hậu.

Kết luận

  • Hạn hán dưới tác động của biến đổi khí hậu đang gây thiệt hại nghiêm trọng đến diện tích, năng suất và chất lượng cà phê tại Đắk Lắk.
  • Nhiệt độ trung bình tăng 0,7-0,9 độ C và lượng mưa mùa khô giảm đến 26% làm gia tăng tần suất hạn hán.
  • Người dân đã có nhận thức về biến đổi khí hậu nhưng còn thiếu các biện pháp ứng phó hiệu quả, đặc biệt trong tưới tiêu và quản lý nước.
  • Cần triển khai đồng bộ các giải pháp kỹ thuật, chính sách hỗ trợ và đào tạo để thích ứng với hạn hán, bảo vệ ngành cà phê.
  • Nghiên cứu đề xuất các bước tiếp theo gồm xây dựng hệ thống cảnh báo sớm, phát triển kỹ thuật tưới tiết kiệm, tái canh giống chịu hạn và tăng cường khuyến nông.

Call-to-action: Các cơ quan quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng nông dân cần phối hợp triển khai các giải pháp thích ứng nhằm bảo vệ và phát triển bền vững ngành cà phê Đắk Lắk trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng phức tạp.