Tổng quan nghiên cứu

Ngành xây dựng tại Việt Nam đóng vai trò quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội, chiếm khoảng 32,74% tổng vốn đầu tư ngân sách nhà nước theo Chương trình phục hồi và phát triển kinh tế - xã hội năm 2022. Theo báo cáo của Tổng cục Thống kê, GDP ngành xây dựng quý I/2022 tăng trưởng đáng kể so với cùng kỳ năm trước, trong đó vốn đầu tư nước ngoài (FDI) tăng 7,3%, dự báo sự phát triển mạnh mẽ của các dự án xây dựng dân dụng và công nghiệp. Hình thức liên danh nhà thầu xây dựng (CCJV) ngày càng phổ biến nhằm nâng cao năng lực chuyên môn, chia sẻ rủi ro và mở rộng thị trường, tuy nhiên vẫn tồn tại nhiều thách thức, đặc biệt là vấn đề vượt chi phí dự án (cost overrun - COs).

Vượt chi phí dự án là hiện tượng chi phí thực tế vượt quá ngân sách được duyệt, ảnh hưởng tiêu cực đến hiệu quả tài chính, uy tín và khả năng cạnh tranh của các nhà thầu. Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn thi công, nơi xảy ra phần lớn các trường hợp vượt chi phí, nhằm xác định các nguyên nhân chính gây ra hiện tượng này trong các dự án có liên danh nhà thầu xây dựng tại TP. HCM và các tỉnh lân cận. Mục tiêu cụ thể gồm: xác định và xếp hạng các nguyên nhân gây vượt chi phí, phân tích mối tương quan giữa các nhóm nguyên nhân, đồng thời đề xuất giải pháp giảm thiểu vượt chi phí trong các dự án liên danh.

Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ các nhà quản lý dự án, chủ đầu tư và các bên liên quan hoàn thiện quy trình quản lý rủi ro, nhân sự và điều hành thi công, góp phần nâng cao hiệu quả và tính bền vững của các dự án xây dựng liên danh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình quản lý dự án, quản lý rủi ro và hợp tác liên danh trong xây dựng. Hai lý thuyết chính được áp dụng gồm:

  1. Lý thuyết quản lý rủi ro dự án: Nhấn mạnh việc nhận diện, đánh giá và kiểm soát các rủi ro ảnh hưởng đến chi phí và tiến độ dự án. Các nguyên nhân vượt chi phí được phân nhóm theo các yếu tố tài chính, hợp đồng, thi công, văn hóa, quản lý, môi trường - xã hội, pháp lý và tranh chấp.

  2. Mô hình phương trình cấu trúc (SEM): Được sử dụng để phân tích mối quan hệ nhân quả giữa các nhóm nguyên nhân gây vượt chi phí, giúp trực quan hóa và đánh giá mức độ ảnh hưởng lẫn nhau giữa các yếu tố.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm: nhà thầu liên danh (joint venture contractors), vượt chi phí dự án (cost overrun), các nhóm nguyên nhân (tài chính, hợp đồng, thi công, văn hóa, quản lý, môi trường - xã hội, pháp lý, tranh chấp), và các chỉ số đánh giá độ tin cậy (Cronbach’s Alpha), phân tích nhân tố khám phá (EFA), phân tích nhân tố khẳng định (CFA).

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp hỗn hợp kết hợp tổng quan tài liệu, phỏng vấn chuyên gia và khảo sát bảng hỏi. Cụ thể:

  • Nguồn dữ liệu: Dữ liệu thứ cấp từ sách, bài báo khoa học, luận văn trong và ngoài nước liên quan đến nguyên nhân vượt chi phí dự án có liên danh nhà thầu xây dựng. Dữ liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát bảng hỏi với 192 mẫu hợp lệ từ các chuyên gia, kỹ sư, quản lý dự án tại TP. HCM và các tỉnh lân cận.

  • Phương pháp phân tích:

    • Kiểm tra độ tin cậy thang đo bằng hệ số Cronbach’s Alpha.
    • Phân tích nhân tố khám phá (EFA) để rút gọn và phân nhóm các nguyên nhân.
    • Phân tích nhân tố khẳng định (CFA) để kiểm định mô hình đo lường.
    • Mô hình phương trình cấu trúc (SEM) để phân tích mối quan hệ nhân quả giữa các nhóm nguyên nhân.
    • Thống kê mô tả và phân tích trị trung bình để xếp hạng các nguyên nhân.

  • Timeline nghiên cứu: Nghiên cứu được thực hiện từ tháng 02/2022 đến tháng 12/2022, với các bước khảo sát, xử lý dữ liệu và phân tích mô hình theo quy trình chuẩn.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Xếp hạng nguyên nhân vượt chi phí: Qua khảo sát 192 chuyên gia, 35 nguyên nhân được phân thành 8 nhóm chính. Nhóm nguyên nhân liên quan đến hợp đồng và biến động thị trường (lãi suất, lạm phát, tỷ giá hối đoái) đứng đầu với 5/35 yếu tố có mức độ ảnh hưởng cao nhất. Ví dụ, biến động giá nguyên vật liệu và nhân công được đánh giá có mức trung bình trên 4,5 trên thang Likert 5 điểm.

  2. Nguyên nhân rủi ro thi công: Các rủi ro trong quá trình thi công chủ yếu do yếu tố văn hóa liên danh, môi trường và năng lực quản lý. Ví dụ, sự khác biệt về văn hóa, giao tiếp kém và thiếu tin tưởng giữa các đối tác liên danh được xác định là nguyên nhân phổ biến gây chậm tiến độ và tăng chi phí.

  3. Mối quan hệ nhân quả giữa các nhóm nguyên nhân: Mô hình SEM cho thấy nhóm nguyên nhân quản lý có ảnh hưởng trực tiếp đến nhóm thi công và văn hóa, đồng thời nhóm tài chính và hợp đồng tác động mạnh đến toàn bộ hệ thống nguyên nhân gây vượt chi phí. Hệ số hồi quy chuẩn hóa của các mối quan hệ này dao động từ 0,45 đến 0,72, cho thấy mức độ ảnh hưởng đáng kể.

  4. So sánh với các nghiên cứu trước: Kết quả phù hợp với các nghiên cứu trong và ngoài nước, khẳng định vai trò quan trọng của yếu tố hợp đồng, biến động thị trường và văn hóa trong việc gây vượt chi phí dự án liên danh xây dựng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân vượt chi phí chủ yếu xuất phát từ sự phức tạp trong quản lý hợp đồng liên danh, biến động thị trường và yếu tố văn hóa đặc thù của các dự án có nhiều bên tham gia. Việc thiếu cơ chế giải quyết tranh chấp và sự can thiệp quá mức của công ty mẹ làm giảm hiệu quả phối hợp, dẫn đến chậm tiến độ và phát sinh chi phí. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ cột thể hiện mức độ ảnh hưởng trung bình của từng nhóm nguyên nhân, hoặc bảng hệ số hồi quy mô hình SEM minh họa mối quan hệ nhân quả.

Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để các nhà quản lý dự án và chủ đầu tư xây dựng các chiến lược quản lý rủi ro phù hợp, đồng thời nâng cao năng lực phối hợp và giao tiếp trong liên danh nhà thầu, góp phần giảm thiểu vượt chi phí và nâng cao hiệu quả dự án.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường quản lý hợp đồng liên danh: Xây dựng hợp đồng rõ ràng, minh bạch với các điều khoản chi tiết về trách nhiệm, quyền lợi và cơ chế giải quyết tranh chấp. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý dự án và pháp chế; Thời gian: trong vòng 3 tháng đầu dự án.

  2. Cải thiện năng lực quản lý và phối hợp liên danh: Đào tạo kỹ năng quản lý dự án, giao tiếp và văn hóa doanh nghiệp cho các thành viên liên danh nhằm tăng cường sự tin tưởng và tinh thần đồng đội. Chủ thể thực hiện: Nhà thầu chính và các đối tác; Thời gian: liên tục trong suốt dự án.

  3. Quản lý rủi ro biến động thị trường: Áp dụng các công cụ dự báo và điều chỉnh chi phí linh hoạt theo biến động giá nguyên vật liệu, lãi suất và tỷ giá hối đoái. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý dự án và bộ phận tài chính; Thời gian: cập nhật hàng quý.

  4. Thiết lập cơ chế thông tin và truyền thông hiệu quả: Xây dựng hệ thống truyền thông nội bộ và giữa các bên liên danh để đảm bảo thông tin kịp thời, chính xác, giảm thiểu sai sót và tranh chấp. Chủ thể thực hiện: Ban quản lý dự án; Thời gian: ngay từ giai đoạn chuẩn bị dự án.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý dự án và Ban quản lý dự án (PMU): Giúp hiểu rõ các nguyên nhân vượt chi phí và áp dụng các giải pháp quản lý rủi ro hiệu quả trong dự án liên danh.

  2. Chủ đầu tư (CĐT): Nắm bắt các yếu tố ảnh hưởng đến chi phí dự án, từ đó xây dựng chính sách hợp tác và giám sát phù hợp với các nhà thầu liên danh.

  3. Nhà thầu chính và nhà thầu phụ trong liên danh: Cải thiện năng lực phối hợp, quản lý tài chính và thi công, giảm thiểu rủi ro phát sinh chi phí không kiểm soát.

  4. Các chuyên gia tư vấn thiết kế, giám sát và pháp lý: Hỗ trợ đánh giá, kiểm soát các yếu tố kỹ thuật, pháp lý và hợp đồng nhằm hạn chế các nguyên nhân gây vượt chi phí.

Câu hỏi thường gặp

  1. Nguyên nhân nào gây vượt chi phí phổ biến nhất trong dự án liên danh?
    Nguyên nhân phổ biến nhất là các yếu tố liên quan đến hợp đồng và biến động thị trường như lãi suất, lạm phát, tỷ giá hối đoái. Ví dụ, biến động giá nguyên vật liệu có thể làm tăng chi phí lên đến 10% so với dự toán ban đầu.

  2. Tại sao yếu tố văn hóa lại ảnh hưởng đến chi phí dự án?
    Sự khác biệt về văn hóa, giao tiếp kém và thiếu tin tưởng giữa các đối tác liên danh dẫn đến tranh chấp, chậm tiến độ và phát sinh chi phí. Ví dụ, các dự án liên danh quốc tế thường gặp khó khăn trong phối hợp do khác biệt ngôn ngữ và phong cách làm việc.

  3. Phương pháp SEM giúp gì trong nghiên cứu này?
    SEM cho phép phân tích mối quan hệ nhân quả giữa các nhóm nguyên nhân, giúp xác định yếu tố nào ảnh hưởng trực tiếp hoặc gián tiếp đến vượt chi phí, từ đó đề xuất giải pháp hiệu quả hơn.

  4. Làm thế nào để giảm thiểu rủi ro vượt chi phí trong dự án liên danh?
    Cần xây dựng hợp đồng rõ ràng, tăng cường đào tạo quản lý, áp dụng công cụ dự báo biến động thị trường và thiết lập hệ thống truyền thông hiệu quả giữa các bên.

  5. Phạm vi nghiên cứu có giới hạn không?
    Nghiên cứu tập trung vào các dự án nhà cao tầng tại TP. HCM và các tỉnh lân cận, do đó kết quả có thể cần điều chỉnh khi áp dụng cho các loại dự án hoặc khu vực khác.

Kết luận

  • Nghiên cứu xác định 35 nguyên nhân gây vượt chi phí trong dự án liên danh nhà thầu xây dựng, phân thành 8 nhóm chính với mức độ ảnh hưởng khác nhau.
  • Nhóm nguyên nhân hợp đồng và biến động thị trường có ảnh hưởng lớn nhất đến chi phí dự án.
  • Mô hình SEM minh họa mối quan hệ nhân quả giữa các nhóm nguyên nhân, giúp hiểu rõ cơ chế tác động và hỗ trợ ra quyết định quản lý.
  • Các giải pháp đề xuất tập trung vào quản lý hợp đồng, nâng cao năng lực quản lý, kiểm soát biến động thị trường và cải thiện truyền thông nội bộ.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý dự án, chủ đầu tư và nhà thầu trong việc giảm thiểu vượt chi phí, nâng cao hiệu quả và bền vững của dự án liên danh xây dựng.

Next steps: Áp dụng các giải pháp đề xuất trong các dự án thực tế, tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đối tượng để hoàn thiện mô hình quản lý vượt chi phí.

Call to action: Các bên liên quan trong ngành xây dựng nên tham khảo và áp dụng kết quả nghiên cứu để nâng cao hiệu quả quản lý dự án liên danh, góp phần phát triển ngành xây dựng bền vững.