Tổng quan nghiên cứu

Tài nguyên nước mặt đóng vai trò thiết yếu trong phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường tại các đô thị đang phát triển nhanh như thành phố Đồng Xoài, tỉnh Bình Phước. Với dân số năm 2021 đạt khoảng 112.193 người và tốc độ tăng trưởng dân số trung bình trên 1,3% mỗi năm, nhu cầu sử dụng nước mặt ngày càng gia tăng, đặc biệt trong bối cảnh thành phố đang hướng tới đô thị loại II vào năm 2030. Theo báo cáo của ngành tài nguyên và môi trường, tổng lượng nước sử dụng hiện tại của thành phố khoảng 80,6 triệu m³/năm, trong đó phần lớn phục vụ cho nông nghiệp, công nghiệp và sinh hoạt. Tuy nhiên, chất lượng nước mặt tại Đồng Xoài đang có dấu hiệu suy giảm, với nhiều điểm quan trắc cho thấy ô nhiễm vượt mức quy chuẩn kỹ thuật quốc gia.

Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là đánh giá hiện trạng khai thác, sử dụng tài nguyên nước mặt tại thành phố Đồng Xoài giai đoạn 2021-2030, đồng thời đề xuất các biện pháp quản lý bền vững nhằm đảm bảo nguồn nước đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường. Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các nguồn nước mặt chính như sông Bé, suối Cam, hồ Đồng Xoài và các khu vực lân cận, sử dụng số liệu quan trắc giai đoạn 2018-2021 và khảo sát thực địa tại địa phương. Ý nghĩa của nghiên cứu thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho các nhà quản lý trong việc hoạch định chính sách, nâng cao nhận thức cộng đồng và cải thiện hiệu quả quản lý tài nguyên nước mặt tại Đồng Xoài.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết quản lý tài nguyên nước tổng hợp và phát triển bền vững. Thứ nhất, lý thuyết quản lý tổng hợp tài nguyên nước (IWRM) nhấn mạnh sự phối hợp phát triển và quản lý tài nguyên nước, đất và các tài nguyên liên quan nhằm tối đa hóa lợi ích kinh tế và xã hội mà không làm tổn hại đến hệ sinh thái. Thứ hai, khái niệm phát triển bền vững theo định nghĩa của Hội đồng Môi trường và Phát triển Thế giới (1987) được áp dụng để đảm bảo khai thác tài nguyên nước không làm ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai. Các khái niệm chính bao gồm: tài nguyên nước mặt, ô nhiễm nguồn nước, nhận thức và hành vi sử dụng nước, cũng như các chỉ số chất lượng nước (WQI) để đánh giá mức độ ô nhiễm.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp giữa thu thập số liệu thứ cấp và khảo sát sơ cấp. Số liệu thứ cấp bao gồm dữ liệu quan trắc chất lượng nước mặt giai đoạn 2018-2021 từ Chi cục Bảo vệ môi trường tỉnh Bình Phước, các báo cáo quy hoạch và dự báo nhu cầu sử dụng nước từ Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Số liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát thực địa với 100 hộ dân đại diện cho ba nhóm ngành nghề chính: nông nghiệp (34 hộ), công nghiệp (33 hộ) và dịch vụ (33 hộ). Phương pháp chọn mẫu phi xác suất theo phân lớp được áp dụng nhằm đảm bảo tính đại diện cho từng nhóm đối tượng.

Phân tích dữ liệu sử dụng phần mềm Excel 2010 để tính toán chỉ số chất lượng nước (WQI) theo Quyết định số 1460/QĐ-TCMT năm 2019. Ngoài ra, phương pháp phân tích thống kê mô tả được dùng để đánh giá nhận thức, thái độ và hành vi sử dụng nước của người dân. Quá trình nghiên cứu diễn ra từ tháng 5/2022 đến tháng 7/2023, bao gồm khảo sát thực địa, xử lý số liệu và tham vấn ý kiến chuyên gia nhằm hoàn thiện các đề xuất quản lý bền vững.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Chất lượng nước mặt suy giảm rõ rệt: Kết quả phân tích chỉ số chất lượng nước (WQI) tại các điểm quan trắc chính cho thấy mức độ ô nhiễm tăng lên trong giai đoạn 2018-2021, đặc biệt vào mùa mưa. Ví dụ, giá trị BOD5 và COD vượt quy chuẩn QCVN 08-MT:2015 tại 60% các điểm quan trắc, chỉ số Coliform cũng vượt mức cho phép tại 55% điểm khảo sát.

  2. Hành vi sử dụng nước chưa bền vững: Khảo sát nhận thức và hành vi của 100 hộ dân cho thấy 70% người dân có nhận thức tích cực về bảo vệ tài nguyên nước nhưng chỉ 45% thực hiện các hành vi tiết kiệm nước trong sinh hoạt và sản xuất. Nhóm hộ nông nghiệp có tỷ lệ áp dụng biện pháp tiết kiệm nước thấp nhất, chỉ khoảng 35%.

  3. Áp lực từ phát triển kinh tế - xã hội: Tốc độ tăng trưởng dân số và công nghiệp tại Đồng Xoài làm tăng nhu cầu sử dụng nước lên khoảng 32% dự kiến đến năm 2030, trong khi nguồn cung cấp nước mặt có dấu hiệu suy giảm do ô nhiễm và khai thác quá mức. Tỷ lệ khai thác nước mặt hiện đạt khoảng 35% tổng lượng nước trung bình, gần sát mức áp lực cao theo tiêu chuẩn quốc tế.

  4. Quản lý tài nguyên nước còn nhiều hạn chế: Hệ thống văn bản pháp luật và công tác quản lý tại địa phương chưa đồng bộ, công tác tuyên truyền và xử lý vi phạm trong lĩnh vực tài nguyên nước chưa hiệu quả, dẫn đến tình trạng xả thải chưa kiểm soát, gây ô nhiễm nguồn nước mặt.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của suy giảm chất lượng nước mặt là do sự gia tăng các hoạt động công nghiệp, nông nghiệp và sinh hoạt không kiểm soát, dẫn đến lượng chất thải hữu cơ và vi sinh vật vượt ngưỡng cho phép. So sánh với các nghiên cứu tại các đô thị tương tự cho thấy Đồng Xoài đang đối mặt với thách thức tương tự về ô nhiễm nước mặt và khai thác không bền vững. Biểu đồ diễn biến WQI theo mùa và năm có thể minh họa rõ sự biến động chất lượng nước, giúp nhận diện các điểm nóng ô nhiễm.

Hành vi sử dụng nước chưa chuyển biến mạnh mẽ từ nhận thức sang hành động cụ thể, đặc biệt trong nhóm nông nghiệp, cho thấy cần có các chương trình nâng cao nhận thức và hỗ trợ kỹ thuật phù hợp. Áp lực từ phát triển kinh tế - xã hội đòi hỏi phải có các giải pháp quản lý tổng hợp, đồng bộ giữa các ngành và cấp chính quyền. Việc hoàn thiện hệ thống pháp luật và tăng cường kiểm tra, xử lý vi phạm là yếu tố then chốt để bảo vệ tài nguyên nước mặt.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Nâng cấp và mở rộng hệ thống cấp nước: Đầu tư nâng cấp nhà máy nước Đồng Xoài và xây dựng thêm các công trình cấp nước mới lấy nguồn từ hồ Phước Hòa nhằm đáp ứng nhu cầu tăng trưởng dự kiến đến năm 2030. Chủ thể thực hiện: Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Sở Xây dựng; Thời gian: 2023-2028.

  2. Kiểm soát chất lượng nước mặt: Thiết lập mạng lưới quan trắc nước mặt mở rộng, tăng cường phân tích các chỉ số ô nhiễm, đồng thời áp dụng các biện pháp xử lý nước thải tại nguồn, đặc biệt trong các khu công nghiệp và khu dân cư đông đúc. Chủ thể: Sở Tài nguyên và Môi trường, Chi cục Bảo vệ môi trường; Thời gian: 2023-2025.

  3. Nâng cao nhận thức và thay đổi hành vi sử dụng nước: Triển khai các chương trình đào tạo, tuyên truyền về tiết kiệm và bảo vệ tài nguyên nước cho người dân, tập trung vào nhóm nông nghiệp và công nghiệp. Kết hợp hỗ trợ kỹ thuật áp dụng công nghệ tiết kiệm nước trong sản xuất. Chủ thể: UBND thành phố Đồng Xoài, các tổ chức xã hội; Thời gian: 2023-2030.

  4. Hoàn thiện chính sách và tăng cường quản lý: Rà soát, bổ sung các văn bản pháp luật liên quan đến quản lý tài nguyên nước mặt, tăng cường công tác thanh tra, xử lý vi phạm, đồng thời xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành hiệu quả. Chủ thể: UBND tỉnh Bình Phước, Sở Tài nguyên và Môi trường; Thời gian: 2023-2026.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý tài nguyên và môi trường: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và các giải pháp thực tiễn giúp hoạch định chính sách quản lý tài nguyên nước mặt bền vững tại các đô thị đang phát triển.

  2. Các nhà nghiên cứu và học viên cao học: Tài liệu tham khảo hữu ích về phương pháp đánh giá chất lượng nước mặt, khảo sát nhận thức hành vi sử dụng nước và đề xuất giải pháp quản lý tổng hợp.

  3. Doanh nghiệp và nhà đầu tư trong lĩnh vực nước và môi trường: Hiểu rõ về hiện trạng tài nguyên nước, các thách thức và cơ hội đầu tư vào hệ thống cấp nước, xử lý nước thải tại Đồng Xoài.

  4. Cộng đồng dân cư và tổ chức xã hội: Nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của bảo vệ tài nguyên nước mặt, khuyến khích thực hiện các hành vi tiết kiệm và bảo vệ nguồn nước trong sinh hoạt và sản xuất.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao chất lượng nước mặt tại Đồng Xoài bị suy giảm?
    Chất lượng nước mặt suy giảm do ô nhiễm hữu cơ, vi sinh và hóa chất từ hoạt động công nghiệp, nông nghiệp và sinh hoạt không kiểm soát, cùng với việc xả thải trực tiếp vào nguồn nước.

  2. Những biện pháp nào giúp nâng cao nhận thức sử dụng nước bền vững?
    Các chương trình đào tạo, tuyên truyền, kết hợp hỗ trợ kỹ thuật áp dụng công nghệ tiết kiệm nước trong sản xuất và sinh hoạt là những biện pháp hiệu quả.

  3. Làm thế nào để kiểm soát ô nhiễm nước mặt tại các khu công nghiệp?
    Cần xây dựng hệ thống xử lý nước thải tập trung, giám sát tự động và tăng cường thanh tra, xử lý vi phạm theo quy định pháp luật.

  4. Nguồn nước mặt chính của thành phố Đồng Xoài là gì?
    Nguồn nước mặt chính gồm sông Bé, suối Cam, hồ Đồng Xoài và các hồ chứa nhỏ khác, phục vụ cho nông nghiệp, công nghiệp và sinh hoạt.

  5. Tác động của đô thị hóa đến tài nguyên nước mặt như thế nào?
    Đô thị hóa làm tăng nhu cầu sử dụng nước, gia tăng lượng chất thải và áp lực lên hệ thống cấp nước, dẫn đến nguy cơ suy giảm trữ lượng và chất lượng nước mặt.

Kết luận

  • Chất lượng nước mặt tại thành phố Đồng Xoài đang có dấu hiệu ô nhiễm, đặc biệt là các chỉ số BOD5, COD và Coliform vượt quy chuẩn quốc gia.
  • Nhận thức về bảo vệ tài nguyên nước của người dân tích cực nhưng chưa chuyển hóa thành hành vi sử dụng nước bền vững, nhất là trong nhóm nông nghiệp.
  • Áp lực từ tăng trưởng dân số, công nghiệp và đô thị hóa làm gia tăng nhu cầu sử dụng nước, đòi hỏi các giải pháp quản lý tổng hợp và bền vững.
  • Hệ thống quản lý tài nguyên nước hiện còn nhiều hạn chế về pháp lý, công tác tuyên truyền và kiểm soát ô nhiễm.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cấp hệ thống cấp nước, kiểm soát chất lượng nước, nâng cao nhận thức cộng đồng và hoàn thiện chính sách quản lý nhằm đảm bảo phát triển bền vững tài nguyên nước mặt đến năm 2030.

Hành động tiếp theo: Các cơ quan chức năng cần phối hợp triển khai các giải pháp đề xuất, đồng thời tiếp tục theo dõi, đánh giá diễn biến chất lượng nước và hiệu quả quản lý để điều chỉnh kịp thời. Đề nghị các nhà nghiên cứu và quản lý quan tâm ứng dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn nhằm bảo vệ nguồn tài nguyên nước quý giá này.