Tổng quan nghiên cứu

Rối loạn trầm cảm (RLTC) là một trong những rối loạn tâm thần phổ biến và có xu hướng gia tăng trên toàn cầu. Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), cứ 100 người thì có khoảng 3 người mắc RLTC, và tỷ lệ này đã tăng 27,6% trong năm 2020 do tác động của đại dịch Covid-19. Tại Việt Nam, mặc dù chưa có nghiên cứu với mẫu đủ lớn để khái quát tỷ lệ dân số mắc RLTC, các nghiên cứu cục bộ cho thấy tỷ lệ mắc trầm cảm ở các nhóm đối tượng như sinh viên y khoa, y tá, người cao tuổi dao động từ 8,2% đến 66,9%, phản ánh mức độ phổ biến và tác động nghiêm trọng của RLTC. RLTC không chỉ gây ra đau khổ, suy giảm chức năng cá nhân mà còn ảnh hưởng tiêu cực đến gia đình và xã hội, đồng thời tạo ra gánh nặng kinh tế lớn.

Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá hiệu quả của liệu pháp chấp nhận và cam kết (Acceptance and Commitment Therapy - ACT) trong can thiệp một trường hợp người trưởng thành mắc RLTC tại Việt Nam. Nghiên cứu tập trung vào việc xây dựng cơ sở lý luận về RLTC và ACT, đánh giá triệu chứng trầm cảm qua các thang đo chuẩn, áp dụng ACT để can thiệp và đánh giá hiệu quả sau trị liệu. Phạm vi nghiên cứu bao gồm một trường hợp cụ thể tại Hà Nội trong năm 2022-2023, với ý nghĩa góp phần bổ sung dữ liệu thực nghiệm về hiệu quả của ACT trong điều trị RLTC tại Việt Nam, từ đó hỗ trợ phát triển dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết chính: Lý thuyết khung quan hệ (Relational Frame Theory - RFT) và mô hình liệu pháp chấp nhận và cam kết (ACT). RFT giải thích hành vi con người thông qua mạng lưới các mối quan hệ ngôn ngữ phức tạp, cho phép con người học hỏi và suy nghĩ mà không cần trải nghiệm trực tiếp. ACT phát triển dựa trên RFT, tập trung vào tăng cường sự linh hoạt tâm lý (psychological flexibility) thông qua sáu quá trình cốt lõi: chấp nhận, phân tách, cái Tôi là bối cảnh, kết nối với thời điểm hiện tại, giá trị và cam kết hành động theo giá trị. ACT không nhằm thay đổi nội dung suy nghĩ hay hành vi mà thay đổi chức năng của trải nghiệm tâm lý, giúp cá nhân sống trọn vẹn với giá trị của mình dù có những trải nghiệm khó chịu.

Ba khái niệm chuyên ngành quan trọng trong nghiên cứu gồm:

  • Rối loạn trầm cảm (RLTC): Được định nghĩa theo DSM-V với các triệu chứng như tâm trạng chán nản, mất hứng thú, rối loạn giấc ngủ, cảm giác vô dụng, ý định tự tử.
  • Linh hoạt tâm lý: Khả năng hiện diện và chấp nhận trải nghiệm hiện tại mà không phán xét, đồng thời hành động phù hợp với giá trị cá nhân.
  • Sáu quá trình cốt lõi của ACT: Bao gồm chấp nhận, phân tách, cái Tôi là bối cảnh, kết nối hiện tại, giá trị và cam kết hành động.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu để tổng hợp lý luận về RLTC và ACT, đồng thời áp dụng phương pháp nghiên cứu lâm sàng với một trường hợp người trưởng thành mắc RLTC tại Hà Nội. Cỡ mẫu là một trường hợp cụ thể, được chọn theo tiêu chí chủ động tìm kiếm hỗ trợ do có triệu chứng RLTC rõ ràng. Các phương pháp thu thập dữ liệu bao gồm:

  • Quan sát lâm sàng: Ghi nhận biểu hiện ngôn ngữ và phi ngôn ngữ của thân chủ trong quá trình trị liệu.
  • Hỏi chuyện lâm sàng: Xây dựng mối quan hệ trị liệu, thu thập thông tin và hỗ trợ can thiệp.
  • Nghiên cứu tiểu sử cuộc đời: Hiểu bối cảnh phát triển nhân cách và các yếu tố ảnh hưởng đến RLTC.
  • Trắc nghiệm tâm lý: Sử dụng các thang đo chuẩn như Beck Depression Inventory (BDI) để đánh giá mức độ trầm cảm, Acceptance and Action Questionnaire-II (AAQ-II) để đo mức độ chấp nhận, và Five-Facet Mindfulness Questionnaire (FFMQ-V) để đánh giá chánh niệm.

Phân tích dữ liệu kết hợp định tính và định lượng, theo dõi tiến trình can thiệp qua 10-12 phiên trị liệu trong khoảng thời gian từ tháng 11/2022 đến tháng 2/2023.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Mức độ trầm cảm nặng ở thân chủ: Kết quả thang đo Beck Depression Inventory cho thấy thân chủ đạt 31 điểm, thuộc nhóm trầm cảm nặng, kèm theo các triệu chứng như mất ngủ, giảm hứng thú, mệt mỏi, cảm giác vô dụng.
  2. Mức độ chấp nhận thấp: Thang đo AAQ-II cho điểm 35, phản ánh sự linh hoạt tâm lý thấp và mức độ chấp nhận cảm xúc tiêu cực kém, góp phần duy trì triệu chứng trầm cảm.
  3. Chánh niệm rất thấp: Kết quả FFMQ-V cho thấy thân chủ có điểm rất thấp ở các khía cạnh nhận thức, quan sát, không phán xét và không phản ứng, cho thấy khó khăn trong việc hiện diện và chấp nhận trải nghiệm hiện tại.
  4. Sáu quá trình gây bệnh rõ nét: Thân chủ thể hiện né tránh trải nghiệm (kiểm soát và tránh cảm giác cô đơn), đồng nhất với niềm tin tiêu cực về bản thân (“Tôi kém cỏi”, “Tôi xấu xí”), cái Tôi cứng nhắc, nghiền ngẫm liên tục về quá khứ, giá trị không rõ ràng và hành vi thụ động.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu phù hợp với các nghiên cứu quốc tế cho thấy ACT có hiệu quả trong việc giảm triệu chứng RLTC thông qua tăng cường linh hoạt tâm lý. Việc thân chủ có mức độ chấp nhận và chánh niệm thấp là nguyên nhân chính duy trì các triệu chứng trầm cảm, đồng thời làm giảm khả năng hành động theo giá trị cá nhân. Qua 10 phiên trị liệu ACT, các kỹ thuật chấp nhận, phân tách, chánh niệm và cam kết hành động đã giúp thân chủ nhận diện và giảm né tránh trải nghiệm tiêu cực, từ đó cải thiện trạng thái tâm lý.

So sánh với các liệu pháp truyền thống như CBT, ACT tập trung vào thay đổi chức năng trải nghiệm tâm lý thay vì nội dung suy nghĩ, giúp thân chủ không bị cuốn vào câu chuyện tiêu cực mà hướng tới hành động có ý nghĩa. Kết quả này cũng bổ sung dữ liệu thực nghiệm cho Việt Nam, nơi chưa có nhiều nghiên cứu về ACT trong điều trị RLTC. Việc áp dụng ACT trong bối cảnh văn hóa Việt Nam cần linh hoạt, chú trọng đến các giá trị cá nhân và mối quan hệ gia đình, điều này được thể hiện rõ trong trường hợp nghiên cứu.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh điểm số các thang đo trước và sau can thiệp, bảng mô tả tiến trình các quá trình cốt lõi của ACT và mức độ cải thiện triệu chứng RLTC.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo chuyên môn về ACT cho cán bộ tâm lý lâm sàng: Đào tạo bài bản kỹ thuật ACT nhằm nâng cao năng lực can thiệp RLTC, hướng tới tăng tỷ lệ thành công trong điều trị trong vòng 1-2 năm, do các trường đại học và trung tâm đào tạo chuyên ngành thực hiện.
  2. Phát triển chương trình can thiệp ACT tại các cơ sở y tế tâm thần và cộng đồng: Áp dụng ACT rộng rãi trong điều trị RLTC, đặc biệt tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh trong 3 năm tới, nhằm giảm tỷ lệ tái phát và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bệnh.
  3. Xây dựng hệ thống đánh giá hiệu quả can thiệp ACT: Thiết lập các thang đo chuẩn hóa và quy trình theo dõi tiến trình trị liệu để đánh giá định kỳ hiệu quả can thiệp, đảm bảo chất lượng dịch vụ, do các bệnh viện tâm thần và viện nghiên cứu thực hiện.
  4. Tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức về RLTC và ACT: Thông qua các chiến dịch truyền thông, hội thảo, nhằm giảm kỳ thị và khuyến khích người dân chủ động tìm kiếm hỗ trợ tâm lý, dự kiến triển khai trong 1-2 năm, do Bộ Y tế phối hợp với các tổ chức xã hội thực hiện.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà tâm lý học lâm sàng và chuyên gia sức khỏe tâm thần: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về ứng dụng ACT trong điều trị RLTC, giúp nâng cao kỹ năng can thiệp và phát triển phương pháp trị liệu phù hợp.
  2. Sinh viên và học viên ngành tâm lý học: Tài liệu tham khảo quý giá để hiểu sâu về RLTC, ACT và phương pháp nghiên cứu lâm sàng, hỗ trợ học tập và nghiên cứu khoa học.
  3. Bác sĩ và nhân viên y tế liên quan đến sức khỏe tâm thần: Giúp hiểu rõ hơn về các phương pháp trị liệu tâm lý hiện đại, từ đó phối hợp hiệu quả trong chăm sóc bệnh nhân RLTC.
  4. Nhà hoạch định chính sách và quản lý y tế: Cung cấp dữ liệu thực nghiệm và đề xuất chính sách phát triển dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần, đặc biệt trong bối cảnh gia tăng RLTC sau đại dịch.

Câu hỏi thường gặp

  1. ACT là gì và khác gì so với các liệu pháp tâm lý khác?
    ACT là liệu pháp tập trung vào tăng cường linh hoạt tâm lý thông qua chấp nhận và cam kết hành động theo giá trị, khác với CBT tập trung thay đổi nội dung suy nghĩ. Ví dụ, ACT giúp người bệnh chấp nhận cảm xúc khó chịu thay vì cố gắng loại bỏ chúng.

  2. Tại sao RLTC lại gia tăng sau đại dịch Covid-19?
    Đại dịch gây ra nhiều áp lực tâm lý như cô lập xã hội, mất việc làm, lo lắng về sức khỏe, dẫn đến tăng 27,6% tỷ lệ RLTC toàn cầu trong năm 2020, theo báo cáo WHO.

  3. Làm thế nào để đánh giá mức độ trầm cảm chính xác?
    Sử dụng các thang đo chuẩn như Beck Depression Inventory giúp đánh giá định lượng mức độ trầm cảm từ nhẹ đến nặng, hỗ trợ chẩn đoán và theo dõi tiến trình điều trị.

  4. ACT có thể áp dụng cho những đối tượng nào?
    ACT phù hợp với người trưởng thành mắc RLTC, rối loạn lo âu, đau mãn tính, căng thẳng công việc, và có thể áp dụng cá nhân hoặc nhóm.

  5. Làm sao để tăng cường sự linh hoạt tâm lý?
    Thông qua các kỹ thuật chấp nhận, phân tách suy nghĩ, chánh niệm và cam kết hành động theo giá trị cá nhân, giúp người bệnh không bị cuốn vào trải nghiệm tiêu cực mà sống trọn vẹn hiện tại.

Kết luận

  • Rối loạn trầm cảm là gánh nặng bệnh tật toàn cầu, gia tăng mạnh sau đại dịch Covid-19, ảnh hưởng sâu sắc đến cá nhân và xã hội.
  • Liệu pháp chấp nhận và cam kết (ACT) dựa trên lý thuyết khung quan hệ, tập trung vào tăng cường linh hoạt tâm lý qua sáu quá trình cốt lõi, đã chứng minh hiệu quả trong điều trị RLTC.
  • Nghiên cứu thực hành trên một trường hợp người trưởng thành tại Việt Nam cho thấy ACT giúp giảm triệu chứng trầm cảm nặng, tăng chấp nhận và chánh niệm, cải thiện hành vi và giá trị sống.
  • Đề xuất phát triển đào tạo, ứng dụng và đánh giá ACT trong hệ thống chăm sóc sức khỏe tâm thần Việt Nam nhằm nâng cao chất lượng điều trị.
  • Các bước tiếp theo bao gồm mở rộng nghiên cứu với mẫu lớn hơn, xây dựng chương trình đào tạo chuyên sâu và triển khai can thiệp ACT tại cộng đồng.

Hành động ngay hôm nay để nâng cao sức khỏe tâm thần cho bản thân và cộng đồng bằng cách tìm hiểu và áp dụng liệu pháp ACT trong điều trị trầm cảm.