Pháp luật hình sự là công cụ hữu hiệu để đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, độc lập chủ quyền, quyền làm chủ của nhân dân, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, duy trì trật tự, an toàn xã hội. Trong bối cảnh kinh tế phát triển, các tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng (TTCC), đặc biệt tại các đô thị lớn, đang là vấn đề nhức nhối. Mặc dù không có tính nguy hiểm cao như các loại tội phạm khác, nhưng loại tội phạm này lại phổ biến, đa dạng về hình thức và ảnh hưởng không nhỏ đến tình hình an ninh trật tự, an toàn xã hội; xâm phạm nghiêm trọng các quan hệ xã hội trong lĩnh vực công cộng, gây tổn hại đến các quyền và lợi ích hợp pháp của nhà nước. Số liệu thống kê cho thấy diễn biến của loại hành vi và tội phạm này ngày càng phức tạp. Vì vậy, cần làm sáng tỏ các dấu hiệu pháp lý, phân tích lịch sử hình thành và phát triển của luật hình sự Việt Nam về nhóm tội xâm phạm TTCC từ năm 1945 đến nay, đánh giá thực tiễn xét xử loại tội phạm này ở tỉnh Hà Giang trong thời gian vừa qua (2010 - 2015), trên cơ sở đó, chỉ ra một số tồn tại, hạn chế trong thực tiễn, lý luận và các nguyên nhân cơ bản, qua đó bước đầu tìm giải pháp hoàn thiện trên phương diện lập pháp hình sự và giải pháp về mặt thực tiễn (góc độ tội phạm học) để góp phần phòng, chống tội phạm này, bảo đảm an ninh trật tự, an toàn xã hội có ý nghĩa chính trị - pháp lý và lý luận - thực tiễn quan trọng.
1.1. Khái Niệm Trật Tự Công Cộng Theo Luật Hình Sự Việt Nam
Điều 8 BLHS năm 1999 xác định các khách thể được pháp luật hình sự bảo vệ, trong đó có trật tự, an toàn xã hội. Đây là một khách thể quan trọng, có ý nghĩa nền tảng, gắn chặt với sự phát triển ổn định chung của xã hội. Xét riêng trong lĩnh vực chung của xã hội, an toàn công cộng, TTCC được coi là điều kiện bảo đảm cho mọi công dân có cơ hội tồn tại, phát triển và sử dụng tốt năng lực, cống hiến của mình để xây dựng một xã hội văn minh, dân chủ, giàu đẹp, có cuộc sống ấm no, bình đẳng, tiến bộ và hạnh phúc. Việc giữ gìn và bảo vệ an toàn công cộng, TTCC không những là một trong những nhiệm vụ quan trọng trong sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa của Nhà nước, mà đến lượt mình, Nhà nước lại đòi hỏi tất cả các cơ quan, tổ chức và mọi công dân phải tuân thủ một cách nghiêm túc pháp luật và các quy tắc của cuộc sống xã hội xã hội chủ nghĩa. Tất cả các hành vi xâm phạm “an toàn công cộng, trật tự công cộng” đều gây nên những thiệt hại nhất định cho cuộc sống bình thường của công dân cần thiết phải bị xử lý, tùy theo tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi vi phạm mà áp dụng hình thức xử lý khác nhau từ xử phạt hành chính đến xử lý hình sự.
1.2. Các Yếu Tố Cấu Thành Tội Xâm Phạm Trật Tự Công Cộng
Khách thể trật tự, an toàn xã hội được quy định thành một chương riêng. Chương XIX - Các tội phạm xâm phạm an toàn công cộng, TTCC, có số lượng các điều luật tương đối lớn (gồm 59 điều, từ điều 202 đến điều 256). Như vậy với tư cách là khách thể quan trọng được luật hình sự bảo vệ, đòi hỏi chúng ta phải làm rõ phạm trù “trật tự công cộng”. Theo cuốn “Từ điển từ và ngữ Hán - Việt” của Giáo sư Nguyễn Lân, Nxb. Văn học, Hà Nội 2003: “Trật tự là tình trạng ổn định, có thứ bậc trên dưới, trước sau. Mặt khác, theo “Từ điển Bách khoa toàn thư”: TTCC là một mặt của trật tự, an toàn xã hội và có nội dung bao gồm những quy định chung về trật tự, vệ sinh, văn hóa; sự tuân thủ những quy định của pháp luật và phong tục, tập quán, sinh hoạt được mọi người thừa nhận; tình trạng yên ổn, có trật tự, tôn trọng lẫn nhau trong lao động, sinh hoạt, nghỉ ngơi… [82]. Còn dưới góc độ pháp lý, Từ điển Luật học có giải thích cụ thể “trật tự công cộng” là: Trạng thái ổn định, có tổ chức, có kỷ luật ở nơi công cộng. Những nơi phục vụ lợi ích công cộng như đường phố, quảng trường, công viên, bệnh viện, nhà hát, rạp chiếu bóng, bãi biển, khu nghỉ mát… được tổ chức sắp xếp ngăn nắp, các quy ước chung được mọi người tôn trọng, thực hiện nghiêm chỉnh. Quy tắc bắt buộc phải tuân theo để bảo vệ lợi ích chung của xã hội, thể hiện toàn bộ yêu cầu cơ bản của xã hội về các mặt chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội… [68, tr. 1025].
Nghiên cứu lịch sử hình thành và phát triển của luật hình sự Việt Nam về các tội xâm phạm TTCC là cần thiết để hiểu rõ hơn bản chất và sự thay đổi của các quy định pháp luật. Từ Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến nay, các quy định về tội xâm phạm trật tự công cộng đã trải qua nhiều giai đoạn phát triển, phản ánh sự thay đổi của tình hình kinh tế - xã hội và yêu cầu bảo vệ an toàn công cộng. Việc phân tích các giai đoạn này giúp chúng ta đánh giá được tính hiệu quả của các quy định pháp luật và đề xuất các giải pháp hoàn thiện hơn.
2.1. Giai Đoạn 1945 1985 Hình Thành Các Quy Định Về TTCC
Giai đoạn từ Cách mạng tháng Tám 1945 đến trước pháp điển hóa lần thứ nhất - Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1985. Trong giai đoạn này, các quy định về tội xâm phạm trật tự công cộng còn sơ khai và chưa được hệ thống hóa. Tuy nhiên, đã có những quy định đầu tiên nhằm bảo vệ trật tự công cộng và an toàn công cộng trong bối cảnh đất nước còn nhiều khó khăn và chiến tranh.
2.2. Giai Đoạn 1985 1999 Hoàn Thiện Các Quy Định Pháp Luật
Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1985 đến trước pháp điển hóa lần thứ hai - Bộ luật hình sự năm 1999. Bộ luật hình sự năm 1985 đã có những quy định cụ thể hơn về các tội xâm phạm trật tự công cộng, đánh dấu bước tiến quan trọng trong việc bảo vệ an toàn công cộng và trật tự công cộng. Tuy nhiên, các quy định này vẫn còn nhiều hạn chế và cần được hoàn thiện hơn.
2.3. Giai Đoạn Từ 1999 Đến Nay Sửa Đổi Và Bổ Sung Luật Hình Sự
Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 đến nay. Bộ luật hình sự năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 (sau này là Chương XXI BLHS năm 2015) đã có những sửa đổi và bổ sung quan trọng về các tội xâm phạm trật tự công cộng, nhằm đáp ứng yêu cầu bảo vệ an toàn công cộng và trật tự công cộng trong bối cảnh kinh tế - xã hội phát triển. Các quy định này đã được áp dụng rộng rãi trong thực tiễn xét xử và góp phần quan trọng vào việc phòng, chống tội phạm.
Chương XIX Bộ luật hình sự (BLHS) Việt Nam năm 1999, sửa đổi, bổ sung năm 2009 (sau này là Chương XXI BLHS năm 2015) quy định về các tội xâm phạm an toàn công cộng, TTCC. Các nội dung chính cũng như các điều luật trong chương này, trong đó có sự phân tích các dấu hiệu pháp lý hình sự và hình phạt của nhóm tội phạm xâm phạm TTCC đã được một số nhà khoa học - luật gia hình sự quan tâm nghiên cứu, đồng thời thể hiện ở một số sách chuyên khảo, tham khảo, bình luận, giáo trình đại học và luận văn thạc sĩ.
3.1. Dấu Hiệu Pháp Lý Hình Sự Của Tội Xâm Phạm TTCC
Các dấu hiệu pháp lý hình sự của tội xâm phạm trật tự công cộng bao gồm: khách thể, chủ thể, mặt khách quan và mặt chủ quan của tội phạm. Việc xác định rõ các dấu hiệu này là cần thiết để định tội danh và quyết định hình phạt một cách chính xác.
3.2. Hình Phạt Đối Với Tội Xâm Phạm Trật Tự Công Cộng
Hình phạt đối với tội xâm phạm trật tự công cộng được quy định trong BLHS, bao gồm các hình phạt chính và hình phạt bổ sung. Mức hình phạt được quyết định dựa trên tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, cũng như các tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ trách nhiệm hình sự.
Thực tiễn xét xử các tội xâm phạm trật tự công cộng trên địa bàn tỉnh Hà Giang giai đoạn 2010 - 2015 cho thấy tình hình tội phạm này diễn biến phức tạp, với nhiều hình thức và mức độ khác nhau. Việc phân tích thực tiễn xét xử giúp chúng ta đánh giá được tính hiệu quả của các quy định pháp luật và đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả phòng, chống tội phạm.
4.1. Tình Hình Chung Về Tội Xâm Phạm TTCC Tại Hà Giang
Tình hình chung về tội xâm phạm trật tự công cộng tại Hà Giang giai đoạn 2010 - 2015 cho thấy số lượng vụ án và bị cáo liên quan đến tội phạm này có xu hướng gia tăng. Các hành vi phạm tội thường xảy ra ở các khu vực công cộng, gây ảnh hưởng đến an toàn công cộng và trật tự công cộng.
4.2. Các Tồn Tại Hạn Chế Trong Xét Xử Tội Xâm Phạm TTCC
Trong quá trình xét xử các tội xâm phạm trật tự công cộng, vẫn còn một số tồn tại, hạn chế như: việc xác định dấu hiệu pháp lý của tội phạm còn gặp nhiều khó khăn, việc áp dụng hình phạt chưa thống nhất, và công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật còn hạn chế.
4.3. Nguyên Nhân Của Tình Trạng Tội Phạm Xâm Phạm TTCC
Các nguyên nhân cơ bản dẫn đến tình trạng tội xâm phạm trật tự công cộng tại Hà Giang bao gồm: nhận thức pháp luật của người dân còn hạn chế, công tác quản lý nhà nước về an toàn công cộng và trật tự công cộng còn yếu kém, và các yếu tố kinh tế - xã hội khác.
Việc tiếp tục hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng quy định của BLHS Việt Nam về các tội xâm phạm trật tự công cộng là cần thiết để bảo vệ an toàn công cộng và trật tự công cộng. Các giải pháp cần tập trung vào việc sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật còn bất cập, tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật, và nâng cao năng lực của các cơ quan bảo vệ pháp luật.
5.1. Sửa Đổi Bổ Sung Các Quy Định Pháp Luật Về TTCC
Cần sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật về tội xâm phạm trật tự công cộng để đảm bảo tính minh bạch, rõ ràng và phù hợp với thực tiễn. Các quy định cần tập trung vào việc xác định rõ các hành vi bị coi là xâm phạm trật tự công cộng, cũng như các tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ trách nhiệm hình sự.
5.2. Tăng Cường Tuyên Truyền Phổ Biến Pháp Luật Về TTCC
Cần tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật về tội xâm phạm trật tự công cộng để nâng cao nhận thức pháp luật của người dân. Các hình thức tuyên truyền cần đa dạng, phù hợp với từng đối tượng và địa bàn.
5.3. Nâng Cao Năng Lực Của Các Cơ Quan Bảo Vệ Pháp Luật
Cần nâng cao năng lực của các cơ quan bảo vệ pháp luật trong việc phòng, chống tội xâm phạm trật tự công cộng. Các biện pháp cần tập trung vào việc đào tạo, bồi dưỡng cán bộ, trang bị phương tiện, thiết bị hiện đại, và tăng cường phối hợp giữa các cơ quan.
Để nâng cao hiệu quả phòng, chống các tội xâm phạm trật tự công cộng cần có sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội và người dân. Các giải pháp cần tập trung vào việc phòng ngừa tội phạm từ gốc, giải quyết các vấn đề xã hội liên quan đến tội phạm, và tăng cường công tác kiểm tra, giám sát.
6.1. Phòng Ngừa Tội Phạm Từ Gốc Giải Pháp Căn Cơ
Phòng ngừa tội phạm từ gốc là giải pháp căn cơ để giảm thiểu các tội xâm phạm trật tự công cộng. Các biện pháp cần tập trung vào việc giáo dục đạo đức, lối sống, nâng cao trình độ dân trí, và tạo việc làm cho người dân.
6.2. Giải Quyết Các Vấn Đề Xã Hội Liên Quan Đến Tội Phạm
Cần giải quyết các vấn đề xã hội liên quan đến tội phạm như: nghèo đói, thất nghiệp, tệ nạn xã hội, và bất bình đẳng xã hội. Các giải pháp cần tập trung vào việc tạo cơ hội cho người dân phát triển kinh tế, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần.
6.3. Tăng Cường Kiểm Tra Giám Sát Đảm Bảo An Ninh Trật Tự
Cần tăng cường công tác kiểm tra, giám sát để phát hiện và xử lý kịp thời các hành vi xâm phạm trật tự công cộng. Các biện pháp cần tập trung vào việc tăng cường tuần tra, kiểm soát, lắp đặt camera giám sát, và xây dựng hệ thống thông tin báo cáo.
