Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, với diện tích đất liền khoảng 1.906,78 km², là khu vực có tiềm năng lớn về khoáng sản làm vật liệu xây dựng thông thường, trong đó vật liệu san lấp chiếm tỷ trọng cao nhất. Theo số liệu nghiên cứu, diện tích tiềm năng khảo sát vật liệu san lấp đạt khoảng 30.434 ha, chiếm 16,09% tổng diện tích nghiên cứu, trong khi diện tích loại trừ chiếm tới 83,91%. Việc quy hoạch thăm dò, khai thác và sử dụng khoáng sản phải tuân thủ Luật Quy hoạch số 21/2017/QH14 và Luật Khoáng sản, nhằm đảm bảo khai thác hiệu quả, bền vững, đồng thời bảo vệ môi trường và các khu vực được bảo vệ khác.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung xây dựng bộ tiêu chí đánh giá ảnh hưởng đến việc lựa chọn vùng khảo sát vật liệu san lấp, áp dụng phương pháp phân tích thứ bậc AHP để xác định trọng số các tiêu chí, và tích hợp phương pháp phân tích đa tiêu chí với công nghệ GIS để lập bản đồ phân vùng mức độ ưu tiên khảo sát. Phạm vi nghiên cứu giới hạn trong phần đất liền tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, với thời gian thực hiện từ tháng 9 đến tháng 12 năm 2023.

Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc cung cấp cơ sở khoa học, trực quan và hiệu quả cho công tác quy hoạch khoáng sản, giúp các nhà quản lý và quy hoạch lựa chọn vùng khảo sát phù hợp, đồng thời góp phần bảo vệ môi trường và phát triển kinh tế xã hội bền vững tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên hai lý thuyết và mô hình chính:

  1. Phân tích đa tiêu chí (Multi-Criteria Analysis - MCA): Đây là phương pháp đánh giá và lựa chọn dựa trên nhiều tiêu chí khác nhau, cho phép xác định mức độ ưu tiên của các vùng khảo sát dựa trên các mục tiêu kinh tế, xã hội và môi trường. MCA giúp lượng hóa các tiêu chí và kết hợp chúng thành một chỉ số tổng hợp để so sánh các lựa chọn.

  2. Phân tích thứ bậc (Analytical Hierarchy Process - AHP): Phương pháp này được sử dụng để xác định trọng số tương đối của các tiêu chí trong MCA thông qua ma trận so sánh cặp và đánh giá mức độ quan trọng của từng tiêu chí dựa trên ý kiến chuyên gia. AHP đảm bảo tính khách quan và minh bạch trong việc phân bổ trọng số.

Các khái niệm chính trong nghiên cứu bao gồm:

  • Tiêu chí loại trừ: Bao gồm 10 tiêu chí xác định vùng không được phép hoạt động khoáng sản, như khu vực bảo vệ môi trường, khu dân cư, công trình quốc phòng, v.v.

  • Tiêu chí đánh giá ảnh hưởng: Gồm 8 tiêu chí liên quan đến chất lượng khoáng sản, hiệu quả kinh tế, tác động xã hội và bảo vệ môi trường.

  • GIS (Geographic Information System): Công nghệ GIS được tích hợp để xử lý, phân tích và trực quan hóa dữ liệu không gian, hỗ trợ lập bản đồ phân vùng mức độ ưu tiên khảo sát.

Phương pháp nghiên cứu

Nguồn dữ liệu chính bao gồm:

  • Dữ liệu địa chất khoáng sản tỷ lệ 1:50.000 do Liên đoàn Bản đồ Địa chất miền Nam biên hội.

  • Dữ liệu quy hoạch khoáng sản, bản đồ vùng cấm và tạm cấm hoạt động khoáng sản.

  • Dữ liệu kinh tế xã hội, môi trường và hạ tầng kỹ thuật của tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu.

  • Ý kiến chuyên gia trong lĩnh vực kỹ thuật địa chất và quản lý khoáng sản.

Phương pháp phân tích:

  • Phân tích thứ bậc AHP: Được sử dụng để xác định trọng số cho từng tiêu chí đánh giá dựa trên ma trận so sánh cặp và kiểm tra tính nhất quán.

  • Phân tích đa tiêu chí MCA: Tích hợp các tiêu chí đã được trọng số để đánh giá và phân loại các vùng khảo sát theo mức độ ưu tiên.

  • GIS: Sử dụng phần mềm ArcGIS và MapInfo để xử lý dữ liệu không gian, chồng lớp các bản đồ tiêu chí, tạo bản đồ vùng loại trừ, bản đồ vùng tiềm năng và bản đồ phân vùng mức độ ưu tiên khảo sát vật liệu san lấp.

Timeline nghiên cứu kéo dài từ tháng 9 đến tháng 12 năm 2023, bao gồm các bước thu thập dữ liệu, xây dựng bộ tiêu chí, tính trọng số, phân tích GIS và lập bản đồ kết quả.

Cỡ mẫu nghiên cứu là toàn bộ diện tích đất liền tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, với các vùng khảo sát được phân loại theo 4 mức độ ưu tiên từ thấp đến cao.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Xác định vùng loại trừ: Qua phân tích 10 tiêu chí loại trừ, diện tích vùng không được phép khai thác khoáng sản chiếm 83,91% diện tích nghiên cứu, tương đương khoảng 158.000 ha. Các vùng này bao gồm khu vực bảo vệ môi trường, khu dân cư, công trình quốc phòng và các khu vực có quy hoạch phát triển kinh tế xã hội khác.

  2. Diện tích tiềm năng khảo sát: Diện tích tiềm năng khảo sát vật liệu san lấp được xác định là 30.434 ha, chiếm 16,09% tổng diện tích nghiên cứu. Vùng này có đặc điểm địa chất phù hợp, chất lượng khoáng sản đáp ứng yêu cầu kỹ thuật và ít ảnh hưởng đến môi trường, xã hội.

  3. Trọng số các tiêu chí đánh giá: Phương pháp AHP xác định trọng số cho 8 tiêu chí đánh giá ảnh hưởng, trong đó tiêu chí chất lượng khoáng sản chiếm trọng số cao nhất (khoảng 35%), tiếp theo là hiệu quả kinh tế (25%), tác động môi trường (20%) và tác động xã hội (20%).

  4. Bản đồ phân vùng ưu tiên khảo sát: Kết quả phân tích đa tiêu chí và GIS cho thấy vùng khảo sát được phân thành 4 mức ưu tiên: ưu tiên cao (chiếm 5% diện tích tiềm năng), ưu tiên trung bình cao (10%), ưu tiên trung bình thấp (30%) và ưu tiên thấp (55%). Các vùng ưu tiên cao tập trung chủ yếu ở các huyện có địa hình đồi lượn sóng và đồng bằng như Châu Đức, Xuyên Mộc.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc áp dụng phương pháp phân tích đa tiêu chí kết hợp GIS giúp đánh giá khách quan và toàn diện các yếu tố ảnh hưởng đến lựa chọn vùng khảo sát vật liệu san lấp. Việc xác định rõ vùng loại trừ và vùng tiềm năng giúp tránh chồng lấn với các quy hoạch phát triển khác, đồng thời giảm thiểu tác động tiêu cực đến môi trường và xã hội.

So sánh với các nghiên cứu tương tự trong nước và quốc tế, phương pháp AHP và MCA tích hợp GIS được đánh giá là phù hợp và hiệu quả trong quản lý tài nguyên khoáng sản, đặc biệt trong bối cảnh yêu cầu phát triển bền vững ngày càng cao. Bản đồ phân vùng ưu tiên khảo sát cung cấp công cụ trực quan cho các nhà quản lý và quy hoạch trong việc ra quyết định.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ tròn thể hiện tỷ lệ diện tích các mức ưu tiên, bảng trọng số các tiêu chí, và bản đồ phân vùng ưu tiên khảo sát vật liệu san lấp theo màu sắc phân biệt mức độ ưu tiên.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Cập nhật và bổ sung dữ liệu: Thường xuyên cập nhật các cơ sở dữ liệu địa chất, môi trường và quy hoạch kinh tế xã hội để điều chỉnh bộ tiêu chí và bản đồ phân vùng ưu tiên khảo sát cho phù hợp với thực tế. Thời gian thực hiện: hàng năm; Chủ thể: Sở Tài nguyên và Môi trường, Sở Khoa học và Công nghệ.

  2. Áp dụng phương pháp phân tích đa tiêu chí và GIS trong quy hoạch: Khuyến khích các cơ quan quản lý địa phương áp dụng phương pháp này trong các kỳ quy hoạch khoáng sản tiếp theo nhằm nâng cao hiệu quả và tính bền vững. Thời gian: trong các kỳ quy hoạch 5 năm; Chủ thể: UBND tỉnh, Sở Tài nguyên và Môi trường.

  3. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực: Đào tạo cán bộ kỹ thuật về phương pháp AHP, MCA và GIS để đảm bảo việc vận hành và cập nhật hệ thống phân tích được chính xác và hiệu quả. Thời gian: 6-12 tháng; Chủ thể: Trường Đại học Bách Khoa, các viện nghiên cứu.

  4. Xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành: Thiết lập cơ chế phối hợp giữa các sở ngành liên quan như tài nguyên môi trường, quy hoạch đô thị, giao thông để đảm bảo các vùng khảo sát không xung đột với các quy hoạch khác, đồng thời bảo vệ môi trường và lợi ích cộng đồng. Thời gian: liên tục; Chủ thể: UBND tỉnh, các sở ngành.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Các nhà quản lý và hoạch định chính sách: Luận văn cung cấp cơ sở khoa học và công cụ hỗ trợ ra quyết định trong quy hoạch thăm dò, khai thác khoáng sản, giúp nâng cao hiệu quả quản lý tài nguyên và bảo vệ môi trường.

  2. Chuyên gia kỹ thuật địa chất và khoáng sản: Cung cấp phương pháp luận và kết quả phân tích chi tiết về tiêu chí lựa chọn vùng khảo sát vật liệu san lấp, hỗ trợ trong công tác khảo sát và đánh giá trữ lượng khoáng sản.

  3. Các nhà quy hoạch đô thị và phát triển hạ tầng: Tham khảo bản đồ phân vùng ưu tiên khảo sát để tích hợp vào quy hoạch sử dụng đất, đảm bảo hài hòa giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường.

  4. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo: Tài liệu tham khảo cho các nghiên cứu tiếp theo về ứng dụng phân tích đa tiêu chí và GIS trong quản lý tài nguyên thiên nhiên, đồng thời làm tài liệu giảng dạy chuyên ngành kỹ thuật địa chất.

Câu hỏi thường gặp

  1. Phương pháp AHP được áp dụng như thế nào trong nghiên cứu này?
    Phương pháp AHP được sử dụng để xác định trọng số tương đối của các tiêu chí đánh giá ảnh hưởng đến lựa chọn vùng khảo sát. Qua ma trận so sánh cặp và ý kiến chuyên gia, trọng số được tính toán đảm bảo tính nhất quán, giúp đánh giá khách quan các yếu tố.

  2. Tại sao phải phân vùng loại trừ trong quy hoạch khoáng sản?
    Phân vùng loại trừ nhằm xác định các khu vực không được phép khai thác khoáng sản do các lý do pháp lý, bảo vệ môi trường, an ninh quốc phòng hoặc ảnh hưởng đến cộng đồng dân cư, giúp tránh xung đột và bảo vệ các giá trị quan trọng.

  3. Lợi ích của việc tích hợp GIS trong phân tích đa tiêu chí là gì?
    GIS cho phép xử lý và phân tích dữ liệu không gian phức tạp, chồng lớp các bản đồ tiêu chí, trực quan hóa kết quả phân vùng ưu tiên khảo sát, từ đó hỗ trợ ra quyết định chính xác và hiệu quả hơn.

  4. Các tiêu chí đánh giá ảnh hưởng được lựa chọn dựa trên cơ sở nào?
    Các tiêu chí được xây dựng dựa trên mục tiêu khai thác hiệu quả, bền vững, bảo vệ môi trường và giảm thiểu tác động xã hội, đồng thời tham khảo các quy định pháp luật và ý kiến chuyên gia trong lĩnh vực kỹ thuật địa chất và quản lý khoáng sản.

  5. Làm thế nào để cập nhật bản đồ phân vùng ưu tiên khảo sát trong tương lai?
    Cần thu thập dữ liệu mới về địa chất, môi trường, quy hoạch phát triển kinh tế xã hội và hiện trạng khai thác khoáng sản, sau đó áp dụng lại phương pháp phân tích đa tiêu chí và GIS để điều chỉnh bản đồ cho phù hợp với thực tế.

Kết luận

  • Đã xây dựng thành công bộ tiêu chí loại trừ và tiêu chí đánh giá ảnh hưởng phù hợp với mục tiêu quy hoạch khoáng sản vật liệu san lấp tại tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu.
  • Áp dụng phương pháp AHP xác định trọng số các tiêu chí một cách khách quan và minh bạch.
  • Tích hợp phân tích đa tiêu chí với GIS tạo ra bản đồ phân vùng mức độ ưu tiên khảo sát vật liệu san lấp trực quan và hiệu quả.
  • Diện tích tiềm năng khảo sát chiếm 16,09% tổng diện tích nghiên cứu, giúp tập trung nguồn lực khảo sát và khai thác hiệu quả.
  • Đề xuất các giải pháp cập nhật dữ liệu, áp dụng phương pháp nghiên cứu trong quy hoạch và tăng cường đào tạo nhằm nâng cao hiệu quả quản lý khoáng sản.

Tiếp theo, các cơ quan quản lý và nhà nghiên cứu nên triển khai áp dụng kết quả nghiên cứu vào thực tiễn, đồng thời tiếp tục cập nhật và hoàn thiện phương pháp để đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững. Để biết thêm chi tiết và hỗ trợ kỹ thuật, quý độc giả và các đơn vị liên quan có thể liên hệ với Trường Đại học Bách Khoa – ĐHQG TP.HCM.