I. Văn Hóa Giáo Dục Gia Đình Tây Nam Bộ Tổng Quan Nghiên Cứu
Giáo dục luôn là trọng tâm nghiên cứu, đóng vai trò then chốt trong hội nhập xã hội và sự tồn tại của xã hội. Gia đình, nơi khởi đầu quá trình xã hội hóa, trao truyền giá trị cá nhân và giá trị xã hội, giữ vị trí quan trọng. Văn hóa giáo dục gia đình gắn liền với giáo dục nhà trường và xã hội, cùng nhau hình thành nên văn hóa giáo dục của gia đình, dòng họ. Trong bối cảnh hiện nay, khi các hiện tượng tiêu cực gia tăng, gia đình được xem là giải pháp quan trọng để khắc phục những lệch lạc trong xã hội. Đặc biệt, trong quá trình chuyển đổi xã hội, việc định hình văn hóa giáo dục trong gia đình để phát huy bản sắc văn hóa gia đình cần được quan tâm. Luận án tiến sĩ này đi sâu vào tìm hiểu văn hóa giáo dục đặc trưng của gia đình người Việt ở Tây Nam Bộ.
1.1. Vai trò gia đình trong bối cảnh giáo dục Tây Nam Bộ
Tây Nam Bộ, vùng đất được xem là chậm phát triển về giáo dục so với cả nước, thể hiện qua các số liệu thống kê về tỷ lệ phòng học, nhập học, học lên cao đẳng, đại học và chi ngân sách giáo dục địa phương thấp. Đồng thời, tỷ lệ mù chữ, tái mù chữ và bỏ học ở các cấp lại cao hơn. Sự chậm phát triển này có liên quan đến giáo dục trong gia đình, nơi giáo dục cơ bản đầu tiên của mỗi cá nhân hay không? Nghiên cứu từ cuộc điều tra SAVY 2 năm 2009 cho thấy gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì học vấn cho thanh thiếu niên. Do đó, vai trò của gia đình trong bối cảnh chậm phát triển về đào tạo nguồn nhân lực ở Tây Nam Bộ cần được quan tâm nghiên cứu. Đây là lý do chính khiến đề tài này được lựa chọn.
1.2. Đặc điểm văn hóa giáo dục gia đình người Việt Tây Nam Bộ
Bối cảnh kinh tế, văn hóa, xã hội đặc trưng của vùng Tây Nam Bộ đã hình thành nên những đặc điểm riêng của văn hóa giáo dục trong gia đình. Những đặc điểm này có cả ảnh hưởng tích cực và tiêu cực đến việc đào tạo nguồn nhân lực cho Tây Nam Bộ. Thực tế cho thấy, Tây Nam Bộ có nguồn nhân lực dồi dào nhưng chất lượng lại hạn chế so với các vùng khác. Luận án này sẽ làm rõ những đặc điểm này và hệ quả của chúng đến việc đào tạo nguồn nhân lực và phát triển con người trong bối cảnh hiện nay. Nghiên cứu này hướng tới việc cung cấp những thông tin chi tiết về văn hóa giáo dục gia đình tại vùng đất này.
II. Nghiên Cứu Văn Hóa Giáo Dục Lịch Sử và Các Hướng Tiếp Cận
Nghiên cứu về văn hóa gia đình, văn hóa giáo dục và văn hóa giáo dục trong gia đình được phân thành hai khu vực: tài liệu nước ngoài và trong nước. Các nghiên cứu trong nước được chia thành ba mảng: (1) Nghiên cứu về văn hóa gia đình ở Việt Nam nói chung và Tây Nam Bộ nói riêng; (2) Nghiên cứu về văn hóa giáo dục ở Việt Nam nói chung và Tây Nam Bộ nói riêng; (3) Nghiên cứu về văn hóa giáo dục trong gia đình ở Việt Nam nói chung và Tây Nam Bộ nói riêng. Các công trình nghiên cứu trên thế giới đã bắt đầu từ thế kỷ XX, tập trung vào các vấn đề như tiêu chuẩn, giá trị, sự tương đồng và khác biệt về giá trị văn hóa, mối quan hệ giữa nhà trường, phụ huynh và học sinh.
2.1. Các công trình nghiên cứu về văn hóa giáo dục trên thế giới
Các công trình nghiên cứu văn hóa giáo dục thường nhấn mạnh bối cảnh văn hóa ảnh hưởng đến việc hình thành giá trị, chuẩn mực trong giáo dục, từ đó ảnh hưởng đến sự khác biệt trong giáo dục. Công trình "The impact of culture on education" (M. McLeskey, 2010) xem xét những ảnh hưởng của văn hóa (văn hóa cá nhân và tập thể) đến giáo dục. Nhiều nghiên cứu đi từ văn hóa học tập đến văn hóa giáo dục trong bối cảnh giáo dục chung của gia đình và nhà trường. Công trình "From learning cultures to educational cultures" (G. Biesta, 2011) nhấn mạnh văn hóa học tập là các thực hành xã hội mà thông qua đó con người học hỏi. Các nhà nghiên cứu cũng đã tập trung vào tác động của gia đình đến thành công của học sinh tại trường học.
2.2. Nghiên cứu văn hóa gia đình và giáo dục gia đình ở nước ngoài
Các công trình nghiên cứu về văn hóa gia đình của B. Wesley (2015) làm sáng tỏ văn hóa gia đình thông qua việc tìm hiểu những ảnh hưởng của văn hóa lên nền tảng gia đình, những biểu hiện của văn hóa gia đình, thái độ và ứng xử văn hóa giữa các thành viên trong gia đình. Riêng nghiên cứu về văn hóa giáo dục trong gia đình, các nghiên cứu thường có các hướng tiếp cận: xã hội học, dân số học, tâm lý học, dân tộc học, ngôn ngữ học, triết học, luật, kinh tế học. Công trình "Family Values: The Ethics of Parent - Child Relationships" (H. Swift, 2014) phân tích trẻ em sinh ra trong những gia đình khác nhau phải đối mặt với những triển vọng không bình đẳng. Chen He Qin trong "Family Education" (2006) và "Living Education" (2012) nhấn mạnh vai trò quan trọng của gia đình và môi trường xã hội trong giáo dục.
III. Văn Hóa Giáo Dục Trong Gia Đình Việt Từ Truyền Thống Đến Nay
Đối với các nghiên cứu về văn hóa gia đình Việt Nam, phải kể đến các nghiên cứu về nghi lễ, phong tục trong gia đình của các tác giả như Toan Ánh, Phan Kế Bính, Vũ Văn Khiếu, Phạm Côn Sơn, Vũ Ngọc Khánh. Tuy không trực tiếp viết về văn hóa gia đình, nhưng những lễ nghi, phong tục thể hiện rất rõ các giá trị gia đình. Gần đây, có nhiều công trình nghiên cứu trực tiếp về văn hóa gia đình, tập trung vào các khía cạnh như cấu trúc gia đình, chức năng gia đình, giá trị gia đình và các mối quan hệ trong gia đình. Các công trình nghiên cứu về văn hóa giáo dục trong gia đình tập trung vào vai trò của gia đình trong việc giáo dục con cái, các phương pháp giáo dục trong gia đình, và sự ảnh hưởng của văn hóa đến giáo dục trong gia đình. Giáo dục truyền thống gia đình Việt Nam rất coi trọng đạo đức, lễ nghĩa.
3.1. Các nghiên cứu về nghi lễ và phong tục gia đình Việt Nam
Các tác phẩm của Toan Ánh như "Tìm hiểu phong tục Việt Nam qua nếp cũ gia đình" (1914), "Phong tục Việt Nam: từ bản thân đến gia đình" (1968), Phan Kế Bính với "Việt Nam phong tục" (1915), Vũ Văn Khiếu với "Đất lề quê thói" (1970), Phạm Côn Sơn với "Gia lễ xưa và nay" (1996), "Đạo làm con" (2004), Vũ Ngọc Khánh với "Việt Nam phong tục toàn biên" (2012) dù không trực tiếp viết về văn hóa gia đình, nhưng những lễ nghi, phong tục được đề cập thể hiện rất rõ các giá trị gia đình. Đây là những nguồn tài liệu quý giá giúp hiểu rõ hơn về văn hóa gia đình Việt Nam qua các thời kỳ.
3.2. Nghiên cứu văn hóa và giáo dục trong gia đình người Việt
Trong bối cảnh xã hội hiện đại, các nghiên cứu về văn hóa giáo dục trong gia đình người Việt ngày càng được quan tâm. Các nghiên cứu này tập trung vào các vấn đề như vai trò của gia đình trong việc hình thành nhân cách, đạo đức, và tri thức cho con cái; ảnh hưởng của các yếu tố kinh tế, xã hội đến văn hóa giáo dục trong gia đình; sự thay đổi của các giá trị gia đình trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Điều này cho thấy sự quan tâm sâu sắc của giới nghiên cứu đối với văn hóa giáo dục trong bối cảnh xã hội đang có nhiều biến đổi.
IV. Cơ Sở Lý Luận Nghiên Cứu Văn Hóa Giáo Dục Gia Đình
Luận án sử dụng các khái niệm cơ bản như văn hóa gia đình, văn hóa giáo dục trong gia đình, vùng văn hóa và văn hóa vùng. Các thành tố của văn hóa giáo dục trong gia đình bao gồm nhận thức, tổ chức và ứng xử. Luận án tiếp cận vấn đề theo lý thuyết hành xử (Practice Theory) và lý thuyết hệ thống sinh thái (Ecological Systems Theory). Cơ sở thực tiễn của nghiên cứu dựa trên tọa độ văn hóa và cơ sở hình thành văn hóa giáo dục trong gia đình người Việt ở Tây Nam Bộ. Tổng quan địa bàn nghiên cứu cung cấp thông tin về địa lý, kinh tế, văn hóa, xã hội của vùng.
4.1. Các khái niệm và thành tố của văn hóa giáo dục gia đình
Để hiểu rõ hơn về đề tài, luận án sử dụng các khái niệm then chốt như văn hóa gia đình, là hệ thống các giá trị, niềm tin, và phong tục tập quán được chia sẻ và truyền lại trong gia đình; văn hóa giáo dục trong gia đình, là quá trình truyền đạt và tiếp thu kiến thức, kỹ năng, và giá trị đạo đức trong môi trường gia đình; vùng văn hóa, là khu vực địa lý có chung các đặc điểm văn hóa; và văn hóa vùng, là những đặc trưng văn hóa riêng biệt của một vùng so với các vùng khác. Bên cạnh đó, luận án còn phân tích các thành tố của văn hóa giáo dục trong gia đình, bao gồm nhận thức về giáo dục, tổ chức hoạt động giáo dục, và ứng xử trong quá trình giáo dục.
4.2. Lý thuyết tiếp cận và cơ sở thực tiễn của nghiên cứu
Để phân tích và giải thích các hiện tượng liên quan đến văn hóa giáo dục trong gia đình người Việt ở Tây Nam Bộ, luận án sử dụng hai lý thuyết chính là lý thuyết hành xử (Practice Theory), nhấn mạnh đến vai trò của các hoạt động hàng ngày và thói quen trong việc hình thành và duy trì văn hóa; và lý thuyết hệ thống sinh thái (Ecological Systems Theory), xem xét mối quan hệ giữa cá nhân, gia đình, và môi trường xung quanh. Ngoài ra, luận án còn dựa trên cơ sở thực tiễn là tọa độ văn hóa và cơ sở hình thành văn hóa giáo dục trong gia đình người Việt ở Tây Nam Bộ, bao gồm các yếu tố lịch sử, địa lý, kinh tế, và xã hội.
V. Nhận Thức Về Giáo Dục Giá Trị Trong Gia Đình Người Việt
Chương 2 đi sâu vào văn hóa nhận thức về giáo dục trong gia đình của người Việt Tây Nam Bộ. Nghiên cứu tập trung vào nhận thức về mục tiêu giáo dục, nội dung giáo dục, các giá trị liên quan đến cá nhân (đạo đức, tri thức, kỹ năng), và các giá trị liên quan đến gia đình, cộng đồng. Bên cạnh đó, luận án cũng xem xét nhận thức về vai trò của giáo dục trong gia đình so với giáo dục ở nhà trường và giáo dục ngoài xã hội. Nghiên cứu này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hiểu rõ những nhận thức về giáo dục để có thể xây dựng những chính sách và giải pháp phù hợp.
5.1. Nhận thức về mục tiêu và nội dung giáo dục gia đình
Nghiên cứu cho thấy rằng người Việt ở Tây Nam Bộ thường có những quan niệm truyền thống về mục tiêu giáo dục trong gia đình, như mong muốn con cái trở thành người có đạo đức, hiếu thảo, và có ích cho xã hội. Tuy nhiên, trong bối cảnh hiện đại, nhiều gia đình cũng bắt đầu chú trọng đến việc phát triển năng lực cá nhân và khả năng thích ứng của con cái. Về nội dung giáo dục, các gia đình thường tập trung vào việc truyền đạt kiến thức văn hóa, lịch sử, và các kỹ năng sống cơ bản. Tuy nhiên, sự quan tâm đến các lĩnh vực như khoa học, công nghệ, và ngoại ngữ còn hạn chế.
5.2. Giáo dục giá trị cá nhân và cộng đồng trong gia đình
Trong gia đình người Việt ở Tây Nam Bộ, việc giáo dục các giá trị đạo đức như lòng trung thực, sự tôn trọng, và tinh thần trách nhiệm được đặc biệt coi trọng. Các gia đình cũng chú trọng đến việc giáo dục các giá trị liên quan đến gia đình và cộng đồng, như lòng hiếu thảo, tình yêu thương, và tinh thần đoàn kết. Tuy nhiên, nghiên cứu cũng chỉ ra rằng việc giáo dục các giá trị liên quan đến xã hội và môi trường còn chưa được quan tâm đúng mức. Cần có những giải pháp để nâng cao nhận thức và thúc đẩy việc giáo dục các giá trị này trong gia đình.
VI. Tổ Chức và Ứng Xử Văn Hóa Giáo Dục Gia Đình
Chương 3 phân tích văn hóa tổ chức và ứng xử trong giáo dục trong gia đình của người Việt Tây Nam Bộ. Nghiên cứu xem xét tổ chức giáo dục từ góc độ thành viên, hình thức và phương pháp, không gian và thời gian. Bên cạnh đó, luận án cũng đi sâu vào văn hóa ứng xử trong giáo dục giữa các thành viên gia đình (theo trục dọc và trục ngang) và giữa gia đình với các mối quan hệ bên ngoài. Nghiên cứu này giúp làm rõ cách thức giáo dục được thực hiện và các mối quan hệ được xây dựng trong gia đình.
6.1. Tổ chức giáo dục trong gia đình nhìn từ nhiều góc độ
Nghiên cứu cho thấy rằng tổ chức giáo dục trong gia đình người Việt ở Tây Nam Bộ thường mang tính tự phát và linh hoạt. Các thành viên trong gia đình, đặc biệt là cha mẹ và ông bà, đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục con cháu. Về hình thức giáo dục, các gia đình thường sử dụng các phương pháp truyền thống như kể chuyện, dạy bảo, và nêu gương. Không gian giáo dục thường là không gian sinh hoạt chung của gia đình, như nhà bếp, phòng khách, hoặc sân vườn. Thời gian giáo dục thường được lồng ghép vào các hoạt động hàng ngày của gia đình.
6.2. Văn hóa ứng xử trong giáo dục giữa các thành viên
Văn hóa ứng xử trong giáo dục trong gia đình người Việt ở Tây Nam Bộ thường dựa trên các nguyên tắc tôn trọng, yêu thương, và nhường nhịn. Trong mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái, sự tôn trọng và lắng nghe được coi trọng. Trong mối quan hệ giữa anh chị em, sự yêu thương, nhường nhịn, và giúp đỡ lẫn nhau được khuyến khích. Bên cạnh đó, các gia đình cũng chú trọng đến việc xây dựng mối quan hệ tốt đẹp với các thành viên khác trong họ hàng và cộng đồng. Việc xây dựng các mối quan hệ hài hòa trong gia đình giúp thúc đẩy quá trình giáo dục và phát triển của các thành viên.
