I. Tổng quan vai trò nhiệm vụ của HĐND cấp xã theo luật
Hội đồng nhân dân (HĐND) cấp xã là một bộ phận cấu thành nền tảng của hệ thống chính quyền địa phương tại Việt Nam. Theo quy định của Luật Tổ chức chính quyền địa phương năm 2015, HĐND cấp xã được xác định là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của Nhân dân. Cơ quan này do cử tri địa phương trực tiếp bầu ra, chịu trách nhiệm trước Nhân dân địa phương và cơ quan nhà nước cấp trên. Vị trí này khẳng định vai trò của HĐND cấp xã không chỉ là một thiết chế pháp lý mà còn là cầu nối trực tiếp giữa Đảng, Nhà nước và người dân tại cơ sở. Hoạt động của HĐND cấp xã có ảnh hưởng trực tiếp đến việc thực thi chủ trương, chính sách, pháp luật và góp phần quan trọng vào sự phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Cấu trúc và hoạt động của HĐND cấp xã được quy định rõ ràng, nhằm đảm bảo tính hiệu lực, hiệu quả và dân chủ. Hoạt động cốt lõi diễn ra thông qua các kỳ họp HĐND xã, nơi các đại biểu HĐND xã thảo luận, chất vấn và ban hành nghị quyết về những vấn đề quan trọng. Việc đảm bảo các điều kiện cần thiết về nguồn lực, cơ sở vật chất và sự đồng thuận xã hội là yếu tố tiên quyết để HĐND cấp xã hoàn thành tốt sứ mệnh của mình.
1.1. Cơ cấu tổ chức HĐND xã theo luật định mới nhất
Theo Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2015 và các văn bản sửa đổi, bổ sung, cơ cấu tổ chức của HĐND cấp xã được hoàn thiện để nâng cao hiệu quả hoạt động. HĐND cấp xã bao gồm các đại biểu HĐND xã do cử tri bầu ra. Thường trực HĐND xã gồm Chủ tịch, một Phó Chủ tịch và các Ủy viên là Trưởng ban của HĐND. Đáng chú ý, Phó Chủ tịch HĐND xã là đại biểu hoạt động chuyên trách. Một điểm mới quan trọng là việc thành lập hai Ban chuyên trách: Ban Kinh tế - Xã hội và Ban Pháp chế. Mỗi ban có Trưởng ban, Phó Trưởng ban và các ủy viên hoạt động kiêm nhiệm. Cơ cấu này giúp chuyên môn hóa các hoạt động thẩm tra, giám sát, chuẩn bị nội dung cho các kỳ họp HĐND xã, khắc phục tình trạng hoạt động mang tính hình thức trước đây. Tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam, việc triển khai mô hình này đã góp phần nâng cao chất lượng các nghị quyết được ban hành.
1.2. Nhiệm vụ và quyền hạn cốt lõi của HĐND cấp xã
Nhiệm vụ, quyền hạn của HĐND cấp xã được quy định chi tiết, tập trung vào hai chức năng chính: quyết định và giám sát. Về chức năng quyết định, HĐND cấp xã quyết định các vấn đề quan trọng của địa phương như dự toán thu chi ngân sách xã, chủ trương đầu tư các chương trình, dự án trên địa bàn, các biện pháp phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo quốc phòng, an ninh. Về chức năng giám sát, HĐND thực hiện hoạt động giám sát của HĐND đối với việc tuân theo Hiến pháp và pháp luật, việc thực hiện nghị quyết của chính HĐND, và hoạt động của Thường trực HĐND, UBND cùng cấp. Hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn tại các kỳ họp là công cụ giám sát trực tiếp, hiệu quả. Việc thực thi đầy đủ các nhiệm vụ này giúp đảm bảo tính pháp quyền và phát huy dân chủ ở cơ sở.
II. Điểm danh khó khăn trong hoạt động HĐND cấp xã Thăng Bình
Mặc dù đã có nhiều cải tiến sau khi Luật Tổ chức chính quyền địa phương 2015 có hiệu lực, thực tiễn tổ chức và hoạt động của HĐND cấp xã tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam vẫn còn đối mặt với không ít khó khăn, vướng mắc trong hoạt động. Một trong những thách thức lớn nhất là chất lượng và năng lực của một bộ phận đại biểu HĐND xã chưa đồng đều, còn hạn chế về trình độ chuyên môn và kỹ năng hoạt động. Tài liệu nghiên cứu của Nguyễn Duy Thịnh (2021) chỉ ra rằng, “trình độ dưới đại học của đại biểu dân cử cấp xã đang chiếm hơn 50%”. Điều này ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng thảo luận, chất vấn và thẩm tra các văn bản. Bên cạnh đó, hoạt động giám sát của HĐND đôi khi còn mang tính hình thức, chưa đi vào chiều sâu và việc theo dõi, đôn đốc thực hiện kết luận sau giám sát chưa quyết liệt. Công tác tiếp xúc cử tri tuy được duy trì nhưng số lượng cử tri tham gia còn ít, hình thức tổ chức chưa thực sự đổi mới để thu hút người dân. Sự phối hợp trong mối quan hệ giữa HĐND và UBND đôi lúc chưa chặt chẽ, dẫn đến sự chậm trễ trong việc triển khai nghị quyết.
2.1. Hạn chế về năng lực và trình độ của đại biểu HĐND xã
Chất lượng đội ngũ đại biểu HĐND xã là yếu tố quyết định hiệu quả hoạt động của HĐND. Tuy nhiên, tại Thăng Bình, một bộ phận đại biểu còn hạn chế về trình độ học vấn, lý luận chính trị và kiến thức pháp luật. Nhiều đại biểu hoạt động kiêm nhiệm, quỹ thời gian dành cho nhiệm vụ dân cử còn ít, chưa đầu tư nghiên cứu sâu tài liệu kỳ họp. Kỹ năng phát biểu, tranh luận, chất vấn còn yếu, dẫn đến không khí các phiên thảo luận tại kỳ họp HĐND xã đôi khi trầm lắng. Điều này làm giảm vai trò đại diện cho ý chí, nguyện vọng của cử tri và ảnh hưởng đến chất lượng các quyết sách được thông qua. Đây là một trong những khó khăn, vướng mắc trong hoạt động cần có giải pháp khắc phục triệt để.
2.2. Vướng mắc trong hoạt động giám sát và tiếp xúc cử tri
Hoạt động giám sát của HĐND và công tác tiếp xúc cử tri là hai mặt quan trọng thể hiện quyền lực của cơ quan dân cử. Tuy nhiên, thực tiễn tại Thăng Bình cho thấy các hoạt động này còn tồn tại vướng mắc. Giám sát đôi khi chưa bao quát hết các lĩnh vực nhạy cảm, dễ phát sinh tiêu cực. Việc theo dõi thực hiện các kiến nghị sau giám sát chưa thường xuyên, làm giảm hiệu lực của hoạt động này. Về tiếp xúc cử tri, hình thức tổ chức còn rập khuôn, chưa đa dạng hóa các kênh tiếp nhận ý kiến. Số lượng cử tri tham dự các buổi tiếp xúc còn thấp, các ý kiến phản ánh đôi khi chưa mang tính xây dựng cao. Việc tổng hợp và theo dõi giải quyết kiến nghị của cử tri chưa được thực hiện triệt để, dẫn đến tình trạng kiến nghị lặp lại qua nhiều kỳ họp.
III. Phương pháp nâng cao chất lượng hoạt động HĐND cấp xã
Để khắc phục những hạn chế và nâng cao hiệu quả, cần triển khai đồng bộ các giải pháp đổi mới hoạt động HĐND. Trọng tâm là nâng cao chất lượng hoạt động HĐND thông qua việc cải thiện năng lực của từng đại biểu HĐND xã và đổi mới phương thức hoạt động của cả tập thể. Yếu tố con người luôn mang tính quyết định. Do đó, cần chú trọng công tác quy hoạch, đào tạo, bồi dưỡng kiến thức pháp luật, kỹ năng giám sát, kỹ năng tiếp xúc cử tri cho đại biểu. Bên cạnh đó, cần hoàn thiện quy chế hoạt động HĐND để xác định rõ trách nhiệm, quyền hạn của Thường trực, các Ban và từng đại biểu. Cần đổi mới cách thức tổ chức kỳ họp HĐND xã, tăng thời gian thảo luận, chất vấn, giảm thời gian đọc báo cáo. Hoạt động giám sát phải được lên kế hoạch cụ thể, có trọng tâm, trọng điểm, tập trung vào những vấn đề dân sinh bức xúc. Tăng cường ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động của HĐND cũng là một giải pháp cần thiết để nâng cao tính minh bạch và hiệu quả trong giai đoạn hiện nay.
3.1. Tăng cường đào tạo bồi dưỡng kỹ năng cho đại biểu
Giải pháp nền tảng để nâng cao chất lượng hoạt động HĐND là đầu tư vào con người. Cần xây dựng kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên cho các đại biểu HĐND xã. Nội dung bồi dưỡng cần tập trung vào các quy định mới của Luật Tổ chức chính quyền địa phương, kiến thức quản lý nhà nước, quản lý kinh tế, ngân sách. Đặc biệt, cần tổ chức các lớp tập huấn chuyên sâu về kỹ năng giám sát, kỹ năng phân tích chính sách, kỹ năng thu thập và xử lý thông tin, kỹ năng chất vấn và tranh luận. Việc này giúp đại biểu tự tin hơn khi tham gia các hoạt động tại nghị trường, đưa ra những ý kiến sắc sảo, có cơ sở khoa học và thực tiễn, góp phần nâng cao chất lượng các quyết định của HĐND.
3.2. Cải tiến nội dung và cách thức tổ chức kỳ họp HĐND
Kỳ họp HĐND xã là hình thức hoạt động quan trọng nhất. Để nâng cao chất lượng kỳ họp, cần cải tiến cả về nội dung và cách thức tổ chức. Tài liệu kỳ họp phải được gửi sớm cho đại biểu nghiên cứu. Thay vì trình bày các báo cáo dài, nên tập trung vào tóm tắt những vấn đề cốt lõi, những con số biết nói và các vấn đề cần xin ý kiến. Tăng cường thảo luận tại tổ và hội trường, khuyến khích tranh luận để làm rõ vấn đề. Hoạt động chất vấn và trả lời chất vấn cần được thực hiện nghiêm túc, đi đến cùng vấn đề, có kết luận rõ ràng về trách nhiệm và giải pháp khắc phục. Đây là giải pháp đổi mới hoạt động HĐND mang lại hiệu quả trực tiếp và rõ rệt.
IV. Thực tiễn Thăng Bình Hiệu quả từ các giải pháp đổi mới
Tại huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam, việc áp dụng các giải pháp đổi mới hoạt động HĐND đã mang lại những kết quả tích cực, thể hiện rõ hiệu quả hoạt động của HĐND. Vai trò và vị thế của HĐND cấp xã ngày càng được khẳng định, thực sự là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương. Một trong những thành công nổi bật là việc ban hành nghị quyết sát với thực tiễn, có tính khả thi cao. Nhiều nghị quyết về xây dựng nông thôn mới, phát triển hạ tầng, quản lý đất đai, môi trường đã đi vào cuộc sống, được nhân dân đồng tình ủng hộ. Điển hình, nhờ các quyết sách đúng đắn của HĐND, đến nay huyện đã có 18/22 xã đạt chuẩn nông thôn mới. Hoạt động giám sát của HĐND cũng được tăng cường, tập trung vào các lĩnh vực nóng như thu chi ngân sách xã, xây dựng cơ bản. Qua giám sát, nhiều tồn tại, hạn chế đã được phát hiện và kiến nghị khắc phục kịp thời. Công tác tiếp xúc cử tri được chú trọng hơn, giúp củng cố mối liên hệ giữa đại biểu với nhân dân, tạo sự đồng thuận xã hội cao.
4.1. Tác động tích cực đến phát triển kinh tế xã hội
Hiệu quả hoạt động của HĐND được đo lường rõ nhất qua những đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội địa phương. Tại Thăng Bình, các nghị quyết của HĐND cấp xã đã tạo ra hành lang pháp lý và nguồn lực quan trọng để UBND cùng cấp triển khai các chương trình, dự án. Các quyết sách về chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi, hỗ trợ sản xuất, xây dựng hạ tầng giao thông, thủy lợi đã góp phần nâng cao thu nhập và cải thiện đời sống người dân. Việc giám sát chặt chẽ việc thực hiện các chính sách an sinh xã hội đã đảm bảo quyền lợi cho các đối tượng chính sách, người có công, góp phần ổn định chính trị và trật tự an toàn xã hội trên địa bàn.
4.2. Kết quả từ việc ban hành nghị quyết sát thực tiễn
Việc đổi mới quy trình xây dựng và ban hành nghị quyết là một thành công lớn. Trước khi đưa ra quyết định, các Ban của HĐND đã tổ chức khảo sát, thẩm tra kỹ lưỡng, lấy ý kiến rộng rãi từ cử tri và các đối tượng chịu tác động. Nhờ vậy, các nghị quyết được ban hành không chỉ đúng pháp luật mà còn phù hợp với điều kiện thực tế và nguyện vọng của nhân dân. Luận văn của Nguyễn Duy Thịnh (2021) ghi nhận, nhiệm kỳ 2016-2021, HĐND các xã, thị trấn tại Thăng Bình đã ban hành 495 nghị quyết, tập trung vào các lĩnh vực kinh tế - xã hội, góp phần thực hiện thắng lợi các mục tiêu đề ra.
4.3. Nâng cao vai trò giám sát củng cố lòng tin của nhân dân
Thông qua các giải pháp đổi mới hoạt động HĐND, vai trò giám sát đã được nâng lên một tầm cao mới. Các cuộc giám sát chuyên đề được tổ chức thường xuyên, có chất lượng. Hoạt động chất vấn tại kỳ họp ngày càng thẳng thắn, thực chất. Việc công khai kết luận giám sát và theo dõi việc khắc phục của các cơ quan, đơn vị đã tạo ra áp lực cần thiết, buộc các cơ quan hành chính phải nâng cao trách nhiệm. Điều này không chỉ giúp phòng ngừa tiêu cực, lãng phí mà còn củng cố niềm tin của nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước, thể hiện rõ bản chất chính quyền của dân, do dân và vì dân.
