Tổng quan nghiên cứu

Vùng đất Tây Nam Bộ, đặc biệt là thành phố Cần Thơ, từ lâu đã là điểm giao thoa văn hóa đa dạng với sự hiện diện của nhiều tộc người như Kinh, Khmer, Hoa và Chăm. Theo số liệu năm 2019, tộc người Kinh chiếm 97,39% dân số thành phố với khoảng 1.171 nghìn người, tạo nên chủ thể văn hóa chính của vùng. Quá trình tiếp xúc văn hóa Pháp tại Cần Thơ bắt đầu từ giữa thế kỷ XIX, khi Pháp đặt nền cai trị và xây dựng các công trình kiến trúc mang dấu ấn phương Tây, trong đó nổi bật là Nhà thờ Chánh tòa Cần Thơ và Trường THPT Châu Văn Liêm. Hai công trình này không chỉ là biểu tượng kiến trúc mà còn phản ánh sự tiếp biến văn hóa sâu sắc qua các lĩnh vực tôn giáo, giáo dục và đời sống xã hội.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung vào việc phân tích quá trình tiếp xúc và tiếp biến văn hóa Pháp qua các công trình kiến trúc tiêu biểu tại Cần Thơ, nhằm làm rõ ảnh hưởng của kiến trúc Pháp đến diện mạo đô thị, tâm lý và đời sống người dân. Phạm vi nghiên cứu bao gồm giai đoạn từ thế kỷ XVII đến hiện tại, với trọng tâm là thời kỳ Pháp thuộc (giữa thế kỷ XIX đến năm 1945) và các công trình kiến trúc còn tồn tại đến nay. Ý nghĩa nghiên cứu được thể hiện qua việc cung cấp cơ sở khoa học cho công tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa kiến trúc Pháp tại Cần Thơ, đồng thời góp phần nhận diện năng lực nội sinh của văn hóa bản địa trong quá trình giao lưu văn hóa.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết về tiếp xúc văn hóa và tiếp biến văn hóa, trong đó tiếp xúc văn hóa được hiểu là sự giao lưu trực tiếp giữa các nền văn hóa khác nhau, dẫn đến trao đổi và chuyển giao các giá trị văn hóa. Tiếp biến văn hóa là quá trình tiếp nhận có chọn lọc các yếu tố văn hóa ngoại lai và biến đổi chúng phù hợp với điều kiện bản địa, tạo nên các yếu tố văn hóa mới hoặc sự tồn tại song song giữa yếu tố nội sinh và ngoại sinh. Các trường hợp tiếp biến văn hóa được phân loại gồm: ngoại sinh áp đảo nội sinh, nội sinh áp đảo ngoại sinh, sự kết hợp tạo ra yếu tố lai và sự tồn tại song song.

Ngoài ra, luận văn vận dụng khái niệm văn hóa theo UNESCO, coi văn hóa là tập hợp các đặc trưng về tâm hồn, vật chất, tri thức và xúc cảm của một xã hội, bao gồm cả cách sống, hệ thống giá trị và truyền thống. Khái niệm kiến trúc được xem là biểu hiện vật chất của văn hóa, mang giá trị vật chất và tinh thần, phản ánh tư tưởng và lịch sử của cộng đồng. Lý thuyết về tích hợp văn hóa cũng được áp dụng để giải thích sự hòa hợp giữa kiến trúc Pháp và kiến trúc bản địa tại Cần Thơ.

Ba khái niệm chính được sử dụng trong nghiên cứu gồm:

  • Tiếp xúc văn hóa: sự giao lưu và trao đổi giữa các nền văn hóa khác nhau.
  • Tiếp biến văn hóa: quá trình tiếp nhận và biến đổi các yếu tố văn hóa ngoại lai phù hợp với văn hóa bản địa.
  • Văn hóa kiến trúc: kiến trúc như một biểu hiện vật chất của văn hóa, phản ánh giá trị lịch sử, xã hội và tinh thần.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp tổng hợp, phân tích và so sánh dựa trên các tư liệu lịch sử, văn hóa, địa lý và kiến trúc liên quan đến vùng đất Cần Thơ và các công trình kiến trúc Pháp. Phương pháp nghiên cứu định tính được thực hiện qua phỏng vấn sâu với các đối tượng am hiểu và gắn bó lâu dài với Nhà thờ Chánh tòa và Trường THPT Châu Văn Liêm nhằm thu thập quan điểm khách quan về giá trị và ảnh hưởng của các công trình. Phương pháp nghiên cứu định lượng được áp dụng thông qua khảo sát xã hội học với 400 mẫu được chọn ngẫu nhiên theo công thức Slovin, bao gồm các nhóm: giáo dân (19,75%), nhân viên nhà nước (29%), giáo viên (21,5%), người cao niên (11%) và học sinh (18,75%). Dữ liệu được xử lý bằng phần mềm Excel để phân tích các nhận thức và thái độ của cộng đồng về bảo tồn và phát huy giá trị kiến trúc Pháp.

Nguồn tư liệu chính bao gồm các công trình nghiên cứu chuyên ngành văn hóa học, lịch sử, kiến trúc, các văn bản pháp luật liên quan, báo cáo của địa phương và tài liệu khảo sát thực địa. Thời gian nghiên cứu tập trung từ thế kỷ XVII đến hiện tại, với trọng tâm là giai đoạn Pháp thuộc (giữa thế kỷ XIX đến 1945).

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Ảnh hưởng kiến trúc Pháp đến diện mạo đô thị Cần Thơ
    Các công trình kiến trúc Pháp như Nhà thờ Chánh tòa và Trường THPT Châu Văn Liêm đã tạo nên điểm nhấn kiến trúc đặc trưng với phong cách Tân cổ điển và sự kết hợp phong cách Á - Âu. Nhà thờ có 10 cột tròn lớn, mái ngói móc hình chữ nhật, nền lát gạch bông nhập khẩu từ Pháp, thể hiện sự bề thế và tinh tế. Trường THPT Châu Văn Liêm cũng giữ nguyên cấu trúc ban đầu với các chi tiết trang trí cầu kỳ. Khoảng 85% người dân khảo sát đánh giá các công trình này góp phần làm đẹp diện mạo đô thị.

  2. Tác động đến đời sống và tâm lý người dân
    Khoảng 94.519 người theo đạo Thiên Chúa tại Cần Thơ (chiếm 8% dân số) cho thấy tôn giáo đã trở thành một phần quan trọng trong đời sống tinh thần. Lễ Giáng sinh đã trở thành lễ hội phổ biến, thể hiện sự tiếp nhận có chọn lọc văn hóa Pháp. Hơn 70% người được khảo sát cho biết các công trình kiến trúc Pháp gợi nhớ ký ức lịch sử và tạo niềm tự hào về bản sắc văn hóa địa phương.

  3. Sự tiếp biến văn hóa qua kiến trúc
    Kiến trúc Pháp tại Cần Thơ không chỉ là sự sao chép thuần túy mà đã được biến đổi phù hợp với điều kiện khí hậu, môi trường sông nước và văn hóa bản địa. Ví dụ, hệ thống cửa gỗ lá sách giúp thông thoáng phù hợp khí hậu nóng ẩm. Khoảng 65% người dân nhận thức được sự hòa hợp giữa kiến trúc ngoại sinh và nội sinh, tạo nên nét đặc trưng riêng biệt của vùng.

  4. Thách thức trong công tác bảo tồn
    Mặc dù các công trình có giá trị lịch sử và văn hóa cao, công tác bảo tồn còn gặp nhiều khó khăn do thiếu nguồn lực và nhận thức chưa đồng đều. Khoảng 40% người dân và cán bộ quản lý cho rằng cần có chính sách bảo tồn hiệu quả hơn, trong khi 30% lo ngại về nguy cơ xuống cấp và mất giá trị nguyên bản.

Thảo luận kết quả

Các phát hiện cho thấy sự tiếp xúc văn hóa Pháp tại Cần Thơ đã tạo ra sự biến đổi sâu sắc trong kiến trúc và đời sống xã hội, phù hợp với lý thuyết tiếp biến văn hóa khi các yếu tố ngoại sinh được biến đổi để thích nghi với văn hóa bản địa. So với các nghiên cứu trước đây về ảnh hưởng kiến trúc Pháp tại Nam Bộ, nghiên cứu này làm rõ hơn vai trò của các công trình tiêu biểu trong việc hình thành bản sắc văn hóa đô thị Cần Thơ.

Dữ liệu khảo sát có thể được trình bày qua biểu đồ tròn thể hiện tỷ lệ nhận thức về giá trị kiến trúc, biểu đồ cột so sánh mức độ đồng thuận về bảo tồn giữa các nhóm đối tượng và bảng tổng hợp các đặc trưng kiến trúc Pháp được tiếp nhận và biến đổi tại Cần Thơ. Kết quả cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn không chỉ về mặt vật chất mà còn về giá trị tinh thần, góp phần duy trì bản sắc văn hóa trong bối cảnh hội nhập toàn cầu.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng chính sách bảo tồn và phát huy giá trị kiến trúc Pháp
    Cần thiết lập các quy định pháp lý cụ thể về bảo tồn các công trình kiến trúc Pháp tại Cần Thơ, nhằm bảo vệ nguyên trạng và giá trị lịch sử. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do UBND thành phố phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì.

  2. Tăng cường tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng
    Triển khai các chương trình giáo dục, hội thảo và sự kiện văn hóa nhằm nâng cao nhận thức của người dân về giá trị văn hóa và kiến trúc Pháp. Mục tiêu tăng tỷ lệ đồng thuận bảo tồn lên trên 80% trong vòng 2 năm, do các trường học, tổ chức xã hội và cơ quan truyền thông thực hiện.

  3. Phát triển du lịch văn hóa dựa trên các công trình kiến trúc Pháp
    Khai thác giá trị lịch sử và kiến trúc của Nhà thờ Chánh tòa và Trường THPT Châu Văn Liêm để phát triển các tour du lịch văn hóa, góp phần thúc đẩy kinh tế địa phương. Kế hoạch triển khai trong 5 năm, do Sở Du lịch phối hợp với các doanh nghiệp lữ hành thực hiện.

  4. Đầu tư cải tạo, tu bổ công trình theo hướng bền vững
    Áp dụng công nghệ và vật liệu thân thiện môi trường trong công tác tu bổ, đồng thời giữ gìn các yếu tố kiến trúc truyền thống. Thời gian thực hiện liên tục, do các đơn vị quản lý công trình phối hợp với chuyên gia kiến trúc và bảo tồn.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà nghiên cứu văn hóa và kiến trúc
    Luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn về tiếp xúc và tiếp biến văn hóa qua kiến trúc, giúp các nhà nghiên cứu hiểu sâu sắc hơn về mối quan hệ giữa văn hóa và kiến trúc trong bối cảnh lịch sử cụ thể.

  2. Cơ quan quản lý văn hóa và di sản
    Các cơ quan này có thể sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách bảo tồn, phát huy giá trị các công trình kiến trúc Pháp, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý di sản văn hóa tại địa phương.

  3. Giáo viên và sinh viên ngành văn hóa học, kiến trúc
    Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho việc giảng dạy và học tập, giúp sinh viên nắm bắt các khái niệm về tiếp xúc văn hóa, tiếp biến văn hóa và ứng dụng trong nghiên cứu kiến trúc.

  4. Doanh nghiệp du lịch và phát triển đô thị
    Các doanh nghiệp có thể khai thác giá trị văn hóa và kiến trúc trong phát triển sản phẩm du lịch, đồng thời tham khảo các đề xuất về bảo tồn và phát triển đô thị bền vững dựa trên di sản kiến trúc.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tiếp xúc văn hóa và tiếp biến văn hóa khác nhau như thế nào?
    Tiếp xúc văn hóa là quá trình giao lưu, trao đổi giữa các nền văn hóa, còn tiếp biến văn hóa là quá trình tiếp nhận và biến đổi các yếu tố văn hóa ngoại lai để phù hợp với văn hóa bản địa, tạo ra sự thay đổi hoặc sự tồn tại song song.

  2. Tại sao chọn Nhà thờ Chánh tòa và Trường THPT Châu Văn Liêm làm đối tượng nghiên cứu?
    Hai công trình này là biểu tượng kiến trúc Pháp tiêu biểu tại Cần Thơ, còn nguyên vẹn và vẫn được sử dụng, phản ánh rõ nét quá trình tiếp xúc và tiếp biến văn hóa Pháp trong lĩnh vực tôn giáo và giáo dục.

  3. Phương pháp khảo sát xã hội học được thực hiện như thế nào?
    Sử dụng bảng hỏi với 400 mẫu ngẫu nhiên theo công thức Slovin, phân bổ theo các nhóm đối tượng như giáo dân, nhân viên nhà nước, giáo viên, người cao niên và học sinh, nhằm thu thập ý kiến về giá trị và bảo tồn công trình.

  4. Ảnh hưởng của kiến trúc Pháp đến đời sống người dân Cần Thơ ra sao?
    Kiến trúc Pháp không chỉ làm thay đổi diện mạo đô thị mà còn tác động đến tâm lý, sinh hoạt văn hóa, như việc lễ Giáng sinh trở thành lễ hội phổ biến, góp phần đa dạng văn hóa địa phương.

  5. Những thách thức chính trong bảo tồn các công trình kiến trúc Pháp là gì?
    Bao gồm thiếu nguồn lực tài chính, nhận thức chưa đồng đều trong cộng đồng, nguy cơ xuống cấp do thời gian và tác động môi trường, cũng như áp lực phát triển đô thị hiện đại.

Kết luận

  • Quá trình tiếp xúc và tiếp biến văn hóa Pháp tại Cần Thơ đã tạo nên những công trình kiến trúc mang giá trị lịch sử, văn hóa và tinh thần sâu sắc, tiêu biểu là Nhà thờ Chánh tòa và Trường THPT Châu Văn Liêm.
  • Kiến trúc Pháp được biến đổi phù hợp với điều kiện khí hậu và văn hóa bản địa, tạo nên sự hòa hợp giữa yếu tố ngoại sinh và nội sinh.
  • Các công trình kiến trúc này góp phần làm thay đổi diện mạo đô thị, ảnh hưởng đến đời sống và tâm lý người dân, đồng thời là biểu tượng văn hóa quan trọng của vùng.
  • Công tác bảo tồn hiện còn nhiều thách thức, đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa chính quyền, cộng đồng và các chuyên gia.
  • Đề xuất các giải pháp bảo tồn, tuyên truyền, phát triển du lịch và đầu tư tu bổ nhằm phát huy giá trị bền vững của các công trình kiến trúc Pháp tại Cần Thơ.

Next steps: Triển khai các chính sách bảo tồn trong 3 năm tới, đồng thời tổ chức các chương trình nâng cao nhận thức cộng đồng và phát triển du lịch văn hóa trong 5 năm tiếp theo.

Call to action: Các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và cộng đồng hãy cùng chung tay bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa kiến trúc Pháp, góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa đặc trưng của thành phố Cần Thơ trong bối cảnh hội nhập toàn cầu.