Tổng quan nghiên cứu

Tỉnh Điện Biên, vùng đất biên giới Tây Bắc Việt Nam, nổi bật với sự đa dạng văn hóa của 21 dân tộc anh em cùng hệ thống di sản văn hóa vật thể và phi vật thể phong phú. Theo Luật Di sản văn hóa Việt Nam, di sản văn hóa là tài sản quý giá của cộng đồng các dân tộc, đóng vai trò quan trọng trong sự nghiệp dựng nước và giữ nước. Tuy nhiên, thực trạng giáo dục giá trị di sản văn hóa (DSVH) địa phương trong dạy học Địa lí lớp 12 tại tỉnh Điện Biên còn nhiều hạn chế, với kiến thức của học sinh về di sản văn hóa địa phương còn hạn chế và các hình thức tổ chức dạy học tích hợp DSVH chưa được triển khai rộng rãi.

Mục tiêu nghiên cứu tập trung xây dựng quy trình, phương án tích hợp giáo dục giá trị DSVH địa phương vào dạy học Địa lí lớp 12 nhằm nâng cao chất lượng dạy học, phát triển năng lực và ý thức bảo tồn di sản cho học sinh. Nghiên cứu thực hiện trong năm học 2019-2020 tại một số trường THPT trên địa bàn tỉnh Điện Biên, với phạm vi tập trung vào nội dung giáo dục DSVH trong chương trình Địa lí lớp 12.

Việc tích hợp giáo dục giá trị DSVH không chỉ giúp bài học trở nên sinh động, hấp dẫn mà còn góp phần hình thành nhân cách, lối sống văn hóa, nâng cao ý thức trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống. Qua đó, nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong đổi mới phương pháp dạy học, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục địa phương và phát triển bền vững văn hóa dân tộc.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu vận dụng các lý thuyết và mô hình sau:

  • Lý thuyết dạy học tích hợp: Theo chương trình giáo dục phổ thông 2018, dạy học tích hợp giúp học sinh phát triển khả năng tổng hợp kiến thức, kỹ năng từ nhiều lĩnh vực để giải quyết vấn đề thực tiễn. Tích hợp được thực hiện ở ba mức: nội môn, liên môn và xuyên môn, nhằm phát huy năng lực học sinh một cách toàn diện.

  • Lý thuyết phương pháp dạy học tích cực: Tập trung vào việc phát huy tính chủ động, sáng tạo của học sinh thông qua các hoạt động học tập tích cực, như thảo luận, dự án, trải nghiệm thực tế, giúp học sinh tự chiếm lĩnh kiến thức và phát triển kỹ năng.

  • Khái niệm di sản văn hóa: Di sản văn hóa bao gồm di sản vật thể và phi vật thể, là sản phẩm tinh thần, vật chất có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học được lưu truyền qua các thế hệ. Việc bảo tồn và phát huy giá trị DSVH là nhiệm vụ quan trọng trong giáo dục và phát triển bền vững.

  • Khung năng lực học sinh: Nghiên cứu dựa trên mục tiêu phát triển năng lực chung (tự học, sáng tạo, hợp tác) và năng lực đặc thù (tư duy địa lí, sử dụng bản đồ, phân tích số liệu) trong môn Địa lí lớp 12.

Phương pháp nghiên cứu

  • Nguồn dữ liệu: Thu thập từ sách giáo khoa Địa lí lớp 12, các văn bản pháp luật liên quan đến di sản văn hóa, tài liệu chuyên ngành, báo cáo khảo sát thực trạng tại các trường THPT tỉnh Điện Biên, kết quả thực nghiệm sư phạm.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lý số liệu khảo sát, phân tích định tính qua phỏng vấn giáo viên, học sinh và quan sát giờ dạy. Kiểm định giả thuyết thống kê nhằm đánh giá hiệu quả tích hợp giáo dục giá trị DSVH.

  • Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Thực nghiệm tại 3 trường THPT (Thanh Nưa, Huyện Điện Biên, PTDT Nội trú Huyện Điện Biên) với 198 học sinh và 3 giáo viên Địa lí lớp 12 trong năm học 2019-2020. Thực nghiệm nhằm kiểm chứng tính khả thi và hiệu quả của phương án tích hợp giáo dục giá trị DSVH trong dạy học Địa lí.

  • Timeline nghiên cứu: Thu thập tài liệu và khảo sát thực trạng từ tháng 01 đến tháng 06 năm 2020; thực nghiệm sư phạm trong năm học 2019-2020; phân tích và hoàn thiện luận văn đến tháng 10 năm 2020.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng tích hợp giáo dục giá trị DSVH trong dạy học Địa lí lớp 12 tại Điện Biên còn hạn chế: Qua khảo sát 3 trường THPT với 198 học sinh và 3 giáo viên, 75% giáo viên đánh giá việc tích hợp DSVH là cần thiết nhưng chỉ 27% thực hiện qua dạy học trên lớp, 15% qua hoạt động ngoại khóa, 5% qua các môn học khác. Học sinh có 50% hiểu biết về DSVH qua báo chí, truyền hình, internet; 20% qua các môn học khác.

  2. Phương pháp dạy học tích hợp chủ yếu là truyền thống, chưa đa dạng: 80% giáo viên sử dụng phương pháp giải quyết vấn đề, 60% thảo luận, 40% tổ chức hoạt động nhóm, chỉ 20% áp dụng dạy học dự án. Các phương pháp trải nghiệm thực tế, tham quan còn hạn chế do thiếu kinh phí và thời gian.

  3. Nội dung giáo dục DSVH trong sách giáo khoa Địa lí 12 còn sơ lược, chưa cụ thể hóa: Nội dung về DSVH chủ yếu giới thiệu sơ lược, chưa tập trung giáo dục giá trị, ý nghĩa và trách nhiệm bảo tồn. Giáo viên cần bổ sung, phát triển nội dung phù hợp với mục tiêu bài học.

  4. Tích hợp giáo dục giá trị DSVH giúp nâng cao hiệu quả học tập và phát triển năng lực học sinh: Thực nghiệm sư phạm cho thấy lớp thực nghiệm có tỷ lệ học sinh khá giỏi môn Địa lí cao hơn lớp đối chứng, với sự tăng trưởng khoảng 15-20%. Học sinh tích cực tham gia, phát triển kỹ năng quan sát, xử lý thông tin, thuyết trình và hợp tác nhóm.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy việc tích hợp giáo dục giá trị DSVH địa phương trong dạy học Địa lí lớp 12 tại tỉnh Điện Biên là cần thiết và có hiệu quả tích cực. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay còn nhiều khó khăn do hạn chế về phương pháp, nội dung và điều kiện tổ chức. Việc sử dụng các phương pháp dạy học tích cực như dự án, trải nghiệm thực tế sẽ giúp học sinh phát huy tính chủ động, sáng tạo, đồng thời tăng cường hiểu biết và ý thức bảo tồn di sản.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, việc tích hợp giáo dục DSVH là xu hướng tất yếu nhằm phát triển năng lực toàn diện cho học sinh, đồng thời góp phần bảo tồn văn hóa truyền thống. Việc thiết kế kế hoạch dạy học minh họa và tổ chức thực nghiệm sư phạm tại Điện Biên đã chứng minh tính khả thi và hiệu quả của phương án tích hợp.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ học sinh khá giỏi giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng, bảng tổng hợp kết quả khảo sát ý kiến giáo viên và học sinh về thực trạng tích hợp, cũng như bảng phân tích phương pháp dạy học được sử dụng.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và phổ biến tài liệu hướng dẫn tích hợp giáo dục giá trị DSVH trong dạy học Địa lí lớp 12: Bộ Giáo dục và Đào tạo phối hợp với Sở Giáo dục tỉnh Điện Biên biên soạn tài liệu chi tiết, cụ thể hóa nội dung DSVH phù hợp với chương trình, giúp giáo viên dễ dàng áp dụng. Thời gian thực hiện: trong năm học tiếp theo.

  2. Đào tạo, bồi dưỡng nâng cao năng lực cho giáo viên Địa lí về phương pháp dạy học tích hợp và sử dụng DSVH: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu về dạy học dự án, trải nghiệm thực tế, kỹ năng tổ chức hoạt động ngoại khóa liên quan đến DSVH. Chủ thể thực hiện: Sở GD&ĐT, các trường THPT. Thời gian: 6 tháng đầu năm học.

  3. Tăng cường tổ chức các hoạt động trải nghiệm, tham quan thực tế tại các di tích, di sản văn hóa địa phương: Nhà trường phối hợp với các cơ quan văn hóa, di tích tổ chức cho học sinh tham quan, trải nghiệm nhằm nâng cao nhận thức và kỹ năng thực hành. Cần có kế hoạch kinh phí và lịch trình cụ thể. Thời gian: hàng năm.

  4. Đổi mới phương pháp dạy học, đa dạng hóa hình thức tổ chức dạy học tích hợp DSVH: Khuyến khích giáo viên áp dụng phương pháp dạy học dự án, thảo luận nhóm, giải quyết vấn đề, sử dụng đồ dùng trực quan và công nghệ thông tin để tăng tính hấp dẫn và hiệu quả bài học. Chủ thể: giáo viên, nhà trường. Thời gian: liên tục trong quá trình giảng dạy.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá hiệu quả tích hợp giáo dục giá trị DSVH: Thiết kế các công cụ đánh giá kết quả học tập, thái độ và kỹ năng của học sinh liên quan đến DSVH nhằm điều chỉnh, nâng cao chất lượng dạy học. Chủ thể: tổ chuyên môn, giáo viên. Thời gian: triển khai song song với thực nghiệm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Địa lí các trường THPT: Nghiên cứu cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để giáo viên áp dụng tích hợp giáo dục giá trị DSVH vào bài giảng, nâng cao hiệu quả dạy học và phát triển năng lực học sinh.

  2. Cán bộ quản lý giáo dục tại Sở Giáo dục và các trường THPT: Tài liệu giúp xây dựng chính sách, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và tổ chức các hoạt động giáo dục DSVH phù hợp với đặc điểm địa phương.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Giáo dục, Địa lí: Luận văn là nguồn tham khảo quý giá về phương pháp dạy học tích hợp, giáo dục giá trị văn hóa trong giáo dục phổ thông, đặc biệt trong bối cảnh đổi mới chương trình giáo dục.

  4. Các cơ quan quản lý văn hóa, di sản địa phương: Giúp phối hợp với ngành giáo dục trong việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa thông qua giáo dục, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và thế hệ trẻ.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích hợp giáo dục giá trị di sản văn hóa địa phương trong dạy học Địa lí lớp 12?
    Việc tích hợp giúp học sinh hiểu sâu sắc về giá trị văn hóa, phát triển năng lực tư duy, kỹ năng thực hành và ý thức bảo tồn di sản, góp phần giáo dục toàn diện và phát triển bền vững văn hóa địa phương.

  2. Phương pháp dạy học tích hợp nào hiệu quả nhất trong giáo dục giá trị DSVH?
    Phương pháp dạy học dự án, thảo luận nhóm và trải nghiệm thực tế được đánh giá cao vì kích thích sự chủ động, sáng tạo và phát triển kỹ năng thực hành của học sinh.

  3. Làm thế nào để khắc phục khó khăn khi tổ chức hoạt động trải nghiệm tại các di tích?
    Cần có sự phối hợp giữa nhà trường và các cơ quan quản lý di tích để xây dựng kế hoạch, huy động nguồn lực tài chính và tổ chức lịch trình phù hợp, đồng thời sử dụng công nghệ thông tin để hỗ trợ khi không thể tham quan trực tiếp.

  4. Nội dung giáo dục giá trị DSVH được lồng ghép như thế nào trong chương trình Địa lí lớp 12?
    Nội dung được tích hợp vào các bài học về đặc điểm dân cư, tài nguyên du lịch, lịch sử cách mạng và địa lí địa phương, tập trung vào các di sản tiêu biểu của tỉnh Điện Biên như Chiến trường Điện Biên Phủ, lễ hội truyền thống và các di tích lịch sử.

  5. Làm sao để đánh giá hiệu quả của việc tích hợp giáo dục giá trị DSVH trong dạy học?
    Có thể sử dụng các công cụ đánh giá kết quả học tập, khảo sát thái độ, kỹ năng của học sinh qua bài kiểm tra, sản phẩm dự án, phản hồi từ học sinh và giáo viên, cũng như so sánh kết quả giữa lớp thực nghiệm và lớp đối chứng.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ vai trò, ý nghĩa và thực trạng tích hợp giáo dục giá trị di sản văn hóa địa phương trong dạy học Địa lí lớp 12 tại tỉnh Điện Biên, đồng thời đề xuất quy trình và phương án tích hợp phù hợp.
  • Thực nghiệm sư phạm chứng minh tính khả thi và hiệu quả của phương án tích hợp, góp phần nâng cao chất lượng học tập và phát triển năng lực học sinh.
  • Nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc đổi mới phương pháp dạy học tích hợp trong giáo dục phổ thông, đặc biệt tại các địa phương có di sản văn hóa phong phú.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, đa dạng hóa phương pháp dạy học và tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế cho học sinh.
  • Khuyến nghị các cơ quan quản lý giáo dục và văn hóa phối hợp chặt chẽ để phát huy tối đa giá trị di sản văn hóa trong giáo dục, góp phần phát triển bền vững văn hóa và con người địa phương.

Hành động tiếp theo: Các trường THPT và Sở Giáo dục tỉnh Điện Biên nên triển khai các giải pháp đề xuất, tổ chức đào tạo bồi dưỡng giáo viên và xây dựng kế hoạch hoạt động trải nghiệm thực tế trong năm học tới nhằm nâng cao hiệu quả giáo dục giá trị di sản văn hóa địa phương.

Mời quý độc giả và các nhà giáo dục cùng nghiên cứu, áp dụng và phát triển các nội dung, phương pháp tích hợp giáo dục giá trị di sản văn hóa để góp phần nâng cao chất lượng giáo dục địa phương và bảo tồn văn hóa dân tộc.