Tổng quan nghiên cứu

Quá trình đô thị hóa nhanh chóng đã biến các thành phố trở thành nơi sinh sống của hơn 50% dân số thế giới, tiêu thụ 75% nguồn năng lượng và phát thải 78% lượng cacbon, góp phần làm gia tăng biến đổi khí hậu (BĐKH). Hà Nội, đặc biệt khu đô thị vệ tinh Xuân Mai thuộc huyện Chương Mỹ, là vùng dễ bị tổn thương trước tác động của BĐKH, với hiện tượng mưa lớn, lũ lụt kéo dài và lũ rừng ngang từ thượng nguồn Hòa Bình đổ về. Khu vực này có địa hình đồi núi xen kẽ đồng bằng thấp trũng, nằm trong hành lang thoát lũ sông Đáy, sông Tích, sông Bùi, nên thường xuyên chịu ảnh hưởng của ngập úng nghiêm trọng. Mục tiêu nghiên cứu là tích hợp vấn đề biến đổi khí hậu với thoát lũ trong quy hoạch đô thị vệ tinh Xuân Mai nhằm giảm thiểu tác động tiêu cực của BĐKH, đảm bảo phát triển bền vững và an toàn cho cộng đồng dân cư. Nghiên cứu tập trung vào phạm vi không gian khu đô thị vệ tinh Xuân Mai, Hà Nội, với thời gian quy hoạch đến năm 2030 và định hướng đến năm 2050. Việc tích hợp này có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao khả năng thích ứng với BĐKH, giảm thiểu rủi ro ngập lụt, đồng thời góp phần thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững của thành phố và quốc gia.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên các lý thuyết và mô hình về biến đổi khí hậu, quy hoạch đô thị và quản lý rủi ro thiên tai. Khái niệm biến đổi khí hậu được hiểu là sự thay đổi khí hậu do hoạt động con người gây ra, làm thay đổi thành phần khí quyển toàn cầu và ảnh hưởng đến các hệ sinh thái. Tích hợp vấn đề biến đổi khí hậu trong quy hoạch đô thị là quá trình đưa các mục tiêu thích ứng và giảm nhẹ BĐKH vào tất cả các bước lập chính sách và quy hoạch nhằm giảm thiểu mâu thuẫn và tăng hiệu quả ứng phó. Các khái niệm chính bao gồm: (1) Tích hợp chính sách khí hậu, (2) Quy hoạch đô thị bền vững, (3) Quản lý thoát lũ và rủi ro thiên tai, (4) Phân tích SWOT trong đánh giá hiện trạng và tiềm năng phát triển, (5) Nguyên tắc quy hoạch hạ tầng thích ứng với BĐKH.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp thu thập dữ liệu thứ cấp từ các báo cáo khí tượng thủy văn, quy hoạch chung thành phố Hà Nội, các tài liệu pháp luật liên quan và số liệu thực địa tại khu đô thị vệ tinh Xuân Mai. Phân tích SWOT được áp dụng để đánh giá điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội và thách thức trong tích hợp BĐKH với thoát lũ. Phương pháp đánh giá tác động và chồng lớp bản đồ được sử dụng để xác định nguy cơ ngập lụt và tác động của BĐKH đến quy hoạch đô thị. Cỡ mẫu khảo sát gồm các số liệu khí tượng 27 năm tại trạm Sơn Tây, số liệu lưu lượng nước sông Bùi giai đoạn 1974-2018, cùng các bản đồ quy hoạch và cảnh báo lũ tại địa phương. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2018 đến 2020, tập trung phân tích hiện trạng, đánh giá tác động và đề xuất giải pháp thích ứng.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động của BĐKH đến hiện trạng thoát lũ: Nhiệt độ trung bình khu vực Xuân Mai tăng lên 0,5-1,3°C trong các thập kỷ gần đây, lượng mưa trung bình năm đạt 2188,8 mm với xu hướng gia tăng mưa lớn bất thường. Lũ rừng ngang từ Hòa Bình với lưu vực 386 km² có lưu lượng đỉnh lên đến 25 triệu m³ trong 3 ngày, gây áp lực lớn lên hệ thống thoát lũ. Các tuyến đê cấp IV như Tả Tích, Tả Bùi và Hữu Bùi có chiều dài tổng cộng trên 18 km nhưng còn nhiều điểm yếu về mặt kỹ thuật, dễ bị tràn và sạt lở khi lũ cao.

  2. Hiện trạng quy hoạch đô thị và sử dụng đất: Khu đô thị vệ tinh Xuân Mai có diện tích 6537,66 ha, trong đó đất dân dụng chiếm 33,52%, đất nông nghiệp chiếm gần 50%. Dân số dự kiến đến năm 2030 khoảng 220.000 người, mật độ sử dụng đất bình quân 80-85 m²/người. Quy hoạch hiện tại chưa tích hợp đầy đủ các yếu tố BĐKH, đặc biệt là các giải pháp thoát lũ và quản lý hành lang thoát lũ.

  3. Phân vùng nguy cơ ngập lụt và tác động BĐKH: Bản đồ chồng lớp cho thấy khu vực phía Nam sông Bùi thuộc các xã Thủy Xuân Tiên, Nam Phương Tiến, Tân Tiến và Hoàng Văn Thụ là vùng ngập úng nghiêm trọng, chịu ảnh hưởng kết hợp của lũ sông Bùi và lũ rừng ngang. Mực nước lũ cao nhất ghi nhận là +9,55 m, vượt mức đê hữu Bùi, gây tràn lụt diện rộng.

  4. Đánh giá SWOT: Điểm mạnh là vị trí địa lý thuận lợi, có hệ thống sông hồ và giao thông kết nối tốt; điểm yếu là thiếu cơ sở hạ tầng xã hội, hạ tầng thoát lũ chưa đồng bộ; cơ hội phát triển đô thị bền vững và dịch vụ du lịch sinh thái; nguy cơ mất cân bằng phát triển, ô nhiễm môi trường và rủi ro lũ lụt gia tăng.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của tình trạng ngập lụt kéo dài là do sự kết hợp giữa đặc điểm địa hình thấp trũng, lưu lượng lũ rừng ngang lớn và hệ thống đê điều chưa được nâng cấp đồng bộ. So với các nghiên cứu tại Đà Nẵng và các đô thị ven biển khác, Xuân Mai cũng đối mặt với thách thức tương tự về việc quy hoạch đô thị chưa thực sự tích hợp các yếu tố BĐKH, dẫn đến rủi ro ngập lụt gia tăng. Việc thiếu các giải pháp phi công trình như quy hoạch không gian thoát lũ, hành lang xanh và hệ thống cảnh báo sớm làm giảm khả năng ứng phó hiệu quả. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ nhiệt độ trung bình năm, biểu đồ lưu lượng mưa và bản đồ phân vùng nguy cơ ngập lụt để minh họa rõ ràng mức độ tác động và phân bố rủi ro.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Xây dựng và hoàn thiện hệ thống đê điều, kênh mương thoát lũ: Nâng cấp các tuyến đê Tả Tích, Tả Bùi, Hữu Bùi với chiều dài khoảng 18 km, gia cố mặt đê, cải tạo cống thoát nước nhằm tăng khả năng chịu lũ đến tần suất 2%. Thời gian thực hiện dự kiến trong 5 năm, do UBND thành phố Hà Nội phối hợp với Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn chủ trì.

  2. Tích hợp hành lang xanh và không gian thoát lũ trong quy hoạch đô thị: Thiết lập các vùng đệm sinh thái dọc sông Bùi, sông Tích và hồ Văn Sơn với diện tích khoảng 500 ha để giảm thiểu ngập úng, cải thiện vi khí hậu và bảo vệ hệ sinh thái. Chủ thể thực hiện là Ban Quản lý quy hoạch đô thị và các đơn vị liên quan, hoàn thành trong 3 năm.

  3. Phát triển hệ thống cảnh báo sớm và quản lý rủi ro lũ lụt: Lắp đặt thêm 20 cột cảnh báo lũ tại các xã trọng điểm, xây dựng hệ thống truyền thông và đào tạo cộng đồng về phòng tránh lũ. Thời gian triển khai trong 2 năm, do UBND huyện Chương Mỹ phối hợp với Trung tâm Khí tượng Thủy văn quốc gia.

  4. Xây dựng quy chuẩn và hướng dẫn thiết kế hạ tầng đô thị thích ứng với BĐKH: Ban hành các tiêu chuẩn xây dựng nhà ở, công trình hạ tầng kỹ thuật đảm bảo khả năng chống chịu lũ, áp dụng cho các dự án mới và cải tạo khu vực hiện hữu. Thời gian thực hiện trong 3 năm, do Sở Xây dựng Hà Nội chủ trì.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà quản lý quy hoạch đô thị và chính quyền địa phương: Giúp hiểu rõ tác động của BĐKH đến quy hoạch thoát lũ, từ đó xây dựng chính sách và kế hoạch phát triển bền vững, giảm thiểu rủi ro thiên tai.

  2. Các chuyên gia môi trường và biến đổi khí hậu: Cung cấp cơ sở khoa học và phương pháp tích hợp BĐKH trong quy hoạch đô thị, phục vụ nghiên cứu và tư vấn kỹ thuật.

  3. Nhà đầu tư và doanh nghiệp xây dựng: Hướng dẫn thiết kế và xây dựng các công trình thích ứng với biến đổi khí hậu, đảm bảo an toàn và hiệu quả kinh tế trong dài hạn.

  4. Cộng đồng dân cư và tổ chức xã hội: Nâng cao nhận thức về rủi ro lũ lụt và vai trò của quy hoạch đô thị trong bảo vệ môi trường sống, tham gia vào các hoạt động phòng chống thiên tai.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao cần tích hợp biến đổi khí hậu vào quy hoạch đô thị?
    Việc tích hợp giúp đảm bảo các kế hoạch phát triển đô thị không làm tăng rủi ro trước các tác động của BĐKH, đồng thời tăng khả năng thích ứng và giảm thiểu thiệt hại do thiên tai gây ra.

  2. Hiện trạng thoát lũ tại khu đô thị vệ tinh Xuân Mai như thế nào?
    Hệ thống đê điều còn nhiều điểm yếu, lưu lượng lũ rừng ngang lớn và địa hình thấp trũng khiến khu vực thường xuyên bị ngập úng kéo dài, ảnh hưởng nghiêm trọng đến đời sống và phát triển kinh tế.

  3. Phương pháp nghiên cứu nào được sử dụng để đánh giá tác động BĐKH?
    Nghiên cứu sử dụng phân tích SWOT, chồng lớp bản đồ, đánh giá tác động và số liệu khí tượng thủy văn dài hạn để xác định nguy cơ và đề xuất giải pháp phù hợp.

  4. Giải pháp nào hiệu quả nhất để giảm thiểu ngập lụt tại Xuân Mai?
    Kết hợp nâng cấp hệ thống đê điều, phát triển hành lang xanh, xây dựng hệ thống cảnh báo sớm và áp dụng quy chuẩn xây dựng thích ứng với BĐKH là các giải pháp đồng bộ và hiệu quả.

  5. Ai là chủ thể chịu trách nhiệm thực hiện các giải pháp này?
    Chính quyền thành phố Hà Nội, UBND huyện Chương Mỹ, các sở ngành liên quan và cộng đồng dân cư đều có vai trò phối hợp trong việc triển khai và giám sát các giải pháp.

Kết luận

  • Nghiên cứu đã làm rõ tác động tiêu cực của biến đổi khí hậu và lũ lụt đến quy hoạch đô thị vệ tinh Xuân Mai, đặc biệt là nguy cơ ngập úng kéo dài do lưu lượng lũ rừng ngang và hệ thống đê điều chưa hoàn thiện.
  • Đã xác định được các vùng nguy cơ cao và phân tích SWOT để làm cơ sở đề xuất các giải pháp tích hợp BĐKH với thoát lũ trong quy hoạch đô thị.
  • Đề xuất các giải pháp nâng cấp hạ tầng kỹ thuật, phát triển hành lang xanh, hệ thống cảnh báo sớm và quy chuẩn xây dựng thích ứng nhằm giảm thiểu rủi ro và tăng cường khả năng chống chịu.
  • Kết quả nghiên cứu có giá trị tham khảo cho các nhà quản lý, chuyên gia và cộng đồng trong việc xây dựng đô thị bền vững, thích ứng với biến đổi khí hậu.
  • Các bước tiếp theo cần triển khai thực hiện các giải pháp đề xuất, đồng thời cập nhật, giám sát và điều chỉnh quy hoạch theo diễn biến thực tế của BĐKH và phát triển đô thị.

Hành động ngay hôm nay để bảo vệ tương lai bền vững cho đô thị vệ tinh Xuân Mai và cộng đồng dân cư!