Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và xu hướng chuyển đổi số toàn cầu, hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt (TTKDTM) ngày càng trở nên thiết yếu đối với sự phát triển kinh tế - xã hội. Tại Việt Nam, đặc biệt là Thành phố Hồ Chí Minh (TP.HCM) – trung tâm kinh tế lớn nhất cả nước với dân số khoảng 13 triệu người, nhu cầu thanh toán hàng hóa, dịch vụ rất lớn, tạo điều kiện thuận lợi để phát triển TTKDTM. Theo số liệu từ Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM, giai đoạn 2016-2019, số lượng thẻ thanh toán lưu hành tăng từ 10,7 triệu lên 14,2 triệu thẻ, tăng 1,3 lần; số lượng máy POS tăng từ 35.200 lên 49.500 máy, tăng 1,4 lần; số lượng khách hàng sử dụng dịch vụ thanh toán điện tử qua Internet Banking và Mobile Banking cũng tăng gấp hơn 2 lần. Tuy nhiên, tiền mặt vẫn còn phổ biến trong các giao dịch, đặc biệt tại khu vực nông thôn và vùng sâu vùng xa.

Luận văn tập trung phân tích thực trạng hoạt động TTKDTM trên địa bàn TP.HCM trong giai đoạn 2016-2019, đánh giá các yếu tố ảnh hưởng và đề xuất giải pháp nhằm thúc đẩy phát triển TTKDTM, góp phần thực hiện mục tiêu giảm tỷ trọng tiền mặt dưới 10% tổng phương tiện thanh toán theo Đề án phát triển TTKDTM giai đoạn 2016-2020 của Chính phủ. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc hỗ trợ Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM định hướng chỉ đạo, phối hợp với các đơn vị cung ứng dịch vụ công tháo gỡ khó khăn, nâng cao trải nghiệm người dùng và thúc đẩy thanh toán không dùng tiền mặt trong lĩnh vực công và dân sinh.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình nghiên cứu về thanh toán không dùng tiền mặt, bao gồm:

  • Khái niệm thanh toán không dùng tiền mặt: Theo Nghị định 101/2012/NĐ-CP, TTKDTM là dịch vụ thanh toán qua tài khoản hoặc các dịch vụ thanh toán không qua tài khoản của khách hàng, không sử dụng tiền mặt trực tiếp.

  • Các yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động TTKDTM: Bao gồm yếu tố khách hàng (tâm lý, thói quen, trình độ nhận thức), yếu tố công nghệ ngân hàng (độ đa dạng, tính tiện lợi, bảo mật, tốc độ xử lý), mạng lưới thanh toán (mạng lưới chi nhánh, điểm giao dịch, đơn vị chấp nhận thanh toán), đội ngũ nhân viên (trình độ, thái độ phục vụ), chính sách, chiến lược kinh doanh và môi trường pháp luật.

  • Mô hình phát triển TTKDTM: Nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế từ Thụy Điển, Bỉ, Pháp, Canada, Hàn Quốc và Trung Quốc cho thấy sự kết hợp giữa chính sách hành chính mạnh mẽ, phát triển hạ tầng kỹ thuật, nâng cao nhận thức người dân và đa dạng hóa phương tiện thanh toán là yếu tố then chốt thúc đẩy TTKDTM.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp kết hợp định tính và định lượng:

  • Nguồn dữ liệu: Số liệu thứ cấp thu thập từ báo cáo của Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM, các tổ chức tín dụng, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước; số liệu sơ cấp thu thập qua khảo sát trực tiếp với cán bộ, nhân viên ngân hàng và công ty trung gian thanh toán tại TP.HCM.

  • Phương pháp chọn mẫu: Khảo sát tập trung tại các đầu mối trong ngân hàng và công ty trung gian thanh toán, đảm bảo thu nhận phiếu khảo sát đầy đủ và đại diện.

  • Phương pháp phân tích: Sử dụng phần mềm SPSS để xử lý số liệu khảo sát, kết hợp phân tích thống kê mô tả, so sánh, tổng hợp và đánh giá thực trạng hoạt động TTKDTM.

  • Timeline nghiên cứu: Tập trung phân tích giai đoạn 2016-2019, giai đoạn thực hiện Đề án phát triển TTKDTM của Chính phủ, nhằm đánh giá hiệu quả và đề xuất giải pháp phù hợp với thực trạng TP.HCM.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng số lượng thẻ và thiết bị thanh toán: Số lượng thẻ thanh toán lưu hành tại TP.HCM tăng từ 10,7 triệu thẻ năm 2016 lên 14,2 triệu thẻ năm 2019, tốc độ tăng trưởng bình quân 9,9%/năm. Số máy POS tăng từ 35.200 lên 49.500 máy, tốc độ tăng bình quân 11,65%/năm. Tỷ lệ máy POS kết nối liên thông liên ngân hàng đạt 97% năm 2019, tăng từ 89,6% năm 2016.

  2. Phát triển dịch vụ thanh toán điện tử: Số lượng khách hàng sử dụng Internet Banking tăng từ 1,44 triệu lên 3,37 triệu khách hàng, tốc độ tăng bình quân 32,91%/năm; khách hàng Mobile Banking tăng từ 0,8 triệu lên 2,1 triệu, tốc độ tăng bình quân 38,02%/năm. Số lượng giao dịch thanh toán qua Internet tăng gấp 2,9 lần, qua Mobile tăng gấp 7,8 lần trong 3 năm.

  3. Doanh số thanh toán qua các kênh hiện đại tăng mạnh: Doanh số thanh toán qua POS tăng gấp 4,2 lần, đạt 97.382 tỷ đồng năm 2019; doanh số thanh toán qua Mobile tăng gấp 11 lần, đạt 641.832 tỷ đồng năm 2019.

  4. Hạ tầng và mạng lưới chưa đồng đều: Mạng lưới chi nhánh, điểm giao dịch tập trung chủ yếu ở khu vực nội thành, các quận ngoại thành như Bình Tân, Bình Chánh có số điểm giao dịch thấp hơn nhiều so với dân số đông. Điều này ảnh hưởng đến khả năng tiếp cận dịch vụ TTKDTM của người dân tại các khu vực này.

Thảo luận kết quả

Kết quả cho thấy TP.HCM đã đạt được nhiều tiến bộ trong phát triển TTKDTM, đặc biệt là sự tăng trưởng mạnh mẽ về số lượng thẻ, thiết bị POS và dịch vụ thanh toán điện tử. Tốc độ tăng trưởng giao dịch và doanh số qua các kênh hiện đại phản ánh sự chuyển dịch tích cực từ tiền mặt sang thanh toán điện tử. Tuy nhiên, việc phân bố mạng lưới chưa đồng đều và thói quen sử dụng tiền mặt vẫn còn phổ biến tại một số khu vực là những hạn chế cần khắc phục.

So sánh với kinh nghiệm quốc tế, TP.HCM cần tiếp tục đẩy mạnh phát triển hạ tầng thanh toán bán lẻ, mở rộng mạng lưới điểm chấp nhận thanh toán, đồng thời tăng cường các biện pháp nâng cao nhận thức và thay đổi thói quen người dân, đặc biệt tại các khu vực ngoại thành và vùng sâu vùng xa. Việc hoàn thiện khung pháp lý và chính sách hỗ trợ cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tạo môi trường thuận lợi cho TTKDTM phát triển bền vững.

Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ tăng trưởng số lượng thẻ, máy POS, khách hàng sử dụng dịch vụ thanh toán điện tử và doanh số giao dịch qua các kênh để minh họa rõ nét xu hướng phát triển và các điểm cần cải thiện.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Phát triển hạ tầng thanh toán dùng chung: Đầu tư mở rộng mạng lưới điểm chấp nhận thanh toán, đặc biệt tại các quận ngoại thành và vùng nông thôn, nhằm tăng khả năng tiếp cận dịch vụ TTKDTM cho người dân. Mục tiêu đạt tỷ lệ phủ sóng điểm chấp nhận thanh toán tăng ít nhất 20% trong 2 năm tới. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM phối hợp với các ngân hàng thương mại và tổ chức trung gian thanh toán.

  2. Tăng cường bảo mật và phòng ngừa rủi ro: Nâng cao chất lượng công nghệ bảo mật, giảm thiểu sự cố kỹ thuật trong giao dịch thanh toán điện tử để củng cố niềm tin người dùng. Triển khai các chương trình đào tạo, nâng cao nhận thức về an toàn thông tin cho khách hàng và nhân viên. Thời gian thực hiện: liên tục trong 3 năm tới.

  3. Nâng cao nhận thức và thay đổi thói quen người dân: Tổ chức các chiến dịch truyền thông, giáo dục về lợi ích và tiện ích của TTKDTM, tập trung vào nhóm người dân tại khu vực ngoại thành, nông thôn và người cao tuổi. Mục tiêu tăng tỷ lệ người dân sử dụng TTKDTM ít nhất 15% trong 2 năm. Chủ thể thực hiện: Ủy ban nhân dân TP.HCM phối hợp với các tổ chức xã hội và ngân hàng.

  4. Đơn giản hóa thủ tục và chính sách ưu đãi: Các tổ chức cung ứng dịch vụ cần đơn giản hóa quy trình đăng ký, sử dụng dịch vụ TTKDTM, đồng thời áp dụng các chính sách ưu đãi, giảm phí, hoàn tiền để thu hút khách hàng. Thời gian triển khai: trong vòng 1 năm. Chủ thể thực hiện: Ngân hàng thương mại, công ty trung gian thanh toán.

  5. Khuyến khích thanh toán không dùng tiền mặt trong lĩnh vực công: Thực hiện các biện pháp hành chính bắt buộc thanh toán điện tử trong các dịch vụ công như y tế, giáo dục, điện, nước, thuế, nhằm tạo thói quen cho người dân. Mục tiêu hoàn thành 100% các đơn vị công có dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt trước cuối năm 2022. Chủ thể thực hiện: Ủy ban nhân dân TP.HCM, các sở ngành liên quan.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cơ quan quản lý nhà nước và chính quyền địa phương: Sử dụng kết quả nghiên cứu để xây dựng chính sách, định hướng phát triển TTKDTM phù hợp với đặc thù địa phương, nâng cao hiệu quả quản lý và thúc đẩy chuyển đổi số trong lĩnh vực thanh toán.

  2. Ngân hàng và tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán: Áp dụng các giải pháp đề xuất để cải thiện hạ tầng, nâng cao chất lượng dịch vụ, phát triển sản phẩm mới và mở rộng mạng lưới chấp nhận thanh toán, từ đó tăng cường cạnh tranh và thu hút khách hàng.

  3. Doanh nghiệp thương mại, bán lẻ và dịch vụ: Tham khảo để hiểu rõ xu hướng phát triển thanh toán không dùng tiền mặt, từ đó tích hợp các phương thức thanh toán hiện đại, nâng cao trải nghiệm khách hàng và tối ưu hóa hoạt động kinh doanh.

  4. Nhà nghiên cứu và sinh viên chuyên ngành tài chính - ngân hàng, kinh tế: Cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn để nghiên cứu sâu hơn về các vấn đề liên quan đến thanh toán không dùng tiền mặt, phát triển các đề tài nghiên cứu mới trong lĩnh vực tài chính số và ngân hàng điện tử.

Câu hỏi thường gặp

  1. Thanh toán không dùng tiền mặt là gì?
    Thanh toán không dùng tiền mặt là hình thức thanh toán qua tài khoản hoặc các dịch vụ thanh toán không sử dụng tiền mặt trực tiếp, bao gồm thanh toán thẻ, chuyển khoản điện tử, thanh toán qua ví điện tử và các phương tiện điện tử khác.

  2. Tại sao TP.HCM cần đẩy mạnh thanh toán không dùng tiền mặt?
    Với dân số đông và nhu cầu tiêu dùng lớn, TP.HCM có tiềm năng phát triển TTKDTM giúp nâng cao hiệu quả quản lý tài chính, giảm rủi ro, tăng tính minh bạch và phù hợp với xu hướng phát triển kinh tế số toàn cầu.

  3. Yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến việc sử dụng TTKDTM của người dân?
    Tâm lý, thói quen sử dụng tiền mặt, trình độ nhận thức về lợi ích và cách sử dụng dịch vụ, cùng với độ tin cậy và bảo mật của hệ thống thanh toán là những yếu tố quyết định sự chấp nhận và sử dụng TTKDTM.

  4. Các giải pháp chính để thúc đẩy TTKDTM tại TP.HCM là gì?
    Phát triển hạ tầng thanh toán, nâng cao bảo mật, truyền thông nâng cao nhận thức, đơn giản hóa thủ tục, ưu đãi phí dịch vụ và áp dụng thanh toán điện tử trong lĩnh vực công là các giải pháp trọng tâm.

  5. Làm thế nào để đảm bảo an toàn khi sử dụng các dịch vụ thanh toán không dùng tiền mặt?
    Người dùng cần lựa chọn các dịch vụ có uy tín, tuân thủ các quy định bảo mật, thường xuyên cập nhật phần mềm, cảnh giác với các hành vi lừa đảo và sử dụng các biện pháp xác thực đa yếu tố để bảo vệ tài khoản.

Kết luận

  • Luận văn đã hệ thống hóa các vấn đề cơ bản về hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt, phân tích thực trạng và các yếu tố ảnh hưởng tại TP.HCM giai đoạn 2016-2019.
  • Số liệu cho thấy sự tăng trưởng mạnh mẽ về số lượng thẻ, thiết bị thanh toán và dịch vụ thanh toán điện tử, tuy nhiên vẫn còn tồn tại hạn chế về hạ tầng và thói quen sử dụng tiền mặt.
  • Nghiên cứu rút ra bài học kinh nghiệm từ các quốc gia phát triển, đề xuất 4 nhóm giải pháp trọng tâm nhằm thúc đẩy TTKDTM tại TP.HCM.
  • Kết quả nghiên cứu có thể làm cơ sở cho Ngân hàng Nhà nước chi nhánh TP.HCM và các đơn vị liên quan định hướng phát triển, phối hợp tháo gỡ khó khăn, nâng cao trải nghiệm người dùng.
  • Các bước tiếp theo bao gồm triển khai các giải pháp đề xuất, giám sát hiệu quả thực hiện và nghiên cứu chuyên sâu hơn về TTKDTM trong các lĩnh vực công và dân sinh.

Hành động ngay hôm nay để góp phần xây dựng xã hội không tiền mặt tại TP.HCM – một bước tiến quan trọng trong phát triển kinh tế số và hội nhập quốc tế!