Tổng quan nghiên cứu

Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những chính sách an sinh xã hội quan trọng, góp phần ổn định đời sống người lao động (NLĐ) khi gặp rủi ro như ốm đau, thất nghiệp, tai nạn lao động hoặc nghỉ hưu. Tại huyện Vân Canh, tỉnh Bình Định, BHXH đóng vai trò thiết yếu trong việc bảo vệ quyền lợi NLĐ và đảm bảo nguồn thu cho quỹ BHXH. Tính đến năm 2019, BHXH huyện Vân Canh quản lý hơn 250 đơn vị với 1.706 người tham gia BHXH bắt buộc, 256 người tham gia BHXH tự nguyện, 1.270 người tham gia bảo hiểm thất nghiệp (BHTN) và 30.650 người tham gia bảo hiểm y tế (BHYT), đạt tỷ lệ bao phủ BHYT 100% dân số. Tổng thu BHXH năm 2019 đạt 55.715 triệu đồng, tăng 23,14% so với năm 2017, trong khi tổng chi là 33.081 triệu đồng, tăng 34,09%.

Tuy nhiên, công tác kiểm soát thu BHXH tại huyện còn nhiều thách thức do sự đa dạng của đối tượng tham gia, đặc biệt là nhóm lao động phi chính thức và tình trạng nợ đọng BHXH từ các đơn vị sử dụng lao động. Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận về kiểm soát nội bộ (KSNB) thu BHXH, đánh giá thực trạng công tác kiểm soát thu tại BHXH huyện Vân Canh trong giai đoạn 2016-2019, từ đó đề xuất các giải pháp tăng cường hiệu quả kiểm soát thu BHXH bắt buộc và tự nguyện. Nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả quản lý tài chính BHXH, góp phần bảo đảm quyền lợi NLĐ và phát triển bền vững hệ thống BHXH tại địa phương.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình kiểm soát nội bộ hiện đại, trong đó nổi bật là khuôn khổ COSO (Ủy ban Treadway) và chuẩn mực KSNB của INTOSAI dành cho khu vực công. COSO định nghĩa KSNB là một quá trình do nhà quản lý và nhân viên thiết lập nhằm đối phó với rủi ro và đảm bảo đạt được mục tiêu tổ chức. KSNB bao gồm năm thành phần chính: môi trường kiểm soát, đánh giá rủi ro, hoạt động kiểm soát, thông tin và truyền thông, giám sát.

INTOSAI 2013 nhấn mạnh KSNB trong khu vực công với mục tiêu thúc đẩy hiệu quả hoạt động, bảo vệ tài sản, tuân thủ pháp luật và cung cấp thông tin tài chính kịp thời, đáng tin cậy. Các khái niệm chuyên ngành quan trọng gồm: BHXH bắt buộc, BHXH tự nguyện, kiểm soát thu BHXH, quản lý nợ BHXH, và các rủi ro trong quy trình thu BHXH.

Mô hình nghiên cứu tập trung vào việc áp dụng các thành phần KSNB để phân tích thực trạng công tác kiểm soát thu BHXH tại BHXH huyện Vân Canh, từ đó đề xuất giải pháp phù hợp với đặc thù địa phương.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp kết hợp dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu thứ cấp được thu thập từ các báo cáo tổng kết hàng năm của BHXH huyện Vân Canh giai đoạn 2016-2019, các văn bản pháp luật liên quan và tài liệu chuyên ngành. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua khảo sát bằng bảng hỏi với 6 cán bộ trực tiếp làm công tác quản lý BHXH tại huyện, chiếm 60% tổng số cán bộ của đơn vị, nhằm đánh giá thực trạng và nhận diện các vấn đề trong công tác kiểm soát thu.

Phân tích dữ liệu sử dụng các phương pháp thống kê mô tả, so sánh biến động số liệu qua các năm, tổng hợp ý kiến khảo sát bằng phần mềm Excel. Ngoài ra, nghiên cứu kết hợp quan sát thực tế hoạt động của BHXH huyện để đảm bảo tính chính xác và toàn diện trong đánh giá. Quy trình nghiên cứu kéo dài trong giai đoạn 2019-2020, tập trung phân tích các khâu trong quy trình kiểm soát thu BHXH gồm đăng ký ban đầu, quản lý thu, quản lý nợ và giám sát.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tăng trưởng nguồn thu BHXH ổn định: Tổng thu BHXH huyện Vân Canh năm 2019 đạt 55.715 triệu đồng, tăng 23,14% so với năm 2017. Thu BHXH bắt buộc chiếm phần lớn với 19.155 triệu đồng, trong khi thu BHXH tự nguyện tăng từ 250 triệu đồng năm 2017 lên 720 triệu đồng năm 2019, cho thấy sự mở rộng đối tượng tham gia.

  2. Tỷ lệ bao phủ BHYT đạt 100% dân số: Đây là thành tựu nổi bật, thể hiện hiệu quả công tác tuyên truyền và quản lý đối tượng tham gia BHYT trên địa bàn huyện.

  3. Tồn tại hạn chế trong kiểm soát thu BHXH: Qua khảo sát, 83% cán bộ đánh giá có rủi ro cao ở giai đoạn đăng ký ban đầu do đơn vị sử dụng lao động không kê khai đầy đủ số người tham gia hoặc kê khai mức lương thấp hơn thực tế, gây thất thoát nguồn thu và ảnh hưởng quyền lợi NLĐ. Ngoài ra, 67% cán bộ cho biết có hiện tượng chủ sử dụng lao động chiếm dụng tiền đóng BHXH của NLĐ, làm tăng nợ đọng BHXH.

  4. Quản lý nợ BHXH còn yếu: Số liệu cho thấy nợ đọng BHXH tại huyện có xu hướng tăng nhẹ trong giai đoạn 2016-2019, ảnh hưởng đến nguồn thu và khả năng chi trả chế độ. Việc xử lý nợ chưa triệt để do hạn chế về nguồn lực và công nghệ thông tin.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân chính của các hạn chế xuất phát từ môi trường kiểm soát chưa đồng bộ, thiếu sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận, cũng như hạn chế về năng lực cán bộ và ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý thu BHXH. So với các nghiên cứu tại các tỉnh khác, như BHXH TP. Hồ Chí Minh, huyện Vân Canh còn nhiều khó khăn do đặc thù địa bàn miền núi, số lượng doanh nghiệp nhỏ và lao động phi chính thức chiếm tỷ lệ cao.

Việc tăng trưởng thu BHXH tự nguyện tuy có tiến triển nhưng còn chậm, do nhận thức của người lao động về quyền lợi BHXH tự nguyện chưa đầy đủ. Biểu đồ so sánh số người tham gia BHXH bắt buộc và tự nguyện qua các năm cho thấy sự chênh lệch lớn, phản ánh nhu cầu cần đẩy mạnh tuyên truyền và cải tiến quy trình thu.

Dữ liệu cũng cho thấy công tác giám sát và kiểm tra chưa được thực hiện thường xuyên và hiệu quả, dẫn đến tình trạng gian lận, sai sót trong kê khai và thu nộp BHXH. Bảng đánh giá mức độ rủi ro trong các khâu kiểm soát thu BHXH cho thấy giai đoạn quản lý nợ có mức rủi ro cao thứ hai, cần được ưu tiên xử lý.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường đào tạo và nâng cao năng lực cán bộ: Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về KSNB và nghiệp vụ thu BHXH cho cán bộ BHXH huyện trong vòng 6 tháng tới nhằm nâng cao trình độ chuyên môn và ý thức trách nhiệm, giảm thiểu sai sót và gian lận.

  2. Ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý thu BHXH: Triển khai hệ thống phần mềm quản lý thu BHXH đồng bộ, kết nối dữ liệu với cơ quan thuế và ngân hàng để kiểm soát chặt chẽ việc kê khai, nộp tiền BHXH, dự kiến hoàn thành trong 12 tháng, do BHXH tỉnh phối hợp với BHXH huyện thực hiện.

  3. Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và giám sát: Thiết lập kế hoạch kiểm tra định kỳ và đột xuất tại các đơn vị sử dụng lao động, đặc biệt là các doanh nghiệp có nguy cơ cao về nợ đọng BHXH, nhằm phát hiện và xử lý kịp thời các vi phạm, thực hiện ngay trong năm tài chính tiếp theo.

  4. Đẩy mạnh tuyên truyền, vận động tham gia BHXH tự nguyện: Phối hợp với các tổ chức chính trị - xã hội và bưu điện địa phương tổ chức các chiến dịch truyền thông về lợi ích BHXH tự nguyện, hướng tới tăng tỷ lệ tham gia thêm 20% trong 2 năm tới.

  5. Hoàn thiện quy trình kiểm soát thu BHXH: Rà soát, cập nhật và chuẩn hóa các thủ tục kiểm soát thu, phân công rõ ràng trách nhiệm từng bộ phận, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong toàn bộ quy trình thu, dự kiến hoàn thành trong 6 tháng.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý BHXH các cấp: Nghiên cứu giúp nâng cao hiểu biết về KSNB trong công tác thu BHXH, từ đó áp dụng các giải pháp thực tiễn để cải thiện hiệu quả quản lý tài chính BHXH.

  2. Nhà hoạch định chính sách an sinh xã hội: Cung cấp cơ sở khoa học để xây dựng và điều chỉnh chính sách BHXH phù hợp với đặc thù địa phương, góp phần hoàn thiện hệ thống an sinh xã hội quốc gia.

  3. Các doanh nghiệp và đơn vị sử dụng lao động: Hiểu rõ trách nhiệm và quy trình tham gia BHXH, từ đó thực hiện đúng quy định, tránh vi phạm và nâng cao quyền lợi cho người lao động.

  4. Học viên, nghiên cứu sinh chuyên ngành kế toán, quản trị công: Tài liệu tham khảo quý giá về ứng dụng lý thuyết KSNB trong lĩnh vực BHXH, đồng thời cung cấp dữ liệu thực tiễn để phát triển nghiên cứu sâu hơn.

Câu hỏi thường gặp

  1. Tại sao công tác kiểm soát thu BHXH lại quan trọng?
    Kiểm soát thu BHXH giúp đảm bảo thu đúng, đủ, kịp thời các khoản đóng góp, bảo vệ quyền lợi NLĐ và duy trì nguồn quỹ bền vững cho các chế độ BHXH. Ví dụ, việc kiểm soát tốt giúp giảm thiểu thất thoát do kê khai sai hoặc nợ đọng BHXH.

  2. Những rủi ro phổ biến trong quy trình thu BHXH là gì?
    Rủi ro gồm việc đơn vị sử dụng lao động không kê khai đầy đủ số người tham gia, kê khai mức lương thấp hơn thực tế, chiếm dụng tiền đóng BHXH của NLĐ, và chậm nộp hoặc nợ đọng BHXH. Các rủi ro này ảnh hưởng trực tiếp đến quyền lợi NLĐ và nguồn thu BHXH.

  3. Làm thế nào để tăng tỷ lệ tham gia BHXH tự nguyện?
    Cần đẩy mạnh tuyên truyền về quyền lợi BHXH tự nguyện, đơn giản hóa thủ tục tham gia, phối hợp với các tổ chức địa phương để vận động người lao động tự do tham gia. Ví dụ, các chiến dịch truyền thông tại huyện Vân Canh đã giúp tăng số người tham gia BHXH tự nguyện từ 250 lên 720 người trong 3 năm.

  4. Phương pháp nào được sử dụng để đánh giá thực trạng kiểm soát thu BHXH?
    Nghiên cứu sử dụng kết hợp phân tích số liệu thống kê từ báo cáo BHXH và khảo sát ý kiến cán bộ quản lý bằng bảng hỏi, giúp đánh giá toàn diện các khâu trong quy trình kiểm soát thu.

  5. Các giải pháp công nghệ thông tin có thể hỗ trợ công tác kiểm soát thu BHXH như thế nào?
    Hệ thống phần mềm quản lý thu BHXH giúp tự động hóa quy trình kê khai, đối chiếu dữ liệu, cảnh báo nợ đọng và hỗ trợ giám sát, từ đó nâng cao tính chính xác và hiệu quả kiểm soát thu. Ví dụ, việc kết nối dữ liệu với cơ quan thuế giúp phát hiện kịp thời các đơn vị trốn đóng BHXH.

Kết luận

  • BHXH huyện Vân Canh đã đạt được sự tăng trưởng ổn định về số lượng người tham gia và nguồn thu BHXH trong giai đoạn 2016-2019, với tỷ lệ bao phủ BHYT đạt 100%.
  • Công tác kiểm soát thu BHXH còn tồn tại nhiều hạn chế, đặc biệt là trong khâu đăng ký ban đầu và quản lý nợ, gây ảnh hưởng đến quyền lợi NLĐ và hiệu quả quản lý quỹ BHXH.
  • Áp dụng khuôn khổ KSNB hiện đại như COSO và INTOSAI giúp phân tích và đánh giá toàn diện các yếu tố ảnh hưởng đến công tác kiểm soát thu BHXH.
  • Đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm nâng cao năng lực cán bộ, ứng dụng công nghệ thông tin, tăng cường thanh tra kiểm tra và đẩy mạnh tuyên truyền BHXH tự nguyện.
  • Tiếp tục triển khai nghiên cứu và áp dụng các giải pháp trong vòng 1-2 năm tới nhằm nâng cao hiệu quả công tác kiểm soát thu BHXH, góp phần phát triển bền vững hệ thống BHXH tại huyện Vân Canh và các địa phương tương tự.

Quý độc giả và các cơ quan liên quan được khuyến khích áp dụng kết quả nghiên cứu để cải thiện công tác quản lý BHXH, bảo vệ quyền lợi NLĐ và phát triển chính sách an sinh xã hội hiệu quả hơn.