Tổng quan nghiên cứu

Ngành cà phê đóng vai trò then chốt trong phát triển kinh tế xã hội của tỉnh Đắk Lắk, với diện tích trồng cà phê chiếm 35,7% diện tích cà phê Tây Nguyên và 32% diện tích cà phê cả nước, đạt sản lượng 453.441 tấn năm 2014. Ngành này tạo việc làm trực tiếp cho khoảng 300.000 lao động và gián tiếp cho hơn 200.000 người. Tuy nhiên, sản xuất cà phê của nông dân đang đối mặt với nhiều thách thức như năng suất và chất lượng thấp, chi phí đầu vào cao, suy thoái tài nguyên đất và nước, cũng như tác động tiêu cực đến môi trường sống. Để giải quyết các tồn tại này, các chương trình cà phê bền vững (CPBV) như 4C, UTZ, RA và FT đã được triển khai, chiếm 52% diện tích cà phê tỉnh Đắk Lắk. Mục tiêu nghiên cứu là đánh giá tác động của các chương trình CPBV đến nông hộ trồng cà phê tại huyện Cư M’gar, tỉnh Đắk Lắk, trên ba phương diện kinh tế, xã hội và môi trường, đồng thời phát hiện những khó khăn trong quá trình thực hiện để đề xuất các chính sách hỗ trợ phù hợp. Nghiên cứu tập trung vào giai đoạn từ năm 2010 đến 2015, với phạm vi địa lý tại huyện Cư M’gar – địa phương có diện tích cà phê lớn nhất tỉnh và triển khai đầy đủ các chương trình CPBV. Kết quả nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng trong việc nâng cao hiệu quả sản xuất cà phê bền vững, góp phần phát triển kinh tế nông thôn và bảo vệ môi trường tại Tây Nguyên.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Nghiên cứu dựa trên khái niệm phát triển bền vững được định nghĩa bởi Cao ủy Thế giới về Môi trường và Phát triển Liên Hợp Quốc (1987) và Hội nghị Thượng đỉnh Thế giới về Phát triển bền vững (2002), nhấn mạnh sự hài hòa giữa tăng trưởng kinh tế, tiến bộ xã hội và bảo vệ môi trường. Các chương trình CPBV (4C, UTZ, RA, FT) được xem là công cụ thực thi phát triển bền vững trong ngành cà phê, với bộ tiêu chuẩn đảm bảo các yếu tố kinh tế, xã hội và môi trường. Khung phân tích quản trị chuỗi giá trị được áp dụng để đánh giá quyền lợi, nghĩa vụ và cách thức thực hiện của các bên tham gia trong chuỗi giá trị cà phê bền vững, từ đó phân tích tác động của chương trình CPBV đến nông hộ.

Ba khái niệm chính được sử dụng gồm:

  • Phát triển bền vững: sự phát triển đáp ứng nhu cầu hiện tại mà không làm tổn hại khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tương lai.
  • Chương trình cà phê bền vững (CPBV): các chương trình chứng nhận/xác nhận sản xuất cà phê theo tiêu chuẩn bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường.
  • Chuỗi giá trị cà phê: tập hợp các hoạt động từ sản xuất, thu mua, chế biến đến phân phối sản phẩm cà phê đến người tiêu dùng cuối cùng.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng phương pháp định tính kết hợp thống kê mô tả và so sánh, dựa trên dữ liệu sơ cấp và thứ cấp. Dữ liệu sơ cấp được thu thập qua phỏng vấn các doanh nghiệp, nhóm trưởng và khảo sát 80 hộ nông dân tại huyện Cư M’gar. Dữ liệu thứ cấp tổng hợp từ các cơ quan như UBND tỉnh Đắk Lắk, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp Tây Nguyên, cùng các báo cáo và tài liệu chuyên ngành. Cỡ mẫu khảo sát gồm 80 hộ nông dân, được chọn theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo đại diện cho các nhóm hộ tham gia và không tham gia chương trình CPBV. Phân tích dữ liệu sử dụng các chỉ số thống kê mô tả, so sánh tỷ lệ phần trăm và phân tích nội dung phỏng vấn để làm rõ tác động của chương trình CPBV trên các khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường. Thời gian nghiên cứu tập trung vào giai đoạn 2010-2015.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Tác động kinh tế tích cực: Năng suất cà phê hàng năm của các hộ tham gia chương trình CPBV được duy trì ổn định, với mức tiết kiệm chi phí đầu vào từ 5,9% đến 8,4%. Các hộ này còn nhận được giá cộng thưởng từ 200 đến 400 đồng/kg tùy chương trình, góp phần tăng lợi nhuận. So với các hộ không tham gia, tỷ lệ sử dụng phân hữu cơ thường xuyên cao hơn (80% so với 27,5%), và áp dụng kỹ thuật bón phân đúng cách cũng vượt trội (87,5% so với 50%).

  2. Bảo vệ môi trường hiệu quả: Các hộ tham gia chương trình có ý thức bảo vệ môi trường tốt hơn, thể hiện qua việc tiết kiệm nước tưới (95% hộ áp dụng lượng nước tưới hợp lý so với 82,5% hộ không tham gia), sử dụng thuốc bảo vệ thực vật khoa học (85% phun thuốc khi có sâu bệnh so với 45%), và xử lý rác thải đúng quy định. Việc sử dụng phân vi sinh từ vỏ cà phê đạt 100% ở nhóm tham gia, cao hơn nhiều so với nhóm không tham gia (45%).

  3. Cải thiện xã hội và tiếp cận tiến bộ kỹ thuật: 100% hộ tham gia chương trình CPBV được tập huấn kỹ thuật trồng, chăm sóc cà phê, trong khi chỉ 35% hộ không tham gia được tiếp cận đầy đủ. Tỷ lệ áp dụng kiến thức kỹ thuật vào thực tế sản xuất trên 50% chiếm 82% ở nhóm tham gia, so với 33% ở nhóm không tham gia. Sức khỏe và an toàn lao động cũng được đảm bảo hơn nhờ tuân thủ các tiêu chuẩn trong chương trình.

  4. Khó khăn trong triển khai và duy trì liên kết: Nguồn lực phát triển chương trình CPBV hiện phụ thuộc hoàn toàn vào doanh nghiệp, trong khi nhiều doanh nghiệp FDI hoạt động không có lợi nhuận và có thể ngừng hỗ trợ bất cứ lúc nào. Việc liên kết không có ràng buộc pháp lý dẫn đến tình trạng một số hộ không thực hiện đầy đủ nghĩa vụ, gây đứt gãy liên kết. Ngoài ra, chính quyền địa phương chưa quản lý chặt chẽ diện tích cà phê tham gia liên kết, dẫn đến trùng lặp và hạn chế cơ hội cho các hộ khác.

Thảo luận kết quả

Kết quả nghiên cứu cho thấy chương trình CPBV đã góp phần nâng cao hiệu quả kinh tế, bảo vệ môi trường và cải thiện điều kiện xã hội cho nông hộ trồng cà phê tại huyện Cư M’gar. Việc áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật và thực hành canh tác bền vững giúp giảm chi phí đầu vào và tăng chất lượng sản phẩm, phù hợp với các nghiên cứu tại Colombia và Braxin, nơi chứng nhận UTZ và Fairtrade cũng mang lại lợi ích tương tự. Tuy nhiên, thách thức lớn nhất là sự phụ thuộc vào doanh nghiệp và thiếu sự quản lý, hỗ trợ từ phía nhà nước, làm giảm tính bền vững lâu dài của chương trình. Dữ liệu có thể được trình bày qua biểu đồ so sánh tỷ lệ áp dụng kỹ thuật, tiết kiệm chi phí và mức độ tiếp cận tập huấn giữa các nhóm hộ, cũng như bảng tổng hợp chi phí và lợi nhuận của nông hộ tham gia và không tham gia chương trình CPBV. Điều này nhấn mạnh nhu cầu tăng cường vai trò của chính quyền địa phương và các tổ chức hỗ trợ trong việc mở rộng và duy trì chương trình CPBV.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường nguồn lực nhà nước cho chương trình CPBV: Cần có kế hoạch phân bổ ngân sách để các cơ quan khuyến nông, hội nông dân tổ chức tập huấn, chuyển giao tiến bộ khoa học kỹ thuật cho tất cả nông hộ, đặc biệt là các hộ không liên kết với doanh nghiệp. Mục tiêu đạt 80% nông hộ được tiếp cận kỹ thuật trong vòng 3 năm.

  2. Xây dựng cơ chế ràng buộc pháp lý trong liên kết doanh nghiệp - nông hộ: Thiết lập hợp đồng có hiệu lực pháp lý quy định rõ quyền lợi, nghĩa vụ và trách nhiệm của các bên nhằm duy trì liên kết bền vững, tránh tình trạng doanh nghiệp hoặc nông hộ không thực hiện cam kết. Thực hiện trong vòng 1-2 năm với sự phối hợp của chính quyền địa phương.

  3. Quản lý chặt chẽ diện tích cà phê tham gia chương trình CPBV: UBND huyện và xã cần xây dựng hệ thống quản lý, cập nhật dữ liệu diện tích và hộ tham gia để tránh trùng lặp, tạo điều kiện cho các hộ mới tham gia. Triển khai ngay trong năm đầu tiên.

  4. Khuyến khích phát triển cà phê bền vững tại vùng sâu, vùng đồng bào dân tộc thiểu số: Ban hành chính sách hỗ trợ đặc thù về giống, kỹ thuật và tài chính nhằm nâng cao năng lực sản xuất bền vững cho các vùng khó khăn, góp phần giảm nghèo và phát triển kinh tế địa phương. Thực hiện trong 3-5 năm.

  5. Tăng cường tuyên truyền nâng cao nhận thức cho nông dân: Phối hợp với các tổ chức xã hội tổ chức các chương trình truyền thông, hội thảo về lợi ích và kỹ thuật sản xuất cà phê bền vững, nhằm nâng cao sự tham gia và tuân thủ của nông dân. Mục tiêu đạt 90% nông dân hiểu và áp dụng trong 2 năm.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Nhà hoạch định chính sách nông nghiệp và phát triển nông thôn: Luận văn cung cấp cơ sở dữ liệu và phân tích tác động của chương trình CPBV, giúp xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển cà phê bền vững hiệu quả hơn.

  2. Doanh nghiệp kinh doanh cà phê và các tổ chức chứng nhận: Thông tin về quyền lợi, nghĩa vụ và khó khăn trong liên kết với nông hộ giúp doanh nghiệp điều chỉnh chiến lược phát triển bền vững, nâng cao hiệu quả sản xuất và kinh doanh.

  3. Nông dân và hợp tác xã trồng cà phê: Nghiên cứu cung cấp kiến thức về lợi ích của chương trình CPBV, kỹ thuật canh tác bền vững và cách thức tham gia chương trình, giúp nâng cao năng suất và thu nhập.

  4. Các tổ chức nghiên cứu và đào tạo trong lĩnh vực nông nghiệp bền vững: Luận văn là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo về phát triển bền vững trong ngành cà phê, đồng thời hỗ trợ đào tạo chuyên môn cho sinh viên và cán bộ kỹ thuật.

Câu hỏi thường gặp

  1. Chương trình cà phê bền vững (CPBV) là gì?
    CPBV là các chương trình chứng nhận/xác nhận sản xuất cà phê theo tiêu chuẩn đảm bảo phát triển bền vững về kinh tế, xã hội và môi trường, như 4C, UTZ, RA và FT. Các chương trình này giúp nâng cao chất lượng sản phẩm và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

  2. Tác động kinh tế của chương trình CPBV đến nông hộ như thế nào?
    Nông hộ tham gia CPBV được duy trì năng suất ổn định, tiết kiệm chi phí đầu vào từ 5,9% đến 8,4%, và nhận thêm giá cộng thưởng khi bán sản phẩm, giúp tăng lợi nhuận và cải thiện thu nhập.

  3. Chương trình CPBV có ảnh hưởng gì đến môi trường?
    Các hộ tham gia CPBV áp dụng kỹ thuật tưới nước tiết kiệm, sử dụng phân hữu cơ và thuốc bảo vệ thực vật hợp lý, góp phần bảo vệ nguồn nước, cải thiện độ phì nhiêu đất và giảm ô nhiễm môi trường.

  4. Khó khăn lớn nhất khi triển khai chương trình CPBV là gì?
    Nguồn lực phát triển chương trình phụ thuộc nhiều vào doanh nghiệp, trong khi liên kết không có ràng buộc pháp lý dẫn đến việc một số hộ và doanh nghiệp không thực hiện đầy đủ nghĩa vụ, gây đứt gãy liên kết và khó duy trì lâu dài.

  5. Làm thế nào để mở rộng chương trình CPBV đến tất cả nông hộ?
    Cần tăng cường nguồn lực nhà nước cho tập huấn kỹ thuật, xây dựng cơ chế ràng buộc pháp lý trong liên kết, quản lý chặt chẽ diện tích tham gia, và đẩy mạnh tuyên truyền nâng cao nhận thức cho nông dân, đặc biệt tại vùng sâu, vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

Kết luận

  • Chương trình CPBV đã mang lại tác động tích cực về kinh tế, xã hội và môi trường cho nông hộ trồng cà phê tại huyện Cư M’gar, tỉnh Đắk Lắk.
  • Năng suất và chất lượng cà phê được duy trì ổn định, chi phí sản xuất giảm từ 5,9% đến 8,4%, đồng thời nông dân được nhận giá cộng thưởng khi bán sản phẩm.
  • Việc áp dụng kỹ thuật canh tác bền vững giúp bảo vệ tài nguyên nước, cải thiện độ phì nhiêu đất và giảm sử dụng thuốc bảo vệ thực vật không hợp lý.
  • Khó khăn chính là sự phụ thuộc vào doanh nghiệp và thiếu ràng buộc pháp lý trong liên kết, gây ảnh hưởng đến tính bền vững của chương trình.
  • Đề xuất các chính sách tăng cường nguồn lực nhà nước, xây dựng cơ chế pháp lý, quản lý diện tích và nâng cao nhận thức nông dân nhằm phát triển cà phê bền vững toàn diện.

Next steps: Triển khai các giải pháp chính sách đề xuất trong vòng 1-3 năm, đồng thời tiếp tục nghiên cứu mở rộng phạm vi và đánh giá tác động lâu dài của chương trình CPBV.

Các cơ quan quản lý, doanh nghiệp và nông dân cần phối hợp chặt chẽ để phát huy hiệu quả chương trình CPBV, góp phần phát triển ngành cà phê bền vững, nâng cao đời sống người nông dân và bảo vệ môi trường Tây Nguyên.