I. Tổng Quan Sự Thay Đổi Thẩm Mỹ Việt Nam Sau 1986 55
Tác phẩm văn học là sản phẩm sáng tạo của nhà văn và người đọc. Lý luận văn học ngày càng khẳng định vai trò quan trọng của người đọc. Việc khẳng định vai trò của văn bản, người đọc trước vai trò của tác giả chính là sự thay đổi trong tư duy lý luận văn học. Nghiên cứu tác phẩm văn học thực chất là chúng ta nghiên cứu và khám phá mối quan hệ giữa văn bản và người đọc. Vì vậy, tiếp nhận văn học chính là hoạt động sáng tạo, trong đó vai trò đặc biệt quan trọng là người đọc hay còn gọi là chủ thể tiếp nhận được đề cao.
1.1. Vai Trò Của Chủ Thể Tiếp Nhận Trong Văn Học
Tìm hiểu mối quan hệ giữa văn bản và người đọc là tìm hiểu quá trình tạo nghĩa của văn bản thông qua người đọc. Quá trình này khẳng định và xác lập vị trí của người đọc trong phương thức tồn tại tác phẩm văn học. Văn bản văn học khác tác phẩm văn học khi nó chưa thiết lập được đời sống riêng thông qua người đọc. Không có một tác phẩm văn học nếu như không có người đọc. Chủ thể tiếp nhận chính là yếu tố quan trọng để hình thành giá trị tác phẩm. Trong đó phải kể đến sự thay đổi chuẩn mực thẩm mỹ trong tiếp nhận văn học.
1.2. Đổi Mới Tư Duy Văn Nghệ Sau 1986 Bước Ngoặt
Năm 1986 với chủ trương đổi mới toàn diện đời sống văn nghệ do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng đã tạo ra những thay đổi mạnh mẽ đời sống văn nghệ Việt Nam. Trên văn đàn văn học Việt Nam đã xuất hiện nhiều cây bút trẻ với phong cách mới mẻ, cùng nhiều thể loại phong phú, đa dạng. Sự đổi mới về nhận thức, tư tưởng và phong cách viết của các tác giả đã tạo nên những tác phẩm có giá trị, tạo bầu không khí sôi nổi trên văn đàn. Việc “cởi trói” trong tư duy của thế hệ các nhà phê bình lý luận, tiếp nhận lý thuyết từ phương Tây vào Việt Nam đã tạo nên bầu không khí tranh luận, trao đổi sôi nổi cùng đội ngũ lý luận phê bình nghiên cứu hùng hậu như: Phong Lê, Trần Đình Sử, Trương Đăng Dung, Đỗ Văn Khang, Đoàn Đức Phương, Nguyễn Văn Nam, Nguyễn Ngọc Thiện, Bùi Việt Thắng…
II. Cách Mạng Thẩm Mỹ Ảnh Hưởng Đổi Mới Văn Học 58
Sự đổi mới về nhận thức, tư tưởng nghệ thuật khiến cho mọi vấn đề trong cuộc sống được phản ánh trong cái nhìn đa diện, nhiều chiều, tiếp nhận cuộc sống trên bình diện thế sự - đời tư thể hiện trong nhiều khía cạnh của đời sống cá nhân. Sự “cởi trói” trong tư duy, nhận thức của người sáng tác đã tạo nên sự thay đổi lớn về chức năng văn học, quan niệm văn học, mối quan hệ giữa văn học và chính trị, mối quan hệ giữa nhà văn và bạn đọc, cũng như về bút pháp và cá tính sáng tạo của nhà văn. Sự tìm tòi đổi mới về nội dung phản ánh, hình thức thể hiện, tự do trong sáng tạo cũng là căn nguyên dẫn đến những cuộc tranh luận, trao đổi sôi nổi trên báo và tạp chí trong giai đoạn này.
2.1. Tự Do Sáng Tạo Đa Dạng Hóa Phong Cách Thể Hiện
Khí đổi mới văn học còn thể hiện ở việc, người tiếp nhận đã làm tròn sứ mệnh của mình trong việc đọc, tiếp nhận, phản hồi tác phẩm văn học qua các diễn đàn văn học. Đây chính là giai đoạn thể hiện sự thay đổi chuẩn mực thẩm mỹ trong hoạt động tiếp nhận văn học, nhất là sau năm 1986. Bởi lẽ, các giá trị về thẩm mỹ đã thay đổi và tác động trực tiếp tới người sáng tác và người tiếp nhận, dẫn đến những thay đổi trong sáng tác và tiếp nhận văn học.
2.2. Mối Quan Hệ Giữa Nhà Văn Và Bạn Đọc Thay Đổi
Trong chu trình đời sống văn học: Đời sống – nhà văn – văn bản – người đọc, người đọc có vị trí quan trọng. Chính vì lẽ đó, việc nghiên cứu hoạt động tiếp nhận văn học sẽ làm rõ những thay đổi về chuẩn mực thẩm mỹ của văn học Việt Nam sau năm 1986, đồng thời cho thấy vai trò, vị trí của chủ thể tiếp nhận trong việc làm hình thành chuẩn mực thẩm mỹ mới trong tiếp nhận văn học và hoạt động sáng tạo văn học.
III. Lý Thuyết Tiếp Nhận Đánh Giá Tác Phẩm Văn Học 59
Để tìm hiểu những chuẩn mực thẩm mỹ trong hoạt động tiếp nhận văn học thay đổi như thế nào, chúng ta cần áp dụng lý thuyết về người đọc, tiếp nhận văn học trong lý thuyết tiếp nhận hiện đại để khám phá các vấn đề của Văn học Việt Nam giai đoạn từ 1986 đến năm 1996. Roman Ingarden quan niệm tác phẩm văn học chịu sự tác động có ý thức của người đọc. Người đọc chính là người sẽ lấp đầy “những khoảng trống” trong văn bản văn học để trở thành một tác phẩm văn học. Tác giả gọi việc đọc của người đọc chính là sự “thể tụ hóa” văn bản văn học.
3.1. Khoảng Trống Trong Văn Bản Và Vai Trò Người Đọc
Việc “thể tụ hóa” ở mỗi người đọc luôn có sự khác nhau. Roman Ingarden là người đã có những phát hiện mới về tác phẩm văn học từ việc vận dụng hiện tượng học và công trình nghiên cứu. Tuy nhiên công trình nghiên cứu của ông mới chỉ dừng lại là quan điểm có tính phương pháp luận.
3.2. Tiếp Cận Tác Phẩm Từ Văn Bản Đến Trải Nghiệm Thẩm Mỹ
Theo đó, văn bản nghệ thuật được soi xét và khám phá trong cấu trúc của ngôn từ động và còn được đặt trong mối quan hệ với chủ thể tiếp nhận. Hans Georg Gadamer đã đặt ra nhiều câu hỏi với đại ý rằng: nghĩa của văn bản thể hiện qua cái gì? Vai trò của sự chú ý của nhà văn trong nghĩa này là gì? Có thể hiểu được những tác phẩm mà về mặt lịch sử và văn hóa là xa lạ đối với người đọc? Có thể hiểu sự khách quan hay mọi sự hiểu đều lệ thuộc vào tình thế lịch sử cụ thể.
IV. Chuẩn Mực Thẩm Mỹ Mới Trong Sáng Tác và Tiếp Nhận 52
Hans Robert Jauss và W. Iser là hai đại diện tiêu biểu cho Mỹ học tiếp nhận đã đưa ra quan điểm của mình qua các công trình nghiên cứu tiêu biểu, các nhà nghiên cứu đã đưa ra những hướng nghiên cứu khám phá mới về mối quan hệ tương tác giữa văn bản và người đọc. Theo nghiên cứu, người đọc giữ vị trí và vai trò quan trọng trong sự tồn tại của tác phẩm văn học mà tác phẩm văn học lại được hình thành là nhờ sự tồn tại của văn bản văn học. Mặt khác, văn bản văn học lại tồn tại như một “kết cấu vẫy gọi” còn người đọc luôn sẵn có “tầm đón đợi” thể hiện bằng hành động đọc lấp đầy “những khoảng trống” văn bản.
4.1. Tầm Đón Đợi Yếu Tố Quyết Định Giá Trị Văn Học
Vai trò của người đọc được đề cao và coi như là nhân tố quan trọng để quyết định đến sự tồn tại của tác phẩm văn học cũng như xác lập những giá trị nghệ thuật của tác phẩm văn học. Tư tưởng học thuật và những khám phá tìm tòi mới mẻ của H. Iser đã mở ra một hệ hình mới cho lý luận văn học, đó là xác lập một lý thuyết văn bản mới trên sự kế thừa và phát triển của Tường giải học, trong đó coi người đọc là trung tâm của tác phẩm văn học…
4.2. Quan Điểm Đa Chiều Về Mối Quan Hệ Văn Bản Người Đọc
Tiếp theo đó là sự góp mặt của nhiều nhà nghiên cứu thuộc nhiều trường phái lý luận khác nhau về vấn đề tác phẩm văn học, người đọc – chủ thể tiếp nhận. Mỗi tác giả đều có những quan điểm và những lý giải khác nhau về vấn đề tác phẩm văn học, người đọc và sự tiếp nhận thẩm mĩ qua từng thời kỳ, từng giai đoạn. Việc đặt tác phẩm văn học trong mối quan hệ với người đọc là một hướng nghiên cứu có chủ đích liên quan đến vấn đề chủ thể tiếp nhận trong tiếp nhận văn học.
V. Nghiên Cứu Thay Đổi Thẩm Mỹ Việt Nam Tổng Quan 56
Quá trình từ hiện thực cuộc sống đến chủ thể sáng tạo, từ khách thể văn bản đến chủ thể tiếp nhận là quá trình vận động không ngừng, ở đó tác phẩm văn học không phải là sản phẩm cố định, mà là quá trình. Có thể nói, điểm qua một số công trình của các nhà nghiên cứu nước ngoài mà người viết tiếp cận gián tiếp qua các bài viết, bài dịch trên sách và tạp chí và các công trình còn sơ lược, chưa được cụ thể.
5.1. Tiêp Nhận Văn Học Lý Thuyết Còn Mới Tại Việt Nam
Mặt khác, đây là mảng lý luận còn mới ở Việt Nam, tư liệu còn hạn hẹp nên những vấn đề chúng tôi nêu trong bài viết chưa được đầy đủ và mang tầm khái quát khoa học.
5.2. Tình Hình Nghiên Cứu Vấn Đề Tiếp Nhận Văn Học
Vấn đề tiếp nhận văn học được coi là một mảng lớn, là vấn đề quan trọng của lý luận văn học. Nhiều công trình, bài viết của các nhà nghiên cứu phương Tây đã có ảnh hưởng và tác động không nhỏ đến các nhà nghiên cứu trong nước. Vấn đề tiếp nhận văn học được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, thu hút sự chú ý của dư luận được đăng tải trên báo chí, qua các diễn đàn văn học nghệ thuật.
