I. Tổng Quan Về Quyền An Sinh Xã Hội Định Nghĩa Ý Nghĩa
An sinh xã hội (ASXH) là một khái niệm rộng, cấp thiết, gắn liền với đời sống công dân và là mục tiêu chung của mọi quốc gia trong bối cảnh quyền con người. ASXH, theo nghĩa hiện đại, là các chương trình hành động của nhà nước nhằm thúc đẩy phúc lợi của người dân thông qua các biện pháp hỗ trợ, đảm bảo quyền tiếp cận các nguồn lực đầy đủ về thực phẩm, nhà ở, sức khỏe, đặc biệt cho các đối tượng như trẻ em, người già, người bệnh, người thất nghiệp và các đối tượng yếu thế. Trong lịch sử, ý tưởng về ASXH và các chương trình hỗ trợ đã xuất hiện từ rất sớm, ban đầu chỉ mang tính tự phát, nhưng sau đó, từ cuối thế kỷ XVIII và đầu thế kỷ XIX, đã phát triển thành các chương trình do nhà nước tổ chức thực hiện với phạm vi ngày càng rộng. Nhận thức về ASXH cũng thay đổi theo thời gian, từ một hình thức trợ giúp mang tính nhân đạo đến một trong những quyền cơ bản của con người, gắn liền với trách nhiệm của quốc gia đối với công dân.
1.1. Khái Niệm và Bản Chất của An Sinh Xã Hội
An sinh xã hội (ASXH) được hiểu là một hệ thống các chính sách và chương trình của nhà nước nhằm bảo vệ và hỗ trợ các thành viên trong xã hội, đặc biệt là những người gặp khó khăn hoặc rủi ro trong cuộc sống. Bản chất của ASXH là sự chia sẻ trách nhiệm giữa nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng trong việc đảm bảo cuộc sống ổn định và có chất lượng cho mọi người. ASXH không chỉ là sự hỗ trợ về mặt vật chất mà còn bao gồm các dịch vụ y tế, giáo dục và các hỗ trợ tinh thần khác. Theo tài liệu, ASXH được hiểu là các chương trình hành động của nhà nước nhằm thúc đẩy phúc lợi của người dân thông qua các biện pháp hỗ trợ đảm bảo quyền tiếp cận các nguồn lực đầy đủ về thực phẩm, nơi trú ẩn (nhà ở), tăng cường sức khỏe… đặc biệt cho những đối tượng như trẻ em, người già, người bệnh, người thất nghiệp, các đối tượng yếu thế, đặc biệt v.v…
1.2. Vai Trò của Quyền An Sinh Xã Hội trong Xã Hội Hiện Đại
Quyền ASXH đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo sự công bằng và bình đẳng trong xã hội. Nó giúp giảm thiểu tình trạng nghèo đói và bất bình đẳng, đồng thời tạo điều kiện cho mọi người có cơ hội phát triển và tham gia vào các hoạt động kinh tế, xã hội. Quyền ASXH cũng góp phần tăng cường sự ổn định chính trị và xã hội, tạo dựng niềm tin của người dân vào nhà nước và hệ thống pháp luật. Quyền ASXH được thể hiện trong Điều 34 của Hiến pháp 2013 quy định “Công dân có quyền được bảo đảm ASXH” và được cụ thể hóa trong nhiều nghành luật ngách khác như Luật bảo hiểm xã hội, Luật bảo hiểm y tế, Luật bảo hiểm thất nghiệp, Luật Lao động, Luật nhà ở v.v…
II. Phân Tích Luật Nhân Quyền Quốc Tế về Quyền An Sinh Xã Hội
Luật nhân quyền quốc tế (LHQQT) coi quyền ASXH là một trong những quyền cơ bản của con người. Nhiều công ước quốc tế, như Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (ICESCR), đã quy định rõ về quyền này và các nghĩa vụ của các quốc gia thành viên trong việc thực hiện nó. LHQQT nhấn mạnh rằng quyền ASXH không chỉ là quyền được hưởng các phúc lợi vật chất mà còn là quyền được sống trong một xã hội mà ở đó mọi người đều có cơ hội để phát triển và tham gia vào các hoạt động kinh tế, xã hội. Việt Nam cũng đã tham gia nhiều công ước về quyền con người mà đề cập đến quyền ASXH như: Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị (ICCPR); Công ước quốc tế về quyền kinh tế, xã hội và văn hoá (ICESCR) “Các quốc gia thành viên Công ước này thừa nhận quyền của mọi người được hưởng ASXH, kể cả bảo hiểm xã hội” Điều 9...
2.1. Nội Dung Cụ Thể của Quyền An Sinh Xã Hội theo LHQQT
Theo LHQQT, quyền ASXH bao gồm nhiều khía cạnh, từ quyền được hưởng bảo hiểm xã hội, trợ cấp xã hội, hỗ trợ thất nghiệp đến quyền được chăm sóc sức khỏe, giáo dục và nhà ở. Các quốc gia thành viên có nghĩa vụ đảm bảo rằng mọi người, đặc biệt là những người yếu thế, đều có thể tiếp cận được các dịch vụ ASXH một cách công bằng và hiệu quả. Các quốc gia thành viên có nghĩa vụ đảm bảo rằng mọi người, đặc biệt là những người yếu thế, đều có thể tiếp cận được các dịch vụ ASXH một cách công bằng và hiệu quả. Công ước về quyền trẻ em(CRC) tại Điều 26 ghi nhận“1. Các quốc gia thành viên thừa nhận mọi trẻ em đều có quyền hưởng ASXH, kể cả bảo hiểm xã hội, và phải thi hành những biện pháp cần thiết để thực hiện đầy đủ quyền này phù hợp với pháp luật nước mình.
2.2. Tiêu Chuẩn Quốc Tế về Thực Hiện Quyền An Sinh Xã Hội
LHQQT đặt ra các tiêu chuẩn cụ thể về việc thực hiện quyền ASXH, bao gồm tính sẵn có, tính tiếp cận, tính chấp nhận và tính thích ứng của các dịch vụ ASXH. Các quốc gia thành viên phải đảm bảo rằng các dịch vụ ASXH có sẵn cho mọi người, dễ dàng tiếp cận, phù hợp với nhu cầu của người dân và được cung cấp một cách tôn trọng nhân phẩm của họ. Công ước về quyền người khuyết tật (CRPD)“2. Quốc gia thành viên công nhận quyền của người khuyết tật được hưởng phúc lợi xã hội và được hưởng quyền đó mà không có sự phân biệt đối xử trên cơ sở sự khuyết tật, và tiến hành các bước thích hợp để bảo vệ và thúc đẩy việc biến quyền này thành hiện thực, trong đó có các biện pháp...
III. Pháp Luật Việt Nam Về Quyền An Sinh Xã Hội Thực Trạng
Hiến pháp Việt Nam ghi nhận quyền ASXH của công dân, và nhiều luật khác nhau, như Luật Bảo hiểm xã hội, Luật Bảo hiểm y tế, Luật Việc làm, đã cụ thể hóa quyền này. Tuy nhiên, thực tế cho thấy vẫn còn nhiều thách thức trong việc đảm bảo quyền ASXH cho mọi người dân, đặc biệt là ở các vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa và đối với các nhóm dân tộc thiểu số. Mặc dù đã có nhiều cải thiện, hệ thống ASXH của Việt Nam vẫn còn nhiều hạn chế so với các tiêu chuẩn quốc tế. Tại Việt Nam, quyền ASXH được thể hiện trong Điều 34 của Hiến pháp 2013 quy định “Công dân có quyền được bảo đảm ASXH” và được cụ thể hóa trong nhiều nghành luật ngách khác như Luật bảo hiểm xã hội, Luật bảo hiểm y tế, Luật bảo hiểm thất nghiệp, Luật Lao động, Luật nhà ở v.v…
3.1. Các Quy Định Pháp Luật Cụ Thể về An Sinh Xã Hội ở Việt Nam
Pháp luật Việt Nam quy định về nhiều chế độ ASXH, bao gồm bảo hiểm xã hội (hưu trí, ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp), bảo hiểm y tế, trợ cấp thất nghiệp, trợ giúp xã hội và các chương trình giảm nghèo. Các quy định này nhằm đảm bảo rằng mọi người dân đều có cơ hội tiếp cận các dịch vụ ASXH cần thiết để duy trì cuộc sống và phát triển bản thân. Năm 2014 Luật BHXH (đã được sửa đổi bổ sung) quy định về hệ thống BHXH, bao gồm các chế độ hưu trí, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp. Sức khỏe và bảo hiểm thất nghiệp được quy định cụ thể hợn. Hay luật BHYT 2008 và nghị định về BHYT có quy định về chế độ bảo hiểm y tế cho người lao động và gia đình đi kèm nữa.
3.2. Những Hạn Chế và Thách Thức Trong Thực Thi Quyền ASXH tại Việt Nam
Việc thực thi quyền ASXH tại Việt Nam còn gặp nhiều khó khăn do nguồn lực hạn chế, hệ thống quản lý chưa hiệu quả, nhận thức của người dân về quyền ASXH còn thấp và sự phân biệt đối xử trong việc tiếp cận các dịch vụ ASXH. Thêm vào đó, đại dịch COVID-19 đã làm gia tăng các thách thức này, khiến nhiều người dân mất việc làm, thu nhập giảm sút và không thể tiếp cận các dịch vụ ASXH cần thiết. Về chính sách giảm nghèo và hỗ trợ xã hội được thực hiện cụ thể hơn bằng các Luật phòng chống nghèo năm 2010 và Hỗ trợ xã hội năm 2012 trong đó nêu chi tiết các quy định về chính sách giảm nghèo và các biện pháp hỗ trợ xã hội. Năm 2009 thì Luật người cao tuổi quy định về chính sách và quyền lợi nghĩa vụ của người cao tuổi.
IV. So Sánh Quyền An Sinh Xã Hội Việt Nam và Luật Quốc Tế
So sánh pháp luật Việt Nam và luật nhân quyền quốc tế về quyền ASXH cho thấy có nhiều điểm tương đồng, nhưng cũng có những khác biệt đáng kể. Việt Nam đã nội luật hóa nhiều quy định của LHQQT về quyền ASXH, nhưng vẫn còn một số quy định chưa được cụ thể hóa hoặc chưa phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế. Cần có những nỗ lực hơn nữa để hoàn thiện pháp luật Việt Nam và đảm bảo rằng mọi người dân đều được hưởng đầy đủ quyền ASXH của mình. Việt Nam cũng đã tham gia nhiều công ước về quyền con người mà đề cập đến quyền ASXH như: Công ước quốc tế về quyền dân sự và chính trị (ICCPR); Công ước quốc tế về quyền kinh tế, xã hội và văn hoá (ICESCR) “Các quốc gia thành viên Công ước này thừa nhận quyền của mọi người được hưởng ASXH, kể cả bảo hiểm xã hội” Điều 9...
4.1. Điểm Tương Đồng và Khác Biệt Trong Quy Định Pháp Luật
Pháp luật Việt Nam và LHQQT đều ghi nhận quyền ASXH là một trong những quyền cơ bản của con người. Tuy nhiên, LHQQT quy định chi tiết hơn về các khía cạnh khác nhau của quyền ASXH và đặt ra các tiêu chuẩn cao hơn về việc thực hiện quyền này. Pháp luật Việt Nam cũng còn hạn chế về phạm vi bảo vệ và mức độ hỗ trợ của các chế độ ASXH. Về lao động thì có Luật lao động và nghị định về lao động quy định về quyền và nghĩa vụ của người lao động, bao vệ quyền lợi của người lao động và các vấn đề liên quan đến quyền ASXH cho người lao động.
4.2. Đánh Giá Mức Độ Tương Thích và Không Tương Thích
Mặc dù pháp luật Việt Nam đã có nhiều tiến bộ trong việc bảo đảm quyền ASXH, vẫn còn một số quy định chưa hoàn toàn tương thích với các tiêu chuẩn quốc tế. Ví dụ, một số đối tượng yếu thế chưa được bao phủ đầy đủ bởi các chế độ ASXH, và mức hưởng trợ cấp còn thấp so với mức sống tối thiểu. Cần có những đánh giá khách quan và toàn diện để xác định các điểm không tương thích và đề xuất các giải pháp khắc phục. Chính sách cho người có hoàn cảnh đặc biệt khó khăn thì cho Luật hỗ trợ xã hội và Luật trợ cấp xã hội năm 2015 quy định về chính sách hỗ trợ xã hội cho các đối tượng đặc biệt khó khăn.
V. Giải Pháp Hoàn Thiện Pháp Luật Việt Nam về An Sinh Xã Hội
Để phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế và đáp ứng nhu cầu của người dân, cần có những giải pháp đồng bộ để hoàn thiện pháp luật Việt Nam về ASXH. Các giải pháp này bao gồm việc mở rộng phạm vi bao phủ của các chế độ ASXH, nâng cao mức hưởng trợ cấp, cải thiện hệ thống quản lý, tăng cường nhận thức của người dân về quyền ASXH và thúc đẩy sự tham gia của các tổ chức xã hội dân sự vào việc bảo đảm quyền ASXH. Trong bối cảnh đó, học viên quyết định chọn vấn đề “Quyền ASXH trong luật Nhân quyền quốc tế và pháp luật Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sĩ với mong muốn góp phần vào việc đánh giá và đề xuất giải pháp hoàn thiện các quy định của pháp luật Việt Nam về quyền được hưởng ASXH.
5.1. Sửa Đổi và Bổ Sung Các Quy Định Pháp Luật Hiện Hành
Cần rà soát và sửa đổi các quy định pháp luật hiện hành về ASXH để đảm bảo rằng chúng phù hợp với các tiêu chuẩn quốc tế và đáp ứng nhu cầu của người dân. Cần bổ sung các quy định về quyền của các nhóm yếu thế, các chế tài đối với hành vi vi phạm quyền ASXH và cơ chế giải quyết tranh chấp liên quan đến quyền ASXH.
5.2. Tăng Cường Nguồn Lực và Nâng Cao Hiệu Quả Quản Lý
Để thực hiện hiệu quả quyền ASXH, cần tăng cường nguồn lực tài chính và nhân lực cho hệ thống ASXH. Cần nâng cao hiệu quả quản lý, đảm bảo tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và sự tham gia của người dân vào quá trình hoạch định và thực thi chính sách ASXH.
VI. Tương Lai Của Quyền An Sinh Xã Hội tại Việt Nam Hướng Tới
Hướng tới một tương lai mà mọi người dân Việt Nam đều được hưởng đầy đủ quyền ASXH, cần có sự cam kết mạnh mẽ từ phía nhà nước, sự tham gia tích cực của cộng đồng và sự hợp tác chặt chẽ với các tổ chức quốc tế. Với những nỗ lực chung, Việt Nam có thể xây dựng một hệ thống ASXH toàn diện, công bằng và bền vững, góp phần vào sự phát triển kinh tế, xã hội và bảo đảm quyền con người.
6.1. Vai Trò của Hội Nhập Quốc Tế trong Phát Triển ASXH
Hội nhập quốc tế có thể mang lại nhiều cơ hội cho Việt Nam trong việc phát triển hệ thống ASXH, bao gồm việc tiếp cận các nguồn lực tài chính, kỹ thuật và kinh nghiệm quốc tế. Cần chủ động tham gia vào các diễn đàn quốc tế về ASXH, học hỏi kinh nghiệm của các nước phát triển và xây dựng quan hệ đối tác với các tổ chức quốc tế để thúc đẩy sự phát triển của hệ thống ASXH tại Việt Nam.
6.2. Xã Hội Dân Sự và Sự Tham Gia Của Cộng Đồng
Các tổ chức xã hội dân sự đóng vai trò quan trọng trong việc giám sát việc thực hiện quyền ASXH, cung cấp dịch vụ cho các nhóm yếu thế và vận động chính sách. Cần tạo điều kiện cho các tổ chức xã hội dân sự tham gia vào quá trình hoạch định và thực thi chính sách ASXH, đồng thời nâng cao nhận thức của người dân về quyền ASXH và khuyến khích họ tham gia vào việc bảo vệ và thúc đẩy quyền này.
