I. Tổng quan quản lý xây dựng nông thôn mới tại Duy Xuyên
Chương trình mục tiêu quốc gia về xây dựng nông thôn mới (NTM) là một chủ trương chiến lược của Đảng và Nhà nước nhằm phát triển toàn diện khu vực nông thôn, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho người dân. Tại huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, công tác quản lý xây dựng nông thôn mới được xem là nhiệm vụ trọng tâm, gắn liền với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Giai đoạn 2016-2020 đánh dấu những bước chuyển mình mạnh mẽ, đưa Duy Xuyên từ một huyện có xuất phát điểm thấp trở thành một điểm sáng trong phong trào NTM của tỉnh. Việc quản lý xây dựng nông thôn mới tại Duy Xuyên, Quảng Nam không chỉ tập trung vào hoàn thiện cơ sở hạ tầng mà còn bao trùm các lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường. Mục tiêu cốt lõi là tạo ra một diện mạo nông thôn khang trang, hiện đại nhưng vẫn giữ được bản sắc văn hóa truyền thống. Quá trình này đòi hỏi sự vào cuộc của cả hệ thống chính trị, sự đồng thuận của người dân và đặc biệt là năng lực quản lý, điều hành hiệu quả của chính quyền địa phương. Luận văn của tác giả Trần Minh Hải (2021) nhấn mạnh, thành công của chương trình phụ thuộc lớn vào công tác quản lý nhà nước, nhất là trong lĩnh vực đầu tư xây dựng cơ bản. Việc ban hành các văn bản chỉ đạo kịp thời, tổ chức bộ máy quản lý khoa học và thực hiện giám sát chặt chẽ là những yếu tố quyết định đến chất lượng và tiến độ của các công trình. Thực tiễn cho thấy, Duy Xuyên đã đạt được nhiều kết quả xây dựng nông thôn mới đáng ghi nhận, với 100% số xã đạt chuẩn, góp phần thay đổi căn bản bộ mặt nông thôn và cải thiện đời sống người dân. Quá trình này là minh chứng rõ nét cho hiệu quả của việc lồng ghép các nguồn lực và phát huy vai trò chủ thể của người dân.
1.1. Bối cảnh và tầm quan trọng của chương trình MTQG NTM
Chương trình mục tiêu quốc gia NTM ra đời theo Nghị quyết 26-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa X, xác định mục tiêu xây dựng nông thôn có kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội hiện đại, cơ cấu kinh tế hợp lý, và đời sống người dân được nâng cao. Tại Duy Xuyên, chương trình này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, là đòn bẩy để thúc đẩy phát triển kinh tế nông thôn Duy Xuyên. Huyện có vị trí địa lý thuận lợi, là cầu nối giữa các trung tâm kinh tế lớn, nhưng hạ tầng nông thôn trước đây còn nhiều yếu kém. Do đó, việc triển khai chương trình NTM giúp địa phương giải quyết các điểm nghẽn về giao thông, thủy lợi, điện, trường học, trạm y tế, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho tăng trưởng kinh tế bền vững. Tầm quan trọng của chương trình còn thể hiện ở việc thay đổi tư duy sản xuất của người dân, chuyển từ nông nghiệp manh mún sang sản xuất hàng hóa tập trung, ứng dụng khoa học công nghệ, góp phần nâng cao thu nhập và giảm nghèo hiệu quả.
1.2. Mục tiêu phát triển hạ tầng kinh tế xã hội Duy Xuyên
Mục tiêu trọng tâm trong quản lý xây dựng nông thôn mới tại Duy Xuyên là hoàn thiện và hiện đại hóa hệ thống hạ tầng. Cụ thể, chương trình tập trung vào việc phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội Duy Xuyên một cách đồng bộ. Về giao thông, mục tiêu là bê tông hóa hoặc nhựa hóa 100% các tuyến đường huyện, xã và đường trục thôn, xóm. Về thủy lợi, các công trình kênh mương được kiên cố hóa để đảm bảo tưới tiêu chủ động cho sản xuất nông nghiệp. Hệ thống điện, trường học, trạm y tế, và các thiết chế văn hóa được đầu tư xây mới hoặc nâng cấp theo bộ tiêu chí quốc gia về xã nông thôn mới. Việc đạt được các mục tiêu này không chỉ đáp ứng nhu cầu dân sinh mà còn tạo ra sức hấp dẫn đầu tư, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tăng tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ, phù hợp với định hướng phát triển chung của tỉnh Quảng Nam.
II. Những thách thức trong quản lý xây dựng NTM ở Duy Xuyên
Mặc dù đạt được nhiều thành tựu, quá trình quản lý xây dựng nông thôn mới tại Duy Xuyên, Quảng Nam vẫn đối mặt với không ít khó khăn và thách thức. Một trong những rào cản lớn nhất là bài toán về nguồn vốn xây dựng NTM. Mặc dù có sự hỗ trợ từ ngân sách trung ương và tỉnh, nguồn vốn này vẫn chưa đáp ứng đủ nhu cầu đầu tư rất lớn để hoàn thiện đồng bộ hạ tầng trên toàn huyện. Việc huy động vốn xã hội hóa, đặc biệt từ doanh nghiệp, còn hạn chế do chính sách ưu đãi chưa đủ hấp dẫn. Bên cạnh đó, công tác quản lý nhà nước trong lĩnh vực đầu tư xây dựng cơ bản còn tồn tại một số bất cập. Luận văn của Trần Minh Hải (2021) chỉ ra rằng, các vấn đề trong quản lý vốn đầu tư, quản lý chất lượng và tiến độ công trình vẫn là điểm yếu. Thách thức khác đến từ việc duy trì và nâng cao chất lượng các tiêu chí sau khi đã đạt chuẩn. Việc xây dựng đã khó, việc giữ vững và phát triển thành các mô hình nông thôn mới kiểu mẫu còn khó hơn, đòi hỏi sự nỗ lực không ngừng của chính quyền và người dân. Hơn nữa, nhận thức của một bộ phận cán bộ và người dân đôi khi còn chưa đầy đủ, xem chương trình NTM đơn thuần là dự án đầu tư hạ tầng của nhà nước, chưa phát huy hết vai trò chủ thể. Việc thực hiện giám sát và đánh giá chương trình NTM cần được tăng cường để đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả.
2.1. Hạn chế về nguồn vốn xây dựng NTM và cơ sở hạ tầng
Nhu cầu vốn để thực hiện toàn bộ 19 tiêu chí theo bộ tiêu chí quốc gia về xã nông thôn mới là rất lớn, trong khi nguồn lực của địa phương còn hạn hẹp. Tại Duy Xuyên, tổng nguồn vốn xây dựng NTM huy động trong giai đoạn 2011-2019 lên đến hơn 2.000 tỷ đồng, nhưng vẫn chưa đủ để giải quyết triệt để các vấn đề hạ tầng. Một số tuyến giao thông huyết mạch vẫn cần nâng cấp mở rộng, hệ thống xử lý nước thải, rác thải tập trung chưa được đầu tư đồng bộ. Sự phụ thuộc vào ngân sách nhà nước còn lớn, trong khi việc huy động vốn từ cộng đồng dân cư đôi khi gặp khó khăn do mức sống người dân chưa cao. Thách thức này đòi hỏi địa phương cần có những giải pháp xây dựng NTM huyện Duy Xuyên sáng tạo hơn trong việc thu hút đầu tư và đa dạng hóa các nguồn lực tài chính.
2.2. Bất cập trong công tác giám sát và đánh giá chương trình NTM
Công tác giám sát và đánh giá chương trình NTM là một khâu quan trọng để đảm bảo các công trình được thi công đúng thiết kế, chất lượng và tiến độ. Tuy nhiên, thực tiễn tại một số địa phương ở Duy Xuyên cho thấy hoạt động này còn tồn tại hạn chế. Năng lực của Ban giám sát cộng đồng ở cấp thôn, xã còn yếu, chưa phát huy hết vai trò. Một số cán bộ xã chưa có kinh nghiệm trong quản lý dự án, dẫn đến lúng túng trong quá trình triển khai và nghiệm thu. Việc xử lý các vi phạm trong đầu tư xây dựng cơ bản đôi khi chưa kiên quyết. Những bất cập này nếu không được khắc phục kịp thời sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng công trình và hiệu quả sử dụng vốn đầu tư, gây lãng phí nguồn lực của nhà nước và nhân dân.
III. Phương pháp quy hoạch nông thôn mới Duy Xuyên hiệu quả
Công tác quy hoạch được xác định là bước đi đầu tiên và quan trọng nhất trong quản lý xây dựng nông thôn mới tại Duy Xuyên, Quảng Nam. Một bản quy hoạch nông thôn mới Duy Xuyên chất lượng phải đảm bảo tầm nhìn dài hạn, phù hợp với điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội và định hướng phát triển chung của toàn huyện. Phương pháp tiếp cận của Duy Xuyên là xây dựng quy hoạch tổng thể cho toàn huyện, sau đó cụ thể hóa bằng các quy hoạch chi tiết cho từng xã, từng lĩnh vực. Quá trình này được thực hiện một cách bài bản, có sự tham gia đóng góp ý kiến của các chuyên gia, sở ngành và đặc biệt là cộng đồng dân cư. Nguyên tắc “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân thụ hưởng” được phát huy tối đa. Các bản quy hoạch không chỉ định hình không gian kiến trúc, cảnh quan mà còn bố trí các vùng sản xuất tập trung, khu công nghiệp, cụm công nghiệp và các công trình hạ tầng thiết yếu. Ban chỉ đạo nông thôn mới Quảng Nam và các cơ quan chuyên môn của tỉnh đã hỗ trợ tích cực cho Duy Xuyên trong công tác thẩm định và phê duyệt quy hoạch, đảm bảo tính khoa học và khả thi. Việc tuân thủ nghiêm ngặt quy hoạch đã giúp địa phương tránh được tình trạng đầu tư dàn trải, chồng chéo, góp phần sử dụng hiệu quả nguồn lực và tạo ra một không gian nông thôn phát triển hài hòa, bền vững.
3.1. Vai trò của ban chỉ đạo nông thôn mới Quảng Nam
Ban chỉ đạo nông thôn mới Quảng Nam đóng vai trò định hướng chiến lược, ban hành các cơ chế, chính sách khung và phân bổ nguồn lực cho các địa phương. Đối với huyện Duy Xuyên, Ban chỉ đạo tỉnh có vai trò quan trọng trong việc chỉ đạo, hướng dẫn chuyên môn, tháo gỡ các khó khăn, vướng mắc trong quá trình thực hiện. Thông qua các buổi làm việc, kiểm tra định kỳ, Ban chỉ đạo tỉnh giúp Duy Xuyên rà soát lại tiến độ, điều chỉnh các giải pháp cho phù hợp với thực tiễn. Sự chỉ đạo sâu sát này giúp cho công tác quản lý xây dựng nông thôn mới tại huyện đi đúng hướng, bám sát các tiêu chí nông thôn mới Quảng Nam và mục tiêu chung của toàn tỉnh, tránh được sự tùy tiện, cục bộ trong quá trình triển khai.
3.2. Quy trình lập và thực hiện quy hoạch xây dựng chi tiết
Quy trình lập quy hoạch tại Duy Xuyên được thực hiện theo các bước chặt chẽ. Đầu tiên, UBND xã tổ chức khảo sát, đánh giá hiện trạng. Dựa trên kết quả này, đơn vị tư vấn sẽ xây dựng đồ án quy hoạch chi tiết. Đồ án sau đó được niêm yết công khai tại trụ sở UBND xã và các nhà văn hóa thôn để lấy ý kiến rộng rãi của người dân. Các ý kiến đóng góp được tổng hợp, giải trình và tiếp thu để hoàn thiện đồ án trước khi trình HĐND xã thông qua và UBND huyện phê duyệt. Sau khi quy hoạch được duyệt, việc quản lý và thực hiện quy hoạch được siết chặt. Mọi hoạt động xây dựng, sử dụng đất phải tuân thủ nghiêm ngặt quy hoạch đã được công bố, góp phần định hình một không gian văn hóa xã hội và môi trường nông thôn có trật tự và bền vững.
IV. Bí quyết huy động nguồn vốn xây dựng NTM tại Duy Xuyên
Một trong những giải pháp xây dựng NTM huyện Duy Xuyên thành công nhất là nghệ thuật huy động và sử dụng hiệu quả các nguồn lực tài chính. Bí quyết của Duy Xuyên nằm ở việc đa dạng hóa các kênh huy động vốn và thực hiện lồng ghép một cách linh hoạt. Thay vì trông chờ hoàn toàn vào ngân sách, huyện đã chủ động xây dựng các cơ chế, chính sách để thu hút đầu tư từ doanh nghiệp và xã hội hóa các công trình công cộng. Phương châm “Nhà nước và nhân dân cùng làm” được cụ thể hóa bằng những hành động thiết thực. Nhà nước hỗ trợ xi măng, vật liệu, kỹ thuật; nhân dân đóng góp ngày công, tiền của, hiến đất để làm đường giao thông, kênh mương. Công tác quản lý nguồn vốn xây dựng NTM được thực hiện công khai, minh bạch thông qua vai trò giám sát của cộng đồng. Các khoản đóng góp và chi tiêu đều được công bố rõ ràng, tạo được niềm tin và sự đồng thuận cao trong nhân dân. Đặc biệt, Duy Xuyên đã tận dụng tốt nguồn vốn tín dụng từ các ngân hàng chính sách xã hội và ngân hàng nông nghiệp để hỗ trợ người dân phát triển sản xuất, nâng cao thu nhập. Chính việc phát triển kinh tế nông thôn Duy Xuyên đã tạo ra nguồn lực nội tại, giúp người dân có điều kiện đóng góp trở lại cho công cuộc xây dựng quê hương. Đây là vòng tuần hoàn tích cực, là chìa khóa cho sự phát triển bền vững của chương trình.
4.1. Cơ chế lồng ghép vốn từ chương trình mục tiêu quốc gia
Huyện Duy Xuyên đã thực hiện rất hiệu quả việc lồng ghép nguồn vốn xây dựng NTM từ chương trình mục tiêu quốc gia NTM với các chương trình, dự án khác trên địa bàn như Chương trình giảm nghèo bền vững, Chương trình phát triển kinh tế - xã hội vùng dân tộc thiểu số và miền núi. Bằng cách này, một công trình, một dự án có thể nhận được sự hỗ trợ từ nhiều nguồn khác nhau, giúp tối ưu hóa hiệu quả đầu tư và tránh dàn trải. Ví dụ, khi xây dựng một tuyến đường giao thông nông thôn, ngoài vốn NTM, địa phương có thể lồng ghép thêm nguồn vốn từ chương trình giao thông nông thôn của tỉnh, tạo nên nguồn lực đủ mạnh để thực hiện công trình với quy mô và chất lượng tốt hơn. Cơ chế này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa các phòng, ban của huyện và sự chỉ đạo thống nhất của UBND huyện.
4.2. Xã hội hóa và vai trò của cộng đồng trong đầu tư XDCB
Phát huy vai trò chủ thể của người dân là yếu tố quyết định thành công. Tại Duy Xuyên, cộng đồng dân cư không chỉ là người thụ hưởng mà còn là người trực tiếp tham gia vào quá trình đầu tư xây dựng cơ bản (XDCB). Người dân tham gia từ khâu bàn bạc, quyết định công trình nào cần làm trước, mức đóng góp ra sao, đến việc tham gia thi công và giám sát chất lượng. Hàng nghìn mét vuông đất đã được người dân tự nguyện hiến để mở rộng đường làng, ngõ xóm. Hàng chục tỷ đồng và hàng vạn ngày công lao động đã được huy động từ sức dân. Vai trò của Ban giám sát cộng đồng được đề cao, đảm bảo mọi công trình đều được thi công đúng tiêu chuẩn kỹ thuật. Chính sự tham gia tích cực này đã làm nên những kết quả xây dựng nông thôn mới Duy Xuyên ấn tượng và bền vững.
V. Kết quả xây dựng nông thôn mới Duy Xuyên 2016 2020
Giai đoạn 2016-2020 chứng kiến những bước đột phá trong chương trình xây dựng NTM tại Duy Xuyên. Đến cuối năm 2020, huyện đã có 11/11 xã được công nhận đạt chuẩn, hoàn thành mục tiêu trước thời hạn. Kết quả xây dựng nông thôn mới Duy Xuyên được thể hiện rõ nét trên mọi lĩnh vực. Hệ thống hạ tầng giao thông, thủy lợi, điện, trường học, trạm y tế được đầu tư gần như hoàn chỉnh, đáp ứng nhu cầu phát triển và dân sinh. Diện mạo nông thôn có sự thay đổi vượt bậc, ngày càng khang trang, sạch đẹp. Đời sống người dân được cải thiện rõ rệt, thu nhập bình quân đầu người khu vực nông thôn tăng nhanh, tỷ lệ hộ nghèo giảm mạnh. Lĩnh vực văn hóa xã hội và môi trường nông thôn cũng đạt nhiều tiến bộ. Các giá trị văn hóa truyền thống được bảo tồn, phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa phát triển sâu rộng. Công tác bảo vệ môi trường được chú trọng hơn với các mô hình thu gom, xử lý rác thải hiệu quả. An ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội được giữ vững. Thành công này là kết quả của sự chỉ đạo quyết liệt của cấp ủy, chính quyền, sự nỗ lực của cả hệ thống chính trị và sự đồng lòng, chung sức của toàn thể nhân dân. Đây là nền tảng vững chắc để Duy Xuyên tiếp tục hướng tới mục tiêu xây dựng huyện nông thôn mới nâng cao.
5.1. Phân tích kết quả theo bộ tiêu chí quốc gia về xã NTM
Xét theo bộ tiêu chí quốc gia về xã nông thôn mới, 11/11 xã của Duy Xuyên đều đã hoàn thành 19/19 tiêu chí. Trong đó, các nhóm tiêu chí về hạ tầng kinh tế - xã hội (giao thông, thủy lợi, điện, trường học, cơ sở vật chất văn hóa) đạt tỷ lệ cao. Nhóm tiêu chí về kinh tế và tổ chức sản xuất có sự chuyển biến tích cực, với nhiều mô hình liên kết sản xuất theo chuỗi giá trị được hình thành, góp phần nâng cao thu nhập cho người dân. Nhóm tiêu chí về văn hóa - xã hội - môi trường cũng có nhiều điểm sáng, tỷ lệ người dân tham gia bảo hiểm y tế đạt cao, chất lượng giáo dục được nâng lên. Tuy nhiên, một số chỉ tiêu trong các tiêu chí vẫn cần tiếp tục được củng cố và nâng cao chất lượng, đặc biệt là các chỉ tiêu liên quan đến môi trường và an toàn thực phẩm.
5.2. Mô hình nông thôn mới kiểu mẫu và bài học kinh nghiệm
Từ thành công chung, Duy Xuyên đã xây dựng được một số mô hình nông thôn mới kiểu mẫu và các khu dân cư NTM kiểu mẫu tiêu biểu. Đây là những mô hình phát triển ở cấp độ cao hơn, không chỉ đạt chuẩn mà còn có những điểm nhấn nổi bật về cảnh quan môi trường, phát triển kinh tế và đời sống văn hóa. Bài học kinh nghiệm lớn nhất rút ra từ thực tiễn Duy Xuyên là phải luôn đặt người dân vào vị trí trung tâm, là chủ thể của quá trình xây dựng. Cùng với đó là sự năng động, sáng tạo của đội ngũ cán bộ cơ sở trong việc vận dụng chính sách và huy động nguồn lực. Công tác tuyên truyền, vận động phải đi trước một bước, tạo sự thống nhất trong nhận thức và hành động. Việc công khai, minh bạch trong quản lý tài chính và đầu tư là chìa khóa để tạo dựng niềm tin trong nhân dân.
VI. Hướng đi cho huyện nông thôn mới nâng cao tại Duy Xuyên
Hoàn thành mục tiêu huyện nông thôn mới chỉ là bước khởi đầu. Hướng đi tiếp theo cho Duy Xuyên là xây dựng huyện nông thôn mới nâng cao, tiến tới huyện nông thôn mới kiểu mẫu. Đây là một mục tiêu cao hơn, đòi hỏi sự nỗ lực và các giải pháp đột phá. Trọng tâm trong giai đoạn tới là nâng cao chất lượng các tiêu chí đã đạt được, đặc biệt là các tiêu chí về thu nhập, môi trường, và chất lượng cuộc sống. Một trong những giải pháp then chốt là đẩy mạnh ứng dụng chuyển đổi số trong xây dựng NTM. Việc số hóa quy hoạch, quản lý đất đai, ứng dụng công nghệ thông tin trong sản xuất và tiêu thụ nông sản sẽ tạo ra động lực tăng trưởng mới. Huyện cần tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách để thu hút mạnh mẽ hơn nữa các doanh nghiệp đầu tư vào nông nghiệp, nông thôn, đặc biệt là lĩnh vực chế biến sâu và nông nghiệp công nghệ cao. Công tác quản lý nhà nước cần được nâng cao hơn nữa, tập trung vào việc cải cách thủ tục hành chính, tăng cường giám sát và đánh giá chương trình NTM một cách thực chất. Đồng thời, phải chú trọng hơn đến việc xây dựng đời sống văn hóa lành mạnh, giữ gìn bản sắc dân tộc và bảo vệ bền vững cảnh quan, môi trường sinh thái.
6.1. Áp dụng chuyển đổi số trong xây dựng NTM giai đoạn mới
Việc áp dụng chuyển đổi số trong xây dựng NTM sẽ là một hướng đi chiến lược. Cụ thể, huyện cần xây dựng hệ thống cơ sở dữ liệu về NTM, triển khai các ứng dụng chính quyền điện tử ở cấp xã để phục vụ người dân tốt hơn. Trong nông nghiệp, cần khuyến khích nông dân ứng dụng các công nghệ IoT (Internet of Things), truy xuất nguồn gốc sản phẩm, và tham gia các sàn thương mại điện tử để mở rộng thị trường. Việc xây dựng các “làng thông minh” với hạ tầng số đồng bộ sẽ giúp nâng cao chất lượng dịch vụ y tế, giáo dục từ xa, tạo ra một môi trường sống tiện ích và hiện đại cho người dân nông thôn, thu hẹp khoảng cách với thành thị.
6.2. Giải pháp hoàn thiện quản lý văn hóa xã hội và môi trường
Để trở thành huyện NTM nâng cao, các vấn đề về văn hóa xã hội và môi trường nông thôn phải được đặt lên hàng đầu. Các giải pháp cần tập trung vào việc nâng cao chất lượng hoạt động của các thiết chế văn hóa cơ sở, bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa vật thể và phi vật thể. Về môi trường, cần đầu tư xây dựng các khu xử lý rác thải, nước thải tập trung theo công nghệ hiện đại; nhân rộng các mô hình phân loại rác tại nguồn; khuyến khích sử dụng năng lượng tái tạo. Đồng thời, cần nâng cao ý thức bảo vệ môi trường của mỗi người dân thông qua các hoạt động tuyên truyền, giáo dục thường xuyên. Một môi trường sống xanh, sạch, đẹp và một đời sống văn hóa phong phú là những tiêu chí cốt lõi của một nông thôn phát triển bền vững.
