Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh cuộc Cách mạng Công nghiệp 4.0 diễn ra mạnh mẽ, việc đổi mới giáo dục trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm chuẩn bị nguồn nhân lực chất lượng cao cho sự phát triển bền vững của đất nước. Theo Nghị quyết số 29 ngày 4/11/2013 của Hội nghị Trung ương 8 khóa XI, đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo được xác định là quốc sách hàng đầu. Đặc biệt, giáo dục phổ thông cần tập trung phát triển năng lực học sinh, trong đó môn Ngữ văn giữ vai trò quan trọng trong việc hình thành phẩm chất và năng lực toàn diện cho học sinh Trung học cơ sở (THCS).

Luận văn tập trung nghiên cứu quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực cho học sinh ở các trường THCS huyện Đông Anh, Hà Nội trong năm học 2018-2019. Huyện Đông Anh có 26 trường THCS với tổng số 4.312 học sinh, trong đó có sự biến động về số lượng học sinh do đặc điểm kinh tế - xã hội và dân cư. Qua khảo sát thực trạng, số học sinh đạt loại giỏi môn Ngữ văn chiếm khoảng 25%, trong khi học sinh yếu và kém chiếm khoảng 1,8%, cho thấy còn nhiều thách thức trong việc nâng cao chất lượng dạy học.

Mục tiêu nghiên cứu nhằm hệ thống hóa cơ sở lý luận, khảo sát thực trạng và đề xuất các biện pháp quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện tại các trường THCS huyện Đông Anh. Nghiên cứu có ý nghĩa thiết thực trong việc hỗ trợ các nhà quản lý giáo dục và giáo viên đổi mới phương pháp dạy học, đáp ứng yêu cầu đổi mới giáo dục phổ thông theo định hướng phát triển năng lực người học.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và mô hình giáo dục hiện đại về dạy học phát triển năng lực học sinh. Trước hết, quan điểm của John Dewey nhấn mạnh giáo dục phải hướng vào người học, phát triển tiềm năng và năng lực thông qua trải nghiệm thực tiễn. Tiếp đó, lý thuyết của J. Comenxki về nguyên tắc dạy học như phát huy tính tích cực của học sinh, đảm bảo tính trực quan và tính hệ thống cũng được vận dụng để xây dựng phương pháp dạy học hiệu quả.

Ba khái niệm chính được làm rõ gồm:

  • Năng lực: Khả năng vận dụng tổng hợp kiến thức, kỹ năng và thái độ để thực hiện nhiệm vụ một cách hiệu quả.
  • Dạy học phát triển năng lực: Quá trình tổ chức hoạt động dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo của học sinh, không chỉ truyền thụ kiến thức mà còn phát triển phẩm chất và năng lực.
  • Quản lý dạy học: Hoạt động có định hướng của chủ thể quản lý nhằm phối hợp các nguồn lực, tạo động lực và kiểm soát quá trình dạy học để đạt mục tiêu giáo dục.

Khung lý thuyết này giúp xác định các nội dung quản lý dạy học môn Ngữ văn gồm quản lý hoạt động dạy của giáo viên, quản lý hoạt động học của học sinh và quản lý phương tiện dạy học, đồng thời làm rõ các yếu tố ảnh hưởng như năng lực giáo viên, đặc điểm học sinh, vai trò các lực lượng giáo dục và điều kiện cơ sở vật chất.

Phương pháp nghiên cứu

Nghiên cứu sử dụng kết hợp phương pháp lý luận và thực tiễn. Về lý luận, tác giả tổng hợp, phân tích các tài liệu khoa học, văn bản pháp luật và các nghiên cứu liên quan đến dạy học phát triển năng lực và quản lý giáo dục.

Về thực tiễn, nghiên cứu tiến hành khảo sát tại 4 trường THCS thuộc huyện Đông Anh gồm Võng La, Hải Bối, Bùi Quang Mại và Vĩnh Ngọc trong năm học 2018-2019. Khách thể khảo sát gồm 12 cán bộ quản lý (4 hiệu trưởng, 4 phó hiệu trưởng, 4 tổ trưởng chuyên môn), 30 giáo viên Ngữ văn và 320 học sinh (80 học sinh mỗi khối lớp 6, 7, 8, 9). Phương pháp thu thập dữ liệu gồm quan sát, điều tra bằng phiếu hỏi và phỏng vấn sâu.

Phân tích dữ liệu sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lý số liệu khảo sát, đánh giá thực trạng và rút ra kết luận khoa học. Cỡ mẫu được lựa chọn đảm bảo tính đại diện cho các trường THCS trong huyện, phương pháp chọn mẫu theo phương pháp ngẫu nhiên có chủ đích nhằm đảm bảo tính khách quan và phù hợp với mục tiêu nghiên cứu. Timeline nghiên cứu kéo dài trong năm học 2018-2019, bao gồm giai đoạn chuẩn bị, thu thập dữ liệu, phân tích và đề xuất giải pháp.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Thực trạng nhận thức về dạy học phát triển năng lực: Khoảng 85% cán bộ quản lý và giáo viên nhận thức đúng về tầm quan trọng của dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực. Tuy nhiên, chỉ khoảng 60% giáo viên thực sự áp dụng các phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy.

  2. Hoạt động dạy của giáo viên: 70% giáo viên xây dựng kế hoạch bài dạy chi tiết, phù hợp với định hướng phát triển năng lực. Tuy nhiên, chỉ 55% giáo viên sử dụng đa dạng hình thức tổ chức dạy học như dạy học hợp tác nhóm, dạy học theo dự án. Việc sử dụng phương tiện dạy học hiện đại còn hạn chế, chỉ khoảng 40% giáo viên thường xuyên sử dụng công nghệ thông tin hỗ trợ giảng dạy.

  3. Hoạt động học của học sinh: Khoảng 65% học sinh tích cực tham gia các hoạt động học tập trên lớp, nhưng chỉ 50% học sinh chủ động học tập ngoài giờ lên lớp. Tỷ lệ học sinh đạt loại giỏi môn Ngữ văn chiếm khoảng 25%, trong khi học sinh yếu và kém chiếm gần 2%, cho thấy còn nhiều học sinh chưa phát huy được năng lực.

  4. Quản lý phương tiện dạy học và cơ sở vật chất: Các trường được đầu tư cơ bản về trang thiết bị, tuy nhiên chỉ khoảng 60% thiết bị được sử dụng hiệu quả trong dạy học. Việc bảo quản và khai thác phương tiện dạy học còn chưa đồng bộ, ảnh hưởng đến chất lượng giảng dạy.

Thảo luận kết quả

Nguyên nhân của những hạn chế trên xuất phát từ nhiều yếu tố. Trước hết, tư duy truyền thống vẫn còn phổ biến trong đội ngũ giáo viên và phụ huynh, dẫn đến việc chưa thực sự đổi mới phương pháp dạy học và chưa đánh giá đúng vai trò của môn Ngữ văn trong phát triển năng lực học sinh. So với các nghiên cứu trong ngành giáo dục, kết quả khảo sát tại huyện Đông Anh tương đồng với xu hướng chung ở các vùng nông thôn khi việc ứng dụng công nghệ và đổi mới phương pháp còn hạn chế.

Bên cạnh đó, đặc điểm tâm sinh lý lứa tuổi học sinh THCS cũng ảnh hưởng đến mức độ tích cực trong học tập. Việc quản lý hoạt động học ngoài giờ lên lớp chưa được chú trọng đúng mức, dẫn đến hiệu quả phát triển năng lực chưa cao. Các biểu đồ phân tích số liệu có thể minh họa tỷ lệ sử dụng phương pháp dạy học tích cực, mức độ tham gia học tập của học sinh và hiệu quả sử dụng phương tiện dạy học, giúp làm rõ các điểm mạnh và hạn chế.

Kết quả nghiên cứu khẳng định vai trò then chốt của tổ trưởng chuyên môn trong quản lý dạy học, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết của sự phối hợp chặt chẽ giữa các lực lượng giáo dục và sự đầu tư đồng bộ về cơ sở vật chất để nâng cao chất lượng dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng, nâng cao năng lực chuyên môn cho giáo viên Ngữ văn

    • Tổ chức các khóa tập huấn về phương pháp dạy học tích cực, ứng dụng công nghệ thông tin trong giảng dạy.
    • Mục tiêu: 100% giáo viên được đào tạo trong vòng 1 năm học.
    • Chủ thể thực hiện: Phòng Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trung tâm bồi dưỡng.

  2. Đổi mới quản lý kế hoạch và tổ chức dạy học

    • Tổ trưởng chuyên môn cần chỉ đạo xây dựng kế hoạch bài dạy chi tiết, đa dạng hình thức tổ chức dạy học theo hướng phát triển năng lực.
    • Mục tiêu: 90% giáo viên áp dụng phương pháp dạy học tích cực trong năm học tiếp theo.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu và tổ chuyên môn.

  3. Tăng cường quản lý và hỗ trợ hoạt động học của học sinh

    • Phối hợp với giáo viên chủ nhiệm và phụ huynh xây dựng nội quy học tập, tổ chức các hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ Ngữ văn để kích thích sự chủ động học tập.
    • Mục tiêu: Tăng tỷ lệ học sinh chủ động học tập ngoài giờ lên lớp lên 70% trong 2 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Tổ chuyên môn, giáo viên chủ nhiệm, Ban đại diện cha mẹ học sinh.

  4. Đầu tư và khai thác hiệu quả phương tiện dạy học

    • Ban giám hiệu cần đảm bảo trang thiết bị dạy học hiện đại, tổ chức tập huấn sử dụng thiết bị cho giáo viên.
    • Mục tiêu: 80% thiết bị được sử dụng hiệu quả trong giảng dạy trong vòng 1 năm.
    • Chủ thể thực hiện: Ban giám hiệu, tổ chuyên môn.

  5. Xây dựng hệ thống đánh giá kết quả dạy học theo năng lực

    • Áp dụng các hình thức đánh giá đa dạng, chú trọng đánh giá phẩm chất và năng lực học sinh.
    • Mục tiêu: 100% giáo viên áp dụng đánh giá theo định hướng năng lực trong 2 năm tới.
    • Chủ thể thực hiện: Tổ chuyên môn, Ban giám hiệu.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Cán bộ quản lý giáo dục trường THCS

    • Lợi ích: Nắm bắt cơ sở lý luận và thực tiễn quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực, từ đó xây dựng kế hoạch quản lý hiệu quả.
    • Use case: Xây dựng chương trình bồi dưỡng giáo viên, cải tiến công tác quản lý chuyên môn.

  2. Giáo viên Ngữ văn THCS

    • Lợi ích: Hiểu rõ các phương pháp dạy học tích cực, cách tổ chức hoạt động dạy học phát triển năng lực học sinh.
    • Use case: Cải tiến phương pháp giảng dạy, nâng cao chất lượng giờ học.

  3. Nhà nghiên cứu và sinh viên ngành Quản lý giáo dục

    • Lợi ích: Tham khảo mô hình nghiên cứu thực tiễn, phương pháp khảo sát và phân tích dữ liệu trong lĩnh vực quản lý giáo dục.
    • Use case: Phát triển đề tài nghiên cứu, luận văn thạc sĩ, tiến sĩ.

  4. Phòng Giáo dục và Đào tạo các địa phương

    • Lợi ích: Có cơ sở dữ liệu thực tiễn để xây dựng chính sách, kế hoạch phát triển giáo dục theo hướng đổi mới.
    • Use case: Đề xuất các chương trình đào tạo, bồi dưỡng giáo viên và cán bộ quản lý.

Câu hỏi thường gặp

  1. Quản lý dạy học theo hướng phát triển năng lực khác gì so với quản lý truyền thống?
    Quản lý theo hướng phát triển năng lực tập trung vào việc tạo điều kiện cho học sinh phát huy tối đa năng lực, phẩm chất thông qua đổi mới phương pháp, hình thức tổ chức dạy học và đánh giá kết quả học tập. Trong khi đó, quản lý truyền thống chủ yếu tập trung vào việc kiểm soát nội dung và tiến độ giảng dạy.

  2. Làm thế nào để giáo viên có thể đổi mới phương pháp dạy học môn Ngữ văn?
    Giáo viên cần được bồi dưỡng chuyên môn thường xuyên, tham gia các khóa tập huấn về phương pháp dạy học tích cực, đồng thời áp dụng công nghệ thông tin và các hình thức tổ chức dạy học đa dạng như dạy học hợp tác nhóm, dạy học theo dự án để kích thích sự chủ động của học sinh.

  3. Vai trò của tổ trưởng chuyên môn trong quản lý dạy học môn Ngữ văn là gì?
    Tổ trưởng chuyên môn là người trực tiếp chỉ đạo xây dựng kế hoạch dạy học, kiểm tra, đánh giá hoạt động dạy học của giáo viên, quản lý phương tiện dạy học và phối hợp với các lực lượng giáo dục để nâng cao chất lượng giảng dạy.

  4. Các yếu tố nào ảnh hưởng lớn nhất đến quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực?
    Bao gồm năng lực chuyên môn của giáo viên, đặc điểm tâm sinh lý học sinh, vai trò phối hợp của các lực lượng giáo dục khác như phụ huynh, đoàn thể, và điều kiện cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học.

  5. Làm thế nào để đánh giá hiệu quả dạy học theo hướng phát triển năng lực?
    Cần sử dụng các phương pháp đánh giá đa dạng như quan sát, đánh giá qua sản phẩm học tập, tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau của học sinh, chú trọng đánh giá khả năng vận dụng kiến thức, kỹ năng và phẩm chất trong các tình huống thực tiễn thay vì chỉ kiểm tra kiến thức thuần túy.

Kết luận

  • Quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực là yêu cầu tất yếu trong đổi mới giáo dục phổ thông, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện cho học sinh THCS.
  • Thực trạng quản lý tại các trường THCS huyện Đông Anh cho thấy nhiều thuận lợi nhưng cũng còn tồn tại hạn chế về nhận thức, phương pháp dạy học và sử dụng phương tiện dạy học.
  • Các yếu tố ảnh hưởng chủ yếu gồm năng lực giáo viên, đặc điểm học sinh, vai trò các lực lượng giáo dục và điều kiện cơ sở vật chất.
  • Đề xuất các biện pháp quản lý cụ thể nhằm nâng cao năng lực chuyên môn giáo viên, đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường quản lý hoạt động học sinh và khai thác hiệu quả phương tiện dạy học.
  • Nghiên cứu mở ra hướng đi cho các nhà quản lý giáo dục và giáo viên trong việc triển khai chương trình giáo dục phổ thông mới, đồng thời là tài liệu tham khảo quý giá cho các nghiên cứu tiếp theo.

Next steps: Triển khai các biện pháp đề xuất trong năm học tiếp theo, tổ chức đánh giá hiệu quả và điều chỉnh phù hợp. Mời các nhà quản lý, giáo viên và nghiên cứu quan tâm áp dụng và phát triển thêm các giải pháp đổi mới quản lý dạy học môn Ngữ văn theo hướng phát triển năng lực học sinh.