Tổng quan nghiên cứu

Trong bối cảnh đổi mới căn bản toàn diện giáo dục đào tạo hiện nay, việc nâng cao khả năng vận dụng kiến thức toán học vào thực tiễn là một nhiệm vụ trọng tâm. Theo Nghị quyết số 29/NQ-TW ngày 14/11/2013 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, giáo dục trung học phổ thông cần chú trọng phát triển kỹ năng thực hành và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Chương trình giáo dục phổ thông theo Thông tư 32/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018 cũng nhấn mạnh tính mở và phù hợp với điều kiện địa phương. Trong đó, chương “Thống kê” lớp 10 là nội dung gắn liền với thực tiễn, nghiên cứu các phương pháp thu thập, phân tích và xử lý số liệu nhằm phát hiện quy luật trong tự nhiên và xã hội.

Tuy nhiên, thực tế dạy học tại tỉnh Cao Bằng cho thấy các bài toán thống kê trong sách giáo khoa còn mang tính giả định, chưa khai thác sâu các bối cảnh thực tế địa phương, dẫn đến học sinh chưa hứng thú và chưa phát triển kỹ năng thu thập, xử lý số liệu thực tế. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn là thiết kế và áp dụng các tình huống dạy học dựa trên bối cảnh thực, phù hợp với bản sắc văn hóa dân tộc Tày, Nùng tại Cao Bằng, nhằm nâng cao hiệu quả học tập chủ đề “Thống kê” cho học sinh lớp 10 THPT.

Phạm vi nghiên cứu tập trung vào các trường THPT trên địa bàn tỉnh Cao Bằng trong năm học 2020-2021. Ý nghĩa nghiên cứu thể hiện qua việc góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn Toán, phát triển năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn, đồng thời bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa địa phương thông qua các tình huống dạy học gắn với bối cảnh thực.

Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu

Khung lý thuyết áp dụng

Luận văn dựa trên các lý thuyết và quan điểm về thiết kế tình huống dạy học và dạy học dựa trên bối cảnh thực. Theo Nguyễn Bá Kim, thiết kế dạy học là lập kế hoạch chuẩn bị quá trình dạy học về mục tiêu, nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức. Tình huống dạy học được hiểu là một hệ thống phức hợp gồm chủ thể (giáo viên, học sinh) và khách thể (mục tiêu, nội dung, phương pháp), được thiết kế nhằm chuyển giao nhiệm vụ học tập và đạt mục tiêu dạy học.

Khái niệm bối cảnh thực trong dạy học Toán được hiểu là các tình huống thực tế, có thật trong cuộc sống, được sử dụng để dạy một nội dung cụ thể. Bối cảnh thực có thể là bối cảnh toán học, bối cảnh tích hợp liên môn hoặc bối cảnh sống. Dạy học dựa trên bối cảnh thực giúp học sinh hiểu được lý do học, tăng tính tích cực, chủ động và phát triển năng lực tư duy.

Các đặc trưng của tình huống dạy học hiệu quả bao gồm: kích thích học sinh tiếp cận và giải quyết vấn đề, huy động tri thức cá nhân và hợp tác, kiến tạo tri thức thông qua hoạt động học, và được giáo viên kiểm soát, đánh giá mức độ kiến tạo tri thức. Quy trình thiết kế tình huống dạy học theo các nghiên cứu gồm các bước: xác định chủ đề, mục tiêu, lựa chọn mô hình thực tiễn, xây dựng nội dung tình huống, thảo luận và điều chỉnh.

Phương pháp nghiên cứu

Luận văn sử dụng phương pháp nghiên cứu lý luận, điều tra khảo sát thực tiễn, nghiên cứu trường hợp và thực nghiệm sư phạm. Nguồn dữ liệu bao gồm phiếu khảo sát 35 giáo viên và 68 học sinh lớp 10 tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Cao Bằng, số liệu thực nghiệm sư phạm từ hai lớp 10A1 (đối chứng) và 10A2 (thực nghiệm) trường THPT Hoà An.

Phương pháp phân tích bao gồm phân tích định tính và định lượng kết quả khảo sát, thực nghiệm. Cỡ mẫu được lựa chọn nhằm đảm bảo tính đại diện cho thực trạng dạy học tại địa phương. Phương pháp chọn mẫu là chọn mẫu thuận tiện kết hợp với chọn mẫu có chủ đích nhằm tập trung vào các trường có đặc điểm tiêu biểu. Timeline nghiên cứu kéo dài từ năm 2020 đến 2021, bao gồm giai đoạn khảo sát, thiết kế tình huống, thực nghiệm và đánh giá kết quả.

Kết quả nghiên cứu và thảo luận

Những phát hiện chính

  1. Sự cần thiết và mức độ sử dụng bối cảnh thực trong dạy học: 100% giáo viên khảo sát khẳng định việc dạy học dựa trên bối cảnh thực là cần thiết, trong đó 26% đánh giá rất cần thiết. Tuy nhiên, 94% giáo viên chỉ thỉnh thoảng sử dụng bối cảnh thực trong dạy học, chỉ 6% thường xuyên áp dụng.

  2. Hiệu quả khi sử dụng tình huống thực tế: 100% giáo viên đồng ý rằng tình huống thực tế giúp học sinh hứng thú, hiểu nhanh và nhớ lâu hơn; 89% cho rằng giúp học sinh vận dụng kiến thức vào thực tế; 86% nhận thấy lớp học sôi nổi hơn; 80% cho rằng phát triển tư duy nhanh nhạy.

  3. Khó khăn trong thiết kế và tổ chức tình huống thực tế: 100% giáo viên cho rằng mất nhiều thời gian xây dựng tình huống; 97% cho rằng tài liệu tham khảo còn hạn chế; 94% gặp khó khăn trong chọn lọc tình huống phù hợp. Về tổ chức, 100% gặp khó khăn do thiếu cơ sở vật chất, 91% do học sinh chưa nắm chắc kiến thức cũ, 89% do tốn thời gian xử lý tình huống.

  4. Nhận thức và thái độ của học sinh: 100% học sinh cho rằng lồng ghép tình huống thực tế là cần thiết, trong đó 41% đánh giá rất cần thiết. Tuy nhiên, 93% học sinh chỉ được giáo viên đặt tình huống thực tế thỉnh thoảng, 7% chưa bao giờ. Học sinh nhận thấy các tình huống giúp hiểu thêm kiến thức thực tiễn (99%), phong phú nội dung (88%), nhớ bài lâu hơn (76%), không khí học tập vui vẻ (84%).

  5. Khó khăn của học sinh khi tiếp thu qua tình huống thực tế: 75% cho rằng tình huống chưa xoáy sâu trọng tâm; 91% thấy tình huống khó; 66% thiếu kỹ năng xử lý; 53% tốn thời gian thảo luận; 47% lớp học ồn ào; 68% trình độ học sinh không đồng đều.

Thảo luận kết quả

Kết quả khảo sát cho thấy sự đồng thuận cao về tầm quan trọng của dạy học dựa trên bối cảnh thực nhưng thực tế áp dụng còn hạn chế do nhiều khó khăn khách quan và chủ quan. Việc thiếu tài liệu tham khảo và thời gian chuẩn bị là rào cản lớn đối với giáo viên. Thiếu cơ sở vật chất và trình độ học sinh không đồng đều cũng ảnh hưởng đến hiệu quả tổ chức các tình huống thực tế.

Học sinh nhận thức rõ lợi ích của việc học gắn với thực tế nhưng vẫn gặp khó khăn trong tiếp thu do tình huống chưa phù hợp hoặc quá khó. Điều này cho thấy cần thiết phải thiết kế tình huống phù hợp với trình độ và đặc điểm địa phương, đồng thời tăng cường bồi dưỡng giáo viên về phương pháp dạy học dựa trên bối cảnh thực.

So sánh với các nghiên cứu trong nước và quốc tế, kết quả phù hợp với xu hướng phát triển giáo dục hiện đại, nhấn mạnh vai trò của bối cảnh thực trong việc nâng cao năng lực vận dụng kiến thức. Việc thiết kế tình huống dựa trên bản sắc văn hóa dân tộc và đặc điểm địa phương như trong nghiên cứu này góp phần làm phong phú nội dung dạy học và tăng tính hấp dẫn cho học sinh.

Dữ liệu có thể được trình bày qua các biểu đồ thể hiện tỷ lệ giáo viên và học sinh đánh giá về mức độ cần thiết, hiệu quả, cũng như các khó khăn gặp phải, giúp minh họa rõ nét thực trạng và nhu cầu cải tiến phương pháp dạy học.

Đề xuất và khuyến nghị

  1. Tăng cường bồi dưỡng giáo viên về thiết kế và sử dụng tình huống dạy học dựa trên bối cảnh thực: Tổ chức các khóa tập huấn chuyên sâu, chia sẻ kinh nghiệm thiết kế tình huống phù hợp với đặc điểm địa phương. Mục tiêu nâng tỷ lệ giáo viên thường xuyên sử dụng bối cảnh thực lên ít nhất 50% trong vòng 1 năm.

  2. Phát triển và cung cấp tài liệu tham khảo phong phú, đa dạng về tình huống dạy học gắn với bối cảnh thực: Xây dựng ngân hàng tình huống mẫu dựa trên văn hóa, phong tục tập quán dân tộc Tày, Nùng và các đặc điểm địa phương Cao Bằng. Chủ thể thực hiện là Sở Giáo dục và Đào tạo phối hợp với các trường đại học sư phạm, hoàn thành trong 18 tháng.

  3. Cải thiện cơ sở vật chất và trang thiết bị dạy học hỗ trợ tổ chức các tình huống thực tế: Đầu tư thiết bị công nghệ, phòng học tương tác, tài liệu số để hỗ trợ giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học. Mục tiêu nâng cao điều kiện dạy học tại 80% trường THPT trong tỉnh trong 2 năm tới.

  4. Khuyến khích học sinh tham gia các hoạt động trải nghiệm thực tế, thu thập và xử lý số liệu tại địa phương: Tổ chức các chuyến tham quan, khảo sát thực tế tại làng nghề truyền thống, điểm du lịch, nhằm phát triển kỹ năng thực hành và vận dụng kiến thức thống kê. Thời gian triển khai theo kế hoạch năm học, do giáo viên chủ nhiệm và nhà trường phối hợp thực hiện.

  5. Xây dựng các bài kiểm tra, đánh giá có tích hợp tình huống thực tế để khuyến khích vận dụng kiến thức: Thiết kế đề kiểm tra có các câu hỏi gắn với bối cảnh thực nhằm đánh giá năng lực vận dụng của học sinh, góp phần thay đổi thói quen học tập và dạy học. Thực hiện trong kỳ thi học kỳ và các kỳ thi thử trong 1-2 năm tới.

Đối tượng nên tham khảo luận văn

  1. Giáo viên Toán THPT: Nhận được hướng dẫn cụ thể về thiết kế và áp dụng tình huống dạy học dựa trên bối cảnh thực, giúp nâng cao hiệu quả giảng dạy và phát triển năng lực học sinh.

  2. Nhà quản lý giáo dục và Sở Giáo dục và Đào tạo: Có cơ sở khoa học để xây dựng chính sách, kế hoạch bồi dưỡng giáo viên, phát triển tài liệu và cải thiện điều kiện dạy học phù hợp với đặc điểm địa phương.

  3. Sinh viên, nghiên cứu sinh ngành Sư phạm Toán: Tham khảo phương pháp nghiên cứu, thiết kế tình huống dạy học và thực nghiệm sư phạm trong bối cảnh thực tế, phục vụ cho học tập và nghiên cứu chuyên sâu.

  4. Các nhà nghiên cứu giáo dục và phát triển chương trình: Tài liệu tham khảo về việc tích hợp bối cảnh thực trong dạy học Toán, đặc biệt là chủ đề thống kê, góp phần phát triển chương trình và phương pháp dạy học hiện đại.

Câu hỏi thường gặp

  1. Dạy học dựa trên bối cảnh thực là gì?
    Dạy học dựa trên bối cảnh thực là phương pháp giảng dạy trong đó kiến thức được truyền đạt thông qua các tình huống, vấn đề có thật trong cuộc sống, giúp học sinh hiểu rõ lý do học và vận dụng kiến thức vào thực tiễn. Ví dụ, sử dụng số liệu về nghề làm hương truyền thống để dạy chủ đề thống kê.

  2. Tại sao chủ đề “Thống kê” lớp 10 cần được dạy dựa trên bối cảnh thực?
    Chủ đề “Thống kê” liên quan trực tiếp đến việc thu thập, phân tích và xử lý số liệu thực tế. Dạy học dựa trên bối cảnh thực giúp học sinh phát triển kỹ năng thực hành, hiểu sâu kiến thức và thấy được ứng dụng của toán học trong đời sống, từ đó tăng hứng thú học tập.

  3. Khó khăn lớn nhất khi áp dụng dạy học dựa trên bối cảnh thực là gì?
    Khó khăn chính là thiếu tài liệu tham khảo phù hợp, mất nhiều thời gian thiết kế tình huống, thiếu cơ sở vật chất hỗ trợ và trình độ học sinh không đồng đều. Giáo viên cũng cần được bồi dưỡng kỹ năng thiết kế và tổ chức các hoạt động này.

  4. Làm thế nào để thiết kế tình huống dạy học phù hợp với học sinh địa phương?
    Cần xác định chủ đề phù hợp với nội dung bài học, khai thác bối cảnh thực tế gần gũi với văn hóa, phong tục tập quán địa phương, đảm bảo câu hỏi vừa sức, có tính logic và kích thích sự tham gia của học sinh. Ví dụ, sử dụng nghề làm hương truyền thống của dân tộc Nùng An tại Cao Bằng làm bối cảnh.

  5. Dạy học dựa trên bối cảnh thực có ảnh hưởng thế nào đến kết quả học tập?
    Theo khảo sát, học sinh học qua tình huống thực tế có hứng thú hơn, hiểu bài nhanh và nhớ lâu hơn, phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề và vận dụng kiến thức vào thực tế. Giáo viên cũng nhận thấy lớp học sôi nổi và học sinh phát triển tư duy nhanh nhạy hơn.

Kết luận

  • Luận văn đã làm rõ tầm quan trọng và sự cần thiết của dạy học dựa trên bối cảnh thực trong chủ đề “Thống kê” cho học sinh lớp 10 THPT tỉnh Cao Bằng.
  • Thiết kế và áp dụng các tình huống dạy học gắn với bối cảnh thực địa phương giúp nâng cao hiệu quả học tập, phát triển kỹ năng vận dụng kiến thức và bảo tồn văn hóa dân tộc.
  • Khảo sát thực trạng cho thấy giáo viên và học sinh đều đánh giá cao phương pháp này nhưng còn nhiều khó khăn trong thiết kế và tổ chức.
  • Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm nâng cao năng lực giáo viên, phát triển tài liệu, cải thiện cơ sở vật chất và tổ chức hoạt động trải nghiệm thực tế.
  • Các bước tiếp theo là triển khai bồi dưỡng giáo viên, xây dựng ngân hàng tình huống mẫu và mở rộng thực nghiệm tại các trường THPT trong tỉnh, đồng thời theo dõi, đánh giá hiệu quả để hoàn thiện phương pháp.

Mời các nhà giáo dục, quản lý và nghiên cứu tiếp tục ứng dụng và phát triển phương pháp dạy học dựa trên bối cảnh thực nhằm nâng cao chất lượng giáo dục phổ thông tại địa phương.